logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Геология
  4. Okeanlar va dengizlar tavsifi

Okeanlar va dengizlar tavsifi

Загружено в:

14.02.2024

Скачано:

0

Размер:

3281.1826171875 KB
Скачать
• SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITERI • GEOGRAFIYA VA EKOLOGIYA FAKULTETI • 201-GURUH TALABASI ZARIPOV BOBURNING • GEOLOGIYA VA GEOMORFOLOGIYA FANIDAN • MUSTAQIL ISHI. • • MAVZU:OKEANLAR VA DENGIZLAR. • Bajardi:Zaripov . B. • Tekshirdi:JURAQULOV. X Okeanlar va dengizlar tavsifi REJA: • 1.Okean tushunchasi. • 2. 4 ta okeanlar tasnifi. • 3. Dengizlar tushunchasini yoritish. • 4. Barcha dengizlarga tasnif. • 5. Xulosa • 6. Foydalanilgan adabiyotlar. • Okean bir butundir. YU. M. Shokal'skiy taklifiga ko`ra Yer sharidagi to`rtala okean • birgalikda Dunyo okeani deb ataldi. Uning maydoni 361 mln. km.2 Dunyo okeanining • bir butunligi suv massalarining erkin almashinuviga imkon beradn, shu sababli uni • qismlarga, ya'ni ayrim okeanlarga bo`lish ko`p jihatdan shartli bo`lib, bu bo`linish turli • davrlarda o`zgarib turgan 1650 y. mashhur golland geografi Vareniy o`zining • «Umumiy geografiya» kitobida beshta okeanni ajratgan (u hozirgidek to`rt okeandan • tashqari Janubiy Muz okeanini ham ajratgan). 1845 y. London Geografiya jamiyati bu • bo`linishni tasdiqlagan. Biroq XIX asrning oxiri va XX asrning -boshida Shimoliy • Muz okeani bilan Janubiy Muz okeanining mustaqil okeanlar ekanligiga shubha • tug`ildi. Janubiy Muz okeani Buyuk (Tinch), Atlantika va Hind okeanlariga qo`shib • yuborildi. Shimoliy Muz okeanini esa Atlantika okeanining bir qismi — o`rta dengizi • deb hioobladilar. 1930 yillarga kelib, Arktika chuqur o`rganilgach, Shimoliy Muz • okeanining mustaqil okean ekanligi haqidagi fikr qayta tiklandi. • Hozirda Antarktika • va janubiy yarim shar okeanlarining tadqiq qilinishi munosabati bilan Antarktika su- • vlarini alohida janubiy Muz okeani deb atash haqidagi fikr tobora olg`a surilmoqda. • Okeanlarni bir-biridan ajratishdagi bunday o`zgarishlarga sabab shuki, ularning • chegarasi hamma joyda ham materiklar qirg`og`idan o`tavermaydi, shuning uchun • ko`pincha shartli o`tkaziladi. Har bir okean faqat o`ziga xos xususiyatlar kompleksiga, • chunonchi o`z oqimlari, suv qalqishlari, shamollari sistemasiga, temperatura rrjimiga, • tuzlarning tarqalishi qonuniyatiga, chuqurliklari va suv osti yotqiziqlari xarakteriga • ega. • Olimlarning fikricha, „okean“ atamasi yu- • noncha „qirg‘oqsiz dengiz“, „Yerni aylanib oquvchi buyuk • daryo“, degan ma’nolarni anglatadi. „Dunyo okeani“ atamasini • rus olimi Y. M. Shokalskiy 1917- yilda fanga kiritdi. Yer shari- • ning uzluksiz suvli qobig‘i Dunyo okeani deb ataladi. • Dunyo okeani Yer sharining 361 mln kv km maydonini • egallaydi. Suv Yer yuzasining Shimoliy yarimsharda 61 % ini, • Janubiy yarimsharda 81 % ini qoplagan. Yer Shimoliy, Janubiy, • G‘arbiy va Sharqiy yarimsharlarga ajratilishidan tashqari, yana • okeanlar yarimshari va materiklar yarimshariga ham bo‘linadi. • Okeanlar yarimsharida Yer yuzining 90,5 % qismini suv qop- • lagan • Dunyo okeanining qismlari dengiz, qo‘ltiq, bo‘g‘izlardan • iborat. Okeanlar bir-biridan geografik o‘rni, geologik tuzilishi, • biologik xususiyatlari bilan farq qiladigan bir butun tabiat • komplekslaridir. • Dengizlar — okeanning bir qismi bo‘lib, ular Dunyo okea- • nidan quruqlik yoki orollar, yarimorollar va suvosti