Iqtisodiy geografiya fanining obyekti, predmeti, maqsadi va vazifalari - География - Презентации

Iqtisodiy geografiya fanining obyekti, predmeti, maqsadi va vazifalari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

591.658203125 KB

O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI Oliy va o`rta maxsus ta`lim vazirligi Toshkent Moliya Instituti Budjet hisobi va davlat jamg`armasi fakulteti Iqtisodiy geografiya fanining obyekti, predmeti, maqsadi va vazifalari

Reja: Iqtisodiy geografiya fanining vujudga kelishi Fanning tadqiqot obyekti va predmeti Fanning tadqiqot metodlari Iqtisodiy geografiyaning fanlar tizimidagi roli

Iqtisodiy geografiya fanining vujudga kelishi Geografiya fanining rivojlanishi qadimgi Antik davrida mamlakatlar o'rtasida hududiy (geografik) mehnat taqsimoti, ya'ni har bir hududning o'ziga xos tabiiy sharoiti va resurslari, iqtisodiy geografik o'rni, xalqlarning urf-odatlari va an'anlari asosida ma'lum bir tovarlarni ishlab chiqarish va xizraatlar ko'rsatishga ixtisoslashishi va ular o'rtasida tovar ayirboshlash jarayonining shakllanishi davriga borib taqaladi Mamlakatlar o'rtasida hududiy mehnat taqsimotining shakllanishi geografiya fanlari tizimida dastlab iqtisodiy- geografik tadqiqotlarni vujudga kelishiga olib keladi. Qadimgi yunon olimi Strabon o'zining o'n etti tomlik «G eogra fiya», deb nomlangan asarida, aholining hududiy joylashuvi, mamla katlar va hududlar o'rtasidagi tovar ishlab chiqarish va savdo- sotiq aloqalarini yoritadi.

O'rta asrlarda, jahon mamlakatlarida natural xo'jalik hukm surgan davrda, antik davrda olib borilgan iqtisodiy geografik izlanishlar bir oz sustlashadi. Ma'lumki, Buyuk Geografik kashfiyotlar xalqaro savdo va ilk kapitalistik munosabatlarningrivojlanishiga olib keladi. Bu davrda hududiy mehnat taq- simotining chuqurlashishi va jahon xo'jaligining shakllanishi, o'z navbatida, iqtisodiy geografiya fanining rivojlanishini talab etadi. Mamlakatlar va ularning hududiy birliklari haqidagi iqtisodiy geografik tavsif g'arbiy yevropalik olimlarning asarla- rida o'sha davrlarda juda chuqur talqin etilgan. Ayniqsa, ilk geografik bilimlarning nazariy jihatlari, mamlakatning rivoj- lanishida alohida ahamiyatga ega bo'lgan iqtisodiy-geografik o'rin, yerning ustki tuzilishi, aholining tarkibi, shaharlar, siyosiy tuzum masalalariga qaratilgan

Bozor iqtisodiyoti munosabatlarining kirib kelishi ishlab chiqarish jarayonini rivojlanishiga olib keladi. Ishlab chiqarish kuchlarini rivojlantirish va uni joylashtirish mamlakat hudud- lari to'g'risida ma'lum bilimlarni va ma'lumotlarni to'plashni talab etadi^Binobarin, ishlab chiqarish korxonalarini samarali va oqilona joylashtirishda hududning xo'jalik jihatdan o'zlash- tirilganlik darajasini, uning tabiiy, demografik, moddiy shart- sharoitlarini va imkoniyatlarini o'rganish ehtiyoji iqtisodiy geografiya fanining geografiya fanidan ajralib chiqishiga va alohida mustaqil fan sifatida rivojlanishiga olib keldivAgar «Tabiiy geografiya» fani geografik qobiqda kechayotgan tabiiy jarayonlarni va hodisalarni o'rgansa, «Iqtisodiy geografiya» fa ni esa ishlab chiqarishni, xususan, ishlab chiqarish kuchlarini hududiy rivojlanish xususiyatlarini va qonuniyatlarini tadqiq etadi.

