Tekisliklar morfologiyasi - Геология - Презентации

Tekisliklar morfologiyasi

Загружено в:

14.02.2024

Скачано:

0

Размер:

1974.330078125 KB

Tekisliklar morfologiyasi REJA: 1. Tekisliklar haqida tushuncha 2. Tekisliklar platformasi 3. Xulosa 4. Foydalanilgan adabiyotlar

Tekislik — geometriyaning asosiy tushunchalaridan biri. Geometriyada Tekislik, odatda, taʼriflanmaydigan (yaʼni nuqta, toʻgʻri chiziq kabi) boshlangʻich tushuncha hisoblanib, uning xususiyatlari bilvosita geometriya aksiomalari bilan ifodalanadi. Mac, ikki nuqtasi biror tekislikda yotgan toʻgʻri chiziqning oʻzi ham shu tekislikda yotadi; bir toʻgʻri chiziqda yotmagan uchta nuqta orqali bitta tekislik oʻtadi; fazoda berilgan ikki nuqtadan teng uzoqlikda turgan nuqtalar toʻplami tekislik boʻladi. Oxirgi aksioma masofa tushunchasiga asoslangan boʻlib, N.I.Lobachevskiy uni Tekislikning taʼrifi sifatida qabul qilgan. G.V.Leybnits Tekislikni ikkita kongruent ajratish mumkin boʻlgan sirt deb taʼriflagan. Ammo bu xossa Tekislikni toʻla aniqlamaydi, chunki yasovchisi sinusoida yoki arrasimon muntazam cheksiz siniq chiziq boʻlgan silindrik sirt ham shunday kongruent qismlarga boʻlinadi

Tekislik — qurukliklarda, dengiz va okeanlar tubidagi yassi yoki biroz oʻrqir boʻlgan katta maydonlar. Quruqlikda dengiz sathidan past boʻlgan botiq Tekislik (mas., Kaspiyboʻyining shim. va sharki), bal. 0 dan 200 m gacha boʻlgan payettekislik (Gʻarbiy Sibir), 200 dan 500 m gacha boʻlgan baland (Ustyurt) va 500 m dan ziyod yassitogʻliklarga (Eron togʻligining ichki qismlari) boʻlinadi. Tekislik yuzasining yotiq (Betpakdala choʻlining gʻarbiy qismi), qiya (togʻ oldi shleyflari) va botiq (Qashqar tekisligi) shakllari mavjud. Mezorelyefiga koʻra yassi, pogʻonasimon, toʻlqinsimon, sertepa, oʻydimchuqur va h.k. Tekisliklar farq qilinadi. Tekisliklarning kelib chiqishi, geologik strukturasi va rivojlanish tarixi turlicha. Ekzogen jarayonlarning taʼsir etishiga koʻra denudatsion (dastlabki togʻlarning yemirilishidan hosil boʻlgan) va akkumulyativ (choʻkindi jinslar toʻplanishidan yuzaga kelgan) Tekisliklarga boʻlinadi. Tekisliklar Yer yuzasining katta qismini egallaydi. Quruqlikdagi Tekisliklarda katta daryo havzalari, koʻllar joylashgan, ularning inson tomonidan oʻzlashtirilishi qulay. Eng yirik tekisliklar: Shimoliy Amerikadagi Buyuk va Markaziy tekisliklar, Janubiy Amerikadagi Amazonka va Gviana pasttekisliklari, Yevropadagi Sharqiy Yevropa, Osiyodagi Gʻarbiy Sibir, Turon, Buyuk Xitoy, HindGang Tekisliklari, Afrikadagi Sahroi Kabir va Sudan, Avstraliyadagi Markaziy pasttekisliklar.