relyefining • ko‘tarilgan joylari bilan ajralib turadi. O‘zining geografik o‘rni • va havzalarining xususiyatiga qarab 3 turga bo‘linadi: 1) mate- • riklar orasidagi dengizlar; 2) materik ichkarisidagi dengizlar; • 3) chekka dengizlar. Tinch okeani. • Geografik o‘rni. Tinch okean Dunyo okeani maydonining • yarmini va Yer yuzining 1/3 qismidan ortig‘ini egallagan. Bu • okean kattaligi sababli Ulug‘ okean deb ham ataladi. Okeanni • beshta materik chegaralab turadi. Uni shimoli-sharqda Shimoliy • Amerika, janubi-sharqda Janubiy Amerika, janubda Antarktida, • janubi-g‘arbda Avstraliya, shimoli-g‘arbda Yevrosiyo materiklari • o‘rab olgan. Shimoldan janubga qarab qariyb 12 ming km va • g‘arbdan sharqqa qarab 17,2 ming km masofaga cho‘zilgan. Eng • keng joyi ekvatorda va uning atrofida. Maydoni 180 mln kv km. • O‘rganilish tarixi. Birinchi bo‘lib ispaniyalik V. Balboa 1513- • yilda Panama bo‘ynidan o‘tib, Tinch okeanni ko‘rgan va unga • Janubiy okean deb nom bergan. F. Magellan 1520 — 1521- yil- • lardagi sayohati davrida uni Tinch okean deb atagan. • Okean to‘g‘risidagi dastlabki ma’lumotlar F. Magellan va • J. Kuk sayohatlari tufayli to‘plangan. V. Bering va A. I. Chiri- • kovlar 1741- yilda okeanning shimoliy qismini o‘rganishdi. • I. F. Kruzenshtern, Y. V. Lisyanskiy, S. O. Makarov „Vityaz“ • kemasida va Jak Iv Kusto Tinch okeanda mukammal tadqiqot • ishlari olib bordilar. Hozirgi vaqtda Tinch okeanni o‘rganish • yuzasidan maxsus xalqaro tashkilotlar tuzilgan. • Okean tubi relyefi. Okean tubi relyefi juda murakkab tu- • zilgan. Bu yerda dengiz sayozligi kam, 1,7 % maydonni egal- • laydi. Sayozlik faqat Bering, Oxota, Sariq va Sharqiy Xitoy • dengizlarida mavjud. Materik yonbag‘irlari tik zinapoyalar hosil • qiladi. Okean tubi 62,6 % maydonni egallagan. Bu yerda tog‘ • tizmalari, cho‘kmalar, tekisliklar, botiqlar ko‘p tarqalgan. (Ularni • xaritadan toping). Òinch okeanda minglab kilometr masofaga • cho‘zilib yotgan eng chuqur cho‘kmalar ham bor. Bular Mariana • (11 022 m), Òonga (10 882 m), Kermadek (10 047 m), Kuril- • Kamchatka (9 783 m), Filiðpin, Peru, Chili va boshqa cho‘kmalar. • Dunyo okeanidagi chuqurligi 5 km dan ortiq bo‘lgan 35 ta • botiqdan 25 tasi, chuqurligi 10 km dan ortiq bo‘lgan 5 ta bo- • tiqning barchasi shu okeanda joylashgan. Atlantika okeani. • Asosiy xususiyatlari. Barcha yarimsharlarda joylashgan, • Buyuk geografik kashfiyotlar shu okeandan boshlangan, qir- • g‘oqsiz dengizi bor, meridianal yo‘nalgan eng uzun o‘rta okean • tizmasi bor, eng yirik port-shaharlari bor, ichki dengizlari eng • ko‘p, eng sersuv va eng uzun daryolar shu okeanga quyiladi, • eng baland qalqish ham shu okeanda kuzatiladi, materiklar • dreyfi giðotezasiga asos bo‘lgan, dengiz transportida dunyoda • birinchi o‘rinda turadi. • O‘rganilish tarixi. Okean nomi Atlanta (yunon afsonasiga • ko‘ra, yelkasida osmon gumbazini ko‘tarib turuvchi pahlavon) • atamasi bilan bog‘liq. Dastlab 1507- yilda geografik xaritaga • „ Atlantika okeani“ nomi yozilgan. Miloddan oldingi davrlarda • finikiyaliklar, arablar, rimliklar okean suvlarida suzishgan. • Buyuk geografik kashfiyotlar davrida B. Diash, X. Kolumb, • J. Kabot, Vasko da Gama, F. Magellan, J. Kuk va boshqalar • sayohatlari Atlantika okeani haqida ko‘plab ma’lumotlar berdi. • Okeanning tabiat mintaqalari. Atlantika okeanining o‘rta • qismida ekvatorial mintaqa joylashgan. Bu mintaqaning