«Iqtisodiy geografiya» atamasini fanga dastlab rus olimi M.V. Lomonosov tomonidan 1760-yillarda kiritiladi va keyin- chalik butun dunyoda e'tirof etiladi. Olimning asosiy g'oyasida e'tibor, iqtisodiyotni rivojlanishida mamlakatni iqtisodiy geografik nuqtai nazardan tadqiq qilish g'oyat muhim va zarurligiga qaratiladi, Shuningdek, hududlarning xo'jaligini o'rganganda davriylik jihatdan o'rganish va tabiiy resurslarni o'zlashtirish masalalariga alohida e'tibor beradi. G'arbiy Yevropa mamlakatlarida XYIII asrning yarmida iqtisodiy geografiya fanining ilmiy maktablari Germaniya, Fransiya, Buyuk Britaniyada shakllanadi va rivojlanadi. Bu bejiz emas, albatta, chunki bu mamlakatlarda fan-texnika sohasining taraqqiy etishi, sanoat inqilobining ro'y berish va dastlab bozor iqtisodiyoti munosabatlarini shakllanishi ishlab chiqarishni va buning natijasida, mamlakat hududlari to'g'ri- sidagi iqtisodiy bilimlarni rivojlanishiga olib keladi.

O'sha davrlarda iqtisodiy geografiya faniga nemis olimlari A.Gumbold, K.Ritter. I.Tyunen, K.I. Arsenev juda katta hissa qo'shishgan. Iqtisodiy geografiya fanini sobiq Ittifoq davrida rivojlanishiga oldingi asrning 20-yillarida amalga oshirilgan butun mamlakatni elektrlashtirishga qaratilgan dasturni amalga oshirilishi bilan bog'liq bo'lgan. Bu rejaga muvofiq, iqtiso- diyotni ko'tarish nuqtai nazaridan, hududlardagi mahalliy yoqilg'i resurslari asosida yirik elektrostansiyalarni qurish va ularning negizida metallurgiya, mashinasozlik. kimyo sanoati tarmoqlarini shakllantirishga qaratilgan edi. Bu rejaning asosiy maqsadi, mamlakat hududlarida katta ahamiyatga ega bo'lgan og'ir sanoat tarmoqlarini joylashtirish va rivojlantirish bo'lib, buning natijasida, yirik transport magistral yo'llarini tashkil etish ham e'tiborga olingan.

Mazkur rejani amalga oshirish, o'z navbatida, mamlakat hududlarining tabiiy resurslari va sharoitlarini, iqtisodiy geog rafik o'rnini, aholi va mehnat resurslarini, hududiy ixtisosla- shish va boshqa imkoniyat va sharoitlarni majmuali o'rga- nishni talab etadi. Oqibatda, iqtisodiy geografik tadqiqotlarni olib borish zaruriyatini yuzaga keltiradi. Iqtisodiy geografik tadqiqotlarning asosiy ilmiy yo'nalishlarida, mamlakat iqtiso- diyotini jadal sur'atlarda rivojlantirish va sanoatlashtirish maq- sadida iqtisodiy rayonlashtirish va yangi hududiy ishlab chiqarish majmualarni tashkil etishning nazariy masalalarini yaratishga katta e'tibor qaratiladi. Ushbu reja asosida, O'zbekiston Respublikasidagi ilk yirik gidroelektrostansiya- larining kaskadi Chirchiq- Bozsu gidroelektroenergiya kaskadi quriladi va Toshkent viloyatida elektroenergetika, metallurgiya va kimyo mashinasozlik korxonalari tashkil topadi.