Tekislik-platforma oblastlari kad. va yosh platformalarning tekislik qismlarini oʻz ichiga oladi va quruqlikning qariyb 64 %ini egallagan. Dastlabki tekislik yuzalari aksari maydonni egallagan, ular deyarli gorizontal yotuvchi choʻkindi jinslar qatlamlaridan iborat. Bu oblastlarning joylanishida simmetriyalik kuzatiladi: Shimoliy yarim sharda Shimoliy Amerika, Sharqiy Yevropa va Sibir tekisliklari, Janubiy yarim sharda Janubiy Amerika (Braziliya), AfrikaArabiston va Avstraliya tekisliklari joylashgan. Platforma tekisliklarida alohida pasttekisliklar va qirlar, plato, yassitogʻliklar va ancha baland togʻ massivlari bor. Tekislik-platforma oblastlari mutlak, bal. 100–300 m li past oblastlar (Sharqiy Yevropa, Gʻarbiy Sibir, Turon, Shimoliy Amerika) va Yer poʻstining eng yangi harakatlari natijasida koʻtarilgan (400–1000 m) baland oblastlarga (Oʻrta Sibir yassitogʻligi, Afrika-Arabiston, Hindiston tekisliklari hamda Avstraliya va Janubiy Amerika tekisliklarining ancha qismi) boʻlinadi. Quruklik relyefida baland tekisliklar aksariyatni tashkil etad

Okeanlarning tubi quyidagi qismlarga ajraladi: materiklarning suv osti chekkalari, orol yoylari zonasi (yoki oraliq zona), okean tubi va okean oʻrtaliq tizmalari. Materikning suv osti chekkasi (Yeryuzasining 14 % chasi) materik sayozligi mintaqasining tekis qismi (shelf), materik yon bagʻri va 2500 dan 6000 m gacha chuqurlikda joylashgan materik etaginsh oʻz ichiga oladi. Materik yon bagʻri va materik etagini okean qaʼri deb ataladigan okean tubining ayeosiy qismidan quruqlik va shelfdan tashkil topgan materik doʻngliklari ajratib turadi.

Globusga yoki Dunyoning tabiiy xaritasiga bir nazar tashlasangiz, Yer yuzining juda notekis ekanligini ko‘rasiz. Ba'zi joylar keng tekisliklardan iborat bo‘lsa, boshqa joylarda tog‘li o‘lkalar minglab km ga cho‘zilib ketgan. Okeanlar tagi ham quruqliklarga o‘xshagan, juda notekis. Yer yuzasining bunday notekisligiga Yerning ichki kuchlari asosiy sabab bo‘lgan. Bu kuchlar ta'sirida Yer yuzining ayrim joylari ko‘tariladi, boshqa joylari cho‘kadi, Yer po‘sti yorilib, lavalar oqib chiqadi, vulqon tog‘larni hosil qiladi. Yer qimirlashlar ham Yer yuzi relyefini o‘zgartiradi

Yer yuzi relyefini tashqi kuchlar ham o‘zgartiradi. Tashqi kuchlar suv, shamol, muzliklar, Quyosh nuri, organizm lardan iborat. Suv tog‘ jinslarini yemiradi, oqizib ketadi va past, chuqur joylarni to‘ldiradi, vodiylar, daralarni hosil qiladi. Chuqur joylarning o‘rnida tekis yerlar bunyod bo‘ladi. Shamol mayda jinslarni uchirsa ham uzoq vaqtda juda ko‘p miqdordagi qumlarni uyub tashlaydi. Qattiq toshlar kunduzi Quyosh nuridan qiziydi, kechasi soviydi. Natijada yorilib, maydalanib ketadi. Xullas, tashqi kuchlar tog‘larni yemirib, chuqurliklarni to‘ldiradi, ya'ni, Yer yuzasidagi baland-pastliklarni tekislaydi. Shunday qilib, ichki kuchlar bilan tashqi kuchlar bir-birlariga butunlay teskari ish bajaradi. Ya'ni ichki kuchlar baland-pastliklar hosil qiladi, tashqi kuchlar esa ularni tekislaydi. Materiklar – Yer po‘stining ko‘tarilib qolgan eng yirik bo‘laklari.Materiklar va okeanlar Yer relyefining eng yirik shakllaridir.Materiklarning katta qismi okean suvlaridan ancha baland ko‘tarilib turadi. Yer sharida 6 ta materik bor. Bular: Yevrosiyo, Afrika, Shimoliy Amerika, Janubiy Amerika, Avstraliya va Antarktida.