yillik • yog‘in miqdori 1 770 mm ga va suvning o‘rtacha sho‘rligi 35 ‰ • ga teng. Undan shimolda va janubda tropik, subtropik, mo‘tadil, • subqutbiy va bitta qutbiy mintaqalarning bepoyon suvlari joy- • lashgan. Subtropik va tropik mintaqalarda yog‘ingarchilik kam • bo‘lganligi tufayli ular suvining sho‘rligi biroz ko‘tariladi. • Shimoliy subtropik mintaqada tabiati o‘ziga xos bo‘lgan • Sargasso dengizi joylashgan. Dengiz suvining sho‘rligi 37 ‰ ga • teng, harorati qishda 23 °C ni va yozda 28 °C ni tashkil etadi. Hind okeani. • Asosiy xususiyatlari. Eng sho‘r okean, eng issiq ko‘rfazi • mavjud, eng katta suvosti deltasi bor, cho‘kindi jinslar eng • qalin (5,5 km, Gang deltasi), asosiy qismi janubiy yarimshar- • da, o‘simlik va hayvonlarga eng kambag‘al, eng uzun bo‘g‘izi • bor, neft va gaz zaxirasi va qazib olinishi, tashiladigan neft • hajmi bo‘yicha birinchi o‘rinda turadi. Marvarid va durlar yig‘ib • olishda yetakchi hisoblanadi. • O‘rganilish tarixi. Dastlab arablar, shumerliklar Fors ko‘r- • fazi, Qizil dengiz va Hind okeanida suzishgan (er. av. IV — V • asrlarda) bo‘lsalar, finikiyaliklar (er. av. VI asrda) Hind • okeani orqali Afrikani janubdan aylanib o‘tib, g‘arbdan qaytib • kelganlar.Eramizning boshlaridan arablar (ayniqsa, VII — XII asr- • larda) Hind okeanini o‘zlashtirdilar. Ular okean qirg‘oqlarini, • orollar, oqimlarni, shamollarni atroflicha o‘rgandilar. Vasko • da Gama Hindistonga dengiz yo‘lini ochdi (1498- y.). Hind • okeanini birinchi bo‘lib A. Òasman (1642 — 1643) g‘arbdan • sharq tomonga (Avstraliya janubiga) suzib o‘tgan bo‘lsa, J. Kuk • (1771 — 1775) okean chuqurligini aniqladi. • Organizmlari. Hind okeanining tropik mintaqalarida plank- • tonlar ko‘p. Planktonlar orasida kechasi nur sochadigan turlari • bor. Okean suvlarida baliqlardan sardinella, skumbriya, akula, • kitlar, iliq suvlarda ulkan dengiz toshbaqalari, dengiz ilonlari, • molluskalar (kalmarlar) yashaydi. Dengiz sayozliklarida, mar- • jon riflari atrofida organizmlar eng ko‘p tarqalgan. Bu yerlarda • haqiqiy suvosti o‘tloqlarini uchratish mumkin. Shimoliy muz okeani. • Geografik o‘rni. Okean shimoliy qutb atrofida joylashgan. • Uni ikkita materik o‘rab turadi. Bering bo‘g‘izi orqali Tinch • okean bilan, Skandinaviya yarimoroli — Farer, Islandiya va • Grenlandiya orollari — Smit bo‘g‘izi — Kanada arxiðelaglari • orqali Atlantika okeani bilan chegaralanadi. Qirg‘oqlari ancha • parchalangan. Orollari ko‘p. Maydoni 14 mln kv km. • Okeanni o‘rganishda Pyotr I („Buyuk Shimol ekspeditsiyasi“, • 1733 — 1743- y.), M. V. Lomonosov (XVIII asrning ikkinchi • yarmi), shved olimi N. A. Nordensheld (1878 — 1879- y.) larning • tashkil etgan ekspeditsiyalari muhim ahamiyatga ega bo‘ldi. Shu- • ningdek, XIX asr oxirida F. Nansen, S. O. Makarov (1899- y.), • R. Piri (1909- y.) Shimoliy qutbni birinchi bo‘lib zabt etgan, • R. Amundsen (1903 —1906- y., 1918 — 1920- y.) va boshqalar • qimmatli ma’lumotlar to‘pladilar. Hozirgi paytda Rossiya, AQSH • va Kanada mutaxassislari Shimoliy Muz okeanining tabiatini • o‘rganishmoqda. DENGIZLAR TAVSIFI. • Dengiz  — Dunyo  okeanining  [bir] qis-mi; okeandan quruklik yoki orollar, yarim orollar va suv osti relyefining koʻtarilgan joylari bilan ajralib turadi. Oʻzining gidrologik, meteorologik va iqlimiy rejimi bilan okeanning ochiq qismidan farq qiladi. Dengiz quruqlik bilan qancha kup uralgan bulsa, okeandan