Shu davrda iqtisodiy geografiya fanining rivojlanishiga G.M.Krjijanovskiy, I.G.Aleksandrov, Yu.G.Saushkin, N.N.Baranskiylar va qator olimlar katta hissa qo'shadi va ular o'zlarining ilmiy maktablarini yaratishadi. Iqtisodiy geografiya fanini O'zbekistonda rivojlanishi XX asrning birinchi yarmiga to'g'ri keladi, 1906-yillarda Turkiston geografiya jamiyati tashkil topadi, iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning tarkibiy qismlari bo'lgan siyosiy va aholi geografiya fanlarining tarmoqlari rivojlanadi. Xalq xo'jaligini sanoatlashtirish, mineral xomashyo, yer- suv resurslarini o'zlashtirish, transport magistrallarini qurish, shahar aholi punktlarini yaratilishi mamlakatning hududiy xususiyatlarini va imkoniyatlarini rivojlantirishni talab etadi va iqtisodiy geografiya fanini O'zbekistonda keng qamrovli rivojlanishiga olib keladi. O'zbekistonda iqtisodiy geografiya fanini rivojlanishida M.Behbudiy, V.M.Chetirkin, G.M.Cherdansev, K.I.Lapkin, N.G.Sapenko, N.V.Smirnov, Z.M.Akramov, M.K.Qoraxonov, A.S.Soliev va boshqa olimlarning xizmatlari katta bo'lgan.

Ma'lumki, har qanday fanning tadqiqot obyekti va pred meti bo'ladi. Obyekt bu keng va serqirra ma'nodagi voq'ea va hodisa bo'lib, bu obyektni ko'pgina fanlar o'rganishi mumkin. Obyektdan farqli o'laroq, predmet esa shu obyektning bir tomonini yoki ma'lum bir qirrasini o'rganadi. Masalan, aholini, ayni paytda, iqtisodchilar, demograflar, geograflar, sotsiologlar va boshqa soha vakillari ham o'rganadi. Biroq, har bir soha vakili bir- biridan farqli o'laroq, shu obyektning bir tomonini o'rganishadi. Agar iqtisodchilar, aholini ishlab chiqaruvchi kuch va iste'molchi nuqtai nazardan o'rganishsa, demograf yoki aholishunoslar aholini takror barpo etish, tabiiy ko'payishi, migratsion ko'payishi, tug'ilish, o'lim, nikoh va boshqa jarayonlarini, geograflar esa aholining hududiy joylashish qonuniyatlarini va xususiyatlarini o'rganadi. Fanning tadqiqot obyekti va predmeti

Iqtisodiy geografiya fani tabiiy va ijtimoiy fanlar o'rtasida shakllangan fan bo'lib, jamiyat rivojlanishida ro'y berayotgan siyosiy, ijtimoiy, iqtisodiy jarayonlar, bu fanning obyekti va predmetini o'zgarishiga bevosita ta'sir ko'rsatib keladi. Iqti sodiy geografiya fanining ilk paydo bo'lgan davridan boshlab, fanning obyekti ishlab chiqarish kuchlari bo'lgan bo'lsa, uning predmeti esa ishlab chiqarish kuchlarining shakllanishi, joylashishi va rivojlanishining hududiy jihatlarini tashkil etgan. Jamiyat rivojlanishi jarayonida iqtisodiy geografiyaning o'rganish obyekti va predmetida ham o'zgarishlar namoyon bo'ladi. Iqtisodiy geografiya fanining nazariy asoslari, jamiyatda sodir bo'layotgan siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va boshqa omillar ta'sirida muntazam rivojlanib va takomillashib boradi.

Geografik tadqiqotlar faqatgina iqtisodiy yo'nalishda rivojlanib qolmay, balkim uning ijtimoiylashuvi, ya'ni ijtimoiy tizimlarni aholi, aholiga xizmat ko'rsatish sohalari, aholi manzilgohlari va hokazolarning hududiy joylashishi va rivojlanishi doirasida ham olib boriladi. Hozirgi davrda iqtisodiy geografiya faninng asosiy obyekti, hududiy ishlab chiqarish va ijtimoiy tizimlar boiib, ularning hududiy joylashishi, shakllanishi, rivojlanish qonuniyatlari va xususiyatlari fanning predmetini tashkil etadi.