Tog‘ va tekisliklar. Tog‘ va tekisliklar – quruqlik relyefining asosiy shakllari hisoblanadi. Tog‘lar Yerning ichki kuchlari ta'sirida hosil bo‘ladi. Tekisliklar tog‘larning yemirilishi va yemirilgan jinslarning chuqurliklarni to‘ldirishidan vujudga keladi. Tekisliklar yuzasi tekis yoki biroz past-baland yerlardir. Dunyodagi eng katta tekisliklar: Turon, Amazonka, G‘arbiy Sibir va Sharqiy Yevropa tekisliklaridir. Yer yuzinig dengiz sathidan 500 m dan ortiq baland bo‘lgan joylariga tog‘lar deyiladi. Dunoydagi eng baland nuqta Himolay tog‘laridagi Jomolungma cho‘qqisi bo‘lib, balandligi 8848 m. Bu cho‘qqini O‘zbekistondan birinchi bo‘lib, 1998 yilning 22 mayida Rustam Rajabov zabt etgan.

Yer yuzinig dengiz sathidan 500 m dan ortiq baland bo‘lgan joylariga tog‘lar deyiladi. Dunoydagi eng baland nuqta Himolay tog‘laridagi Jomolungma cho‘qqisi bo‘lib, balandligi 8848 m. Bu cho‘qqini O‘zbekistondan birinchi bo‘lib, 1998 yilning 22 mayida Rustam Rajabov zabt etgan. Yer yuzidagi tog‘ va tekisliklarning balandligi har xil bo‘ladi. Agar tekisliklarning dengiz sathidan balandligi 200 m dan oshmasa, ular pasttekislik deyiladi. Tekisliklar balandligi 200 m dan 500 m gacha bo‘lsa, ular qirlar deb ataladi. Ba'zi bir tekisliklarning dengiz sathidan balandligi 500 m dan ham ortiq bo‘ladi. Bunday baland tekisliklar yassi tog‘lar deb yuritiladi. Bunga O‘rta Sibir, Braziliya yassi tog‘lari misol bo‘ladi. Yuqoridagi rasmda turli balandlikdagi tekisliklar ko‘rsatilgan.

Yer relefi - bu yoshi, kelib chiqishi va kattaligi jihatidan farq qiluvchi okean va dengizlar hamda quruqlik yuzasi notekisliklarining yig'indisidir. U bir- biri bilan birlashtirilgan shakllardan iborat. Yerning relyefi juda xilma-xil: okeanlarning ulkan chuqurliklari va ulkan quruqliklari, cheksiz tekisliklar va tog'lar, baland adirlar va chuqur daralar. Yer yuzasining asosiy qismini tekisliklar egallaydi. Ushbu maqola beradi To'liq tavsif tekisliklar

Yer relyeflarini o'rganish bilan turli fanlar shug'ullanadi. Asosiy relyef shakllari togʻlar va tekisliklardir. Tog'lar va tekisliklar nima degan savolga geografiya eng to'liq javob bera oladi. Tekisliklar - yer yuzasining 60% ni egallagan quruqlik joylari. Togʻlar 40% ni egallaydi. Tog'lar va tekisliklarning ta'rifi: • Tekisliklar - qiyaliklari biroz o'zgarib turadigan va balandligi biroz o'zgarib turadigan juda katta er uchastkalar

Tekisliklarning tasnifi Tekisliklar boʻyicha turlarga boʻlinadi turli xil xususiyatlar , masalan, balandligi, sirt turi, rivojlanish tarixi va tuzilishi bo'yicha. Mutlaq balandligi bo'yicha tekislik turlari: 1. Dengiz sathidan past tekisliklar. Bunga misol qilib Kattara, uning balandligi dengiz sathidan 133 m pastda joylashgan Turfon pasttekisligi, Kaspiy pasttekisligi kabi pastliklar keltirish mumkin. 2. Past tekisliklar. Bunday tekisliklarning balandligi 0 dan 200 m gacha. Bularga dunyodagi eng katta tekisliklar, Amazoniya va La-Plata pasttekisliklari kiradi. 3. Baland tekisliklarning balandligi 200 m dan 500 m gacha. Misol tariqasida Buyuk Viktoriya cho'lini keltirish mumkin. 4. Balandligi 500 m dan ortiq togʻ platolari, Ustyurt platosi, Shimoliy Amerikaning Buyuk tekisliklari va boshqalar.