tafovuti shuncha kup buladi. Oke- anlarning ayrim ochiq qismlari shartli ravishda Dengiz deyiladi, mas, Sargasso Dengiz va Filippin Dengiz Aslida kul (mas, Orol, Kaspiy, Oʻlik dengizlari), lekin maydoni ancha katta bulganligidan Dengiz deb atalgan, baʼzi Dengizlarga esa qoʻltiq deyiladi (mas, Gudzon qoʻltigʻi, Fors qoʻltigʻi). • Materiklar orasidagi Dengizlar juda chuqur buladi. Bularga Oʻrta dengiz, Avstraliya va Osiyo orasidagi Dengizlar, Karib dengizi va Qizil dengiz kiradi. Materikdagi Dengizlar biron materikning ichkarisida joylashgan boʻladi. Bularga Oq dengiz, Boltiq dengizi, Qora dengiz, Azov dengizi va boshqa kiradi KASPIY DENGIZI. • Kaspiy dengizi — Yevropa bilan Osiyo orligida joylashgan er sharidagi eng katta koʻl. Kattaligiga qarab, uni dengiz deb ataydi. Nomi XVI asrning oxirlarida shu dengiz yoqasiga joylashgan Kaspiy qabilalariga bogʻliq shakllangan. Gurjistonda hozirgi kunda Kaspiy shahri bor. QORA DENGIZ. • Qora dengiz  ( inglizcha :  Black Sea ;  ruscha :  Чёрное море ;  turkcha :  Karadeniz ) —  Atlantika okeanining  materiklararo  dengizi ,  Yevropa  bilan Kichik Osiyo yarim oral oraligʻida joylashgan. Kerch boʻgʻozi orqali Azov,  Bosfor  boʻgʻozi orqali  Marmar ,  Dardanell boʻgʻozi  orqali Egey va Oʻrta dengizlari bilan tutashgan.  Rossiya ,  Ukraina ,  Moldova ,  Gruziya ,  Turkiya ,  Bolgariya  va  Ruminiya  qirgʻoqlarini yuvib turadi. Maydoni 422 ming km². Dengiz gʻarbdan sharqqa 1130 km, shimolidan janubga 260 km gacha choʻzilgan. Eng chuqur joyi 2210 m. Qirgʻoqlarining umumiy uz. 4090 km, kam parchalangan. Gʻarbiy va shimoli-gʻarbiy qirgʻoqlari past, sharqi va janubiy da Katta va Kichik Kavkaz hamda Pontiya togʻlari dengizga tik tushgan. Qrim yarim oralning janubiy sohili togʻli. Orol kam. Yirik qoʻltiqlari: Karkinit, Kalamit va Feodosiya. Qora dengizga  Dunay ,  Dnestr , Inguri, Rioni, Chorux, sakar va boshqa daryolar quyiladi. OROL DENGIZI. • Orol dengizi  —  Oʻrta Osiyodagi  eng katta berk  koʻl . Maʼmuriy jihatdan Orol dengizining yarmidan koʻproq janubi-gʻarbiy qismi  Oʻzbekiston , shimoli-sharqiy qismi  Qozogʻiston  hududida joylashgan. Oʻtgan asrning 60-yillarigacha Orol dengizi maydoni orollari bilan oʻrtacha 68,0 ming km² ni tashkil etgan. Kattaligi jihatidan dunyoda toʻrtinchi ( Kaspiy dengizi , Amerikadagi  Yuqori koʻl  va Afrikadagi  Viktoriya  koʻlidan keyin),  Yevrosiyo   materigida  (Kaspiydan keyin) ikkinchi oʻrinda edi. Dengiz shimoli-sharqdan janubi-gʻarbga choʻzilgan, uz. 428 km, eng keng joyi 235 km (45° shahrik.) boʻlgan.  Havzasining   maydoni  690 ming km², suvining hajmi 1000 km³, oʻrtacha chuq. 16,5 m atrofida oʻzgarib turgan. Havzasining kattaligi uchun dengiz deb atalgan. Orol dengizi yuqori  pliotsenda  Yer poʻstining egilgan yeridagi botiqda hosil boʻlgan. XULOSA: • Xulosa qilib shuni aytish mumkinki okeanlar ning har biri ning bir biridanajralib turadigan alohida xususiyatlari bor, shuningdek maydoni geografik o’rni , hayvonot olami, o’simlik dunyosi sho‘rligiva boshqa xususiyatlari bilan bir biridan katta farq qiladi. Dengizlar esa okenlarning bir bo’lagibo‘lgandankeyin ular orasida gi farq esa sezilarli darjada katta bo’ladi. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.

Похожие

Tuproq fermentlari va uning tavsifi
Tekisliklar morfologiyasi
To'rtlamchi davr geologiyasining xarakterli (o'ziga xos) xususiyatlari
Yer po'sti va uning tuzilishi
Rel'eflar