Tekislik yuzasi qiya, gorizontal, qavariq yoki botiq. Sirt turiga ko'ra tekisliklar ajralib turadi: tepalikli, to'lqinli, tizmali, pog'onali. Qoidaga ko'ra, tekisliklar qanchalik baland bo'lsa, ular shunchalik ko'p ajratiladi. Tekisliklarning turlari rivojlanish tarixi va tuzilishiga ham bog'liq: • Buyuk Xitoy tekisligi, Qoraqum cho'li va boshqalar kabi allyuvial vodiylar; • muzlik vodiylari; • suv-muzlik, masalan, Polesie, Alp tog'lari, Kavkaz va Oltoy tog'lari; • tekis pasttekislikdagi dengiz tekisliklari. Bunday tekisliklar dengiz va okeanlar qirg'oqlari bo'ylab tor chiziqdir. Bular Kaspiy va Qora dengiz kabi tekisliklardir.

Tog'lar vayron bo'lganidan keyin ular o'rnida paydo bo'lgan tekisliklar mavjud. Ular qattiq kristall jinslardan tashkil topgan va burmalarga aylangan. Bunday tekisliklar denudatsiya deb ataladi. Ularga misol qilib, qozoqning kichik qumli chuqurini, Boltiqbo'yi va Kanada qalqonlarining tekisliklarini keltirish mumkin. Tekisliklarning iqlimi ular qaysi iqlim zonasida joylashganligi va ularga qanday havo massalari ta'sir qilishiga bog'liq. Ushbu maqolada Yerning asosiy relyeflari to'g'risidagi ma'lumotlar tizimlashtirilgan va tog'lar va tekislik nima haqida tushuncha berilgan. Tekisliklar - yer yuzasining kichik (200 m gacha) balandlik tebranishlari va engil qiyaliklari bo'lgan keng maydonlari. Tekisliklar yer maydonining 64% ni egallaydi. Tektonik nuqtai nazardan, ular sezilarli faollik ko'rsatmagan ko'proq yoki kamroq barqaror platformalarga mos keladi zamonaviy zamonlar , yoshidan qat'i nazar - ular keksa yoki yosh. Quruqlikdagi tekisliklarning aksariyati qadimgi platformalarda joylashgan (42%)

Sirtning mutlaq balandligiga ko'ra, tekisliklar ajralib turadi salbiy - Jahon okeani (Kaspiy) sathidan pastda joylashgan; asos - balandligi 0 dan 200 m gacha (Amazoniya, Qora dengiz, Hind-Gangetik pasttekisliklari va boshqalar), ulug'vor - 200 dan 500 m gacha (Markaziy Rossiya, Valday, Volga tog'lari va boshqalar). Tekisliklar ham oʻz ichiga oladi plato (baland tekisliklar), qoida tariqasida, 500 m dan yuqorida joylashgan va qo'shni tekisliklardan tog'lar bilan ajratilgan (masalan, AQShdagi Buyuk tekisliklar va boshqalar). Tekisliklar va platolarning balandligi ularning daryo vodiylari, jarliklar va jarlar bo'yicha parchalanish chuqurligi va darajasini belgilaydi: tekisliklar qanchalik baland bo'lsa, ular shunchalik intensiv ravishda parchalanadi. Tashqi ko'rinishiga ko'ra, tekisliklar tekis, to'lqinsimon, tepalikli, pog'onali, sirtining umumiy qiyaligiga ko'ra - gorizontal, qiya, qavariq, botiq bo'lishi mumkin

Turli tashqi ko'rinish tekisliklar ularning kelib chiqishi va ichki tuzilishiga bog'liq bo'lib, ular ko'p jihatdan neotektonik harakatlar yo'nalishiga bog'liq. Shu asosda barcha tekisliklarni ikki turga bo'lish mumkin - denudatsiya va akkumulyativ (1-sxemaga qarang). Birinchisida bo'shashgan materialning denudatsiyasi jarayonlari, ikkinchisida esa uning to'planishi ustunlik qiladi. Ko'rinib turibdiki, denudatsiya yuzalari o'z tarixining ko'p qismida yuqoriga ko'tarilgan tektonik harakatlarni boshdan kechirgan. Aynan ularning sharofati bilan bu yerda vayronagarchilik va buzish – denudatsiya jarayonlari hukm surdi. Biroq, denudatsiyaning davomiyligi har xil bo'lishi mumkin va bu bunday sirtlarning morfologiyasida ham o'z aksini topadi. Hududlarning butun mavjudligi davomida davom etgan doimiy yoki deyarli uzluksiz sekin (epeyrogen) tektonik ko'tarilish bilan ularda cho'kindilarning to'planishi uchun sharoit yo'q edi. Har xil ekzogen ta'sirlar ta'sirida er yuzasini faqat denudatsiya bilan kesish sodir bo'ldi va agar qisqa vaqt ichida ingichka kontinental yoki dengiz cho'kindilari to'plangan bo'lsa, keyingi ko'tarilishlarda ular hududdan tashqariga olib chiqildi .

Shuning uchun bunday tekisliklar strukturasida er yuzasiga qadimgi plintus chiqadi - denudatsiya bilan kesilgan burmalar, faqat to'rtlamchi davr yotqiziqlarining ingichka qoplami bilan qoplangan. Bunday tekisliklar deyiladi podval; yerto‘la tekisliklari tektonik nuqtai nazardan qadimiy platformalar qalqonlari va yosh platformalarning burmalangan yerto‘lasining o‘simtalariga mos kelishini ko‘rish qiyin emas. Qadimgi platformalardagi yertoʻla tekisliklari tepalikli relyefga ega, koʻpincha ular baland koʻtarilgan. Bu, masalan, Fennoscandia tekisliklari - Kola yarim oroli va Kareliya. Xuddi shunday tekisliklar Kanada shimolida joylashgan. Yertoʻla tepaliklar Afrikada keng tarqalgan. Qoida tariqasida, uzoq muddatli denudatsiya bazaning barcha strukturaviy nosimmetrikliklarini kesib tashlaydi, shuning uchun bunday tekisliklar strukturaviy hisoblanadi.

Yosh platformalarning "qalqonlari" dagi tekisliklar ko'proq "bezovta" tepalik relefiga ega bo'lib, qoldiq tepalik tipidagi balandliklar mavjud bo'lib, ularning shakllanishi yo litologik xususiyatlar - qattiqroq barqaror jinslar yoki strukturaviy sharoit bilan - sobiq qavariq burmalar, mikrohorstlar yoki ochiq kirishlar. Albatta, ularning barchasi tizimli ravishda belgilanadi. Masalan, Qozoq tog'lari, qisman Gobi tekisliklari shunday ko'rinadi. Qadimgi va yosh platformalarning plitalari, faqat rivojlanishning neotektonik bosqichida barqaror ko'tarilishni boshdan kechiradi, ular katta qalinlikdagi (yuzlab metr va bir necha kilometr) cho'kindi jinslar qatlamlaridan iborat - ohaktosh, dolomit, qumtosh, alevoli va boshqalar. Milliondan ortiq. yillar davomida cho'kindi jinslar qotib, toshloq bo'lib, yuvilish uchun barqarorlikka ega bo'ldi. Bu jinslar bir paytlar cho'kilganidek, ko'proq yoki kamroq gorizontal holatda joylashgan .

Rivojlanishning neotektonik bosqichida hududlarning ko'tarilishi ularda denudatsiyani rag'batlantirdi, bu esa u erda yosh bo'sh jinslarning yotqizilishini imkonsiz qildi. Qadimgi va yosh platformalarning plitalaridagi tekisliklar deyiladi suv ombori. Sirtdan ular ko'pincha kichik qalinlikdagi bo'shashgan to'rtlamchi kontinental yotqiziqlar bilan qoplangan, bu ularning balandligi va orografik xususiyatlariga deyarli ta'sir qilmaydi, balki ularni aniqlaydi. ko'rinish morfoskulptura tufayli (Sharqiy Evropa, G'arbiy Sibirning janubiy qismi va boshqalar). Qatlamli tekisliklar platforma plitalari bilan chegaralanganligi sababli, ular strukturaviy deb talaffuz qilinadi - ularning makro va hatto rel'efning mezoformalari qoplamaning geologik tuzilmalari bilan belgilanadi: har xil qattiqlikdagi tog 'jinslarining yotqizish tabiati, ularning qiyaligi, va boshqalar. Pliotsen-to'rtlamchi davrda hududlarning cho'kishi, hatto nisbiy bo'lsa ham, ular atrofdagi hududlardan olib kelingan cho'kindilarni to'plashni boshladilar. Ular oldingi barcha sirt nosimmetrikliklarini to'ldirishdi. Shunday shakllangan akkumulyativ tekisliklar, boʻshashgan, pliotsen-toʻrtlamchi davr yotqiziqlaridan tuzilgan

Odatda bu pasttekisliklar bo'lib, ular ba'zan dengiz sathidan ham pastda joylashgan. Choʻkish sharoitiga koʻra ular dengiz va kontinental – allyuvial, eol va boshqalarga boʻlinadi.Akkumulyativ tekisliklarga misol qilib dengiz choʻkindilaridan tashkil topgan Kaspiy, Qora dengiz, Kolima, Yano-Indigirka pasttekisliklarini, shuningdek Pripyat, Lena-Vilyui, La-Plata va boshqalar Akkumulyativ tekisliklar, qoida tariqasida, sineklizalar bilan chegaralangan. Togʻlar orasidagi yirik havzalarda va ularning etaklarida akkumulyativ tekisliklar togʻlardan qiyshaygan, togʻlardan oqib tushadigan koʻplab daryolar vodiylari bilan kesilgan va ularning allyuvial fanatlari bilan murakkablashgan sirtga ega. Ular boʻshashgan kontinental choʻkindilardan: allyuviy, prolyuviy, delyuviy, koʻl choʻkindilaridan tuzilgan. Masalan, Tarim tekisligi qum va lyesslardan, Jungriya tekisligi qoʻshni togʻlardan olib kelingan qalin qum yigʻmalaridan tashkil topgan. Qadimgi allyuvial tekislik Qoraqum choʻli boʻlib, pleystotsenning pluvial davrlarida janubiy togʻlardan daryolar olib

Xulosa Tekisliklar - bu er yuzasining bir oz qiyaligi (5 ° dan ko'p bo'lmagan) bo'lgan katta maydonlar. Tekislikdagi balandlikning tebranishlari taxminan 200 m gacha. Mutlaq balandlikdagi tekislik belgilari. 1. Baland (balandlik farqi dengiz sathidan 200–500 m). 2. Pastda joylashgan (balandlik farqi 200 m dan oshmaydi). 3. Tepalik (500 m dan yuqori balandlikda joylashgan). 4. depressiyalar (ularning eng yuqori nuqta dengiz sathidan pastda joylashgan). 5. Suv osti tekisliklari. Tekisliklar rel'ef turiga ko'ra farqlanadi: • gorizontal yoki tekis; • to'lqinli; • tepalik; • qadamli; • botiq.

Foydalanilgan adabiyotlar 1.Islomov O. I. "Umumiy Geologiya" Õqituvchi 1991-yil. 2.Shorahmedov Sh.Sh. "Umumiy va tarixiy geologiya" õqituvchi 1989-yil. 3.Qurbonov A.S. "Geologiya" 1991-yil. 4.Qurbonova A. "Geologiya" 1992-yil.

E’tiboringiz uchun raxmat

Похожие

Tuproqning morfologik belgilari va tuzilishi

Rel'eflar

Sharsimon ob’ekt uchun gravirazvetkaning to’g’ri masalalarini analitik usullar bilan yechish

Tog`larning paydo bo`lishi va balandligiga ko`ra turlari

Yer po'sti va uning tuzilishi