Fanning obyekti va predmetini to'g'ri bilish, ularni kelib chiqishini, rivojlanishini ilmiy asosda tahlil etishda va obyektiv ravishda baho berishda, ma'lum iqtisodiy geografik metodlarga tayangan holda amalga oshiriladi. Iqtisodiy geografiya fanining asosiy tadqiqot metodlariga quyidagilar kiradi: Fanning tadqiqot metodlari

Fanning tadqiqot metodlariTarixiy metod Taqqoslash metod Kartografik metod Statistika va matematika metodi Tarkibiy- tizimli metod Modellashtirish metodi Ekstrapolyatsiy a metodi Sotsial so'rov metodi

Informatsiya va boshqa metodlar bo'lib bu metodlarning ayrimlari ustida to'xtalib o'tamiz. Iqtisodiy georafik tadqiqotlarni olib borishda tarixiy metod alohida o'ringa ega bo'lib, xo'jalik rivojlanishining davr (vaqt) va joy birligi jihatidan o'rganish alohida ahamiyatga ega. Ayniqsa, hududiy iqtisodiy-ijtimoiy tizimlarni shakllanishida va rivojlanishida tarixiy jarayonlarning va voqealarning hal etuvchi ta'sirini o'rganish juda muhimdir. Masalan, mamlakat ishlab chiqarish kuchlarining shakllan- ishi va rivojlanishini tarixiy bosqichlar asosida tadqiq etish va har bir bosqichga xos bo'lgan jarayonlarni, omillarni va hodis- alarni o'rganish zarurdir.

Tizimli-tarkibiy metod iqtisodiy gegrafiya fanida bir muncha murakkab, biroq juda samarali hisoblanadi. Bu metod o'rganilayotgan voqe'a va hodisani o'zidan kattaroq bo'lgan obyekt doirasida o'rganishni taqozo etadi. Masalan, respublikamizning biror viloyatini iqtisodiy geog rafik tavsifini olib borishda, shu viloyatning maydoni, aholisi, xo'jaligi va boshqa jihatlarini o'rganganda, bu ko'rsatkichlarni respublikaning yaxlit tizimidagi salmog'i va viloyatning res- publikadagi o'rni va roli aniqlanadi. Demak, viloyat ijtimoiy- iqtisodiy tizim sifatida emas, balki turli xil hududiy tarkib birligi tarzida ko'rilishi lozim. Taqqoslash metodi ham iqtisodiy geografiyada juda sermahsul va unumli metodlaridan hisoblanib, ikkita taqqoslanayotgan obyektlar uchun umumiy va o'ziga xos tomonlarni, obyektning katta-kichikligi, uning afzalliklarini, imkoniyatlarini va omillarini ochib beradi.

Ekstrapolyatsiya metodi kelajakka baho berish bo'lib, uning asosiy mazmuni o'tmishdagi jarayonlarni kelajakka ko'chirish yoki istiqbolni aniqlash orqali o'rganiladi. Masalan, O'zbekiston aholisi har yili 3 % ga yaqin o'sib boradigan bo'lsa, 2015-yilda respublika aholisining soni 30,9 mln kishini tashkil etishi mumkin, degan fikrga kelamiz, ya'ni oldingi o'sish sur'atlarini orqali kelajakdagi aholi sonini aniqlaymiz. Biroq, ekstrapolyatsiya metodi har doim ham to'g'ri bo'lmaydi, chunki bu metodda iqtisodiy, siyosiy, tabiiy omillar va sabablar e'tiborga olinmaydi.

Iqtisodiy geografiyaning tarkibi murakkab va majmuali fanlar yo'nalishidan iborat bo'lib, bu tizimni shartli ravishda quyidagi pog'onalarga qo'yib chiqamiz. Birinchi pog'onadagi fanlarga geografiyaning nazariy va fundamental tadqiqotlarni o'rganuvchi fanlar: iqtisodiy va ijtimoiy geografiya tarixi, iqtisodiy, ijtimoiy geografiyaning nazariyasi, umumiy tabiiy geografiya, umumiy yer bilimi, landshaftshunoslik va boshqa fanlar tashkil etadi. Chunki, har qanday iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanidagi tadqiqotlar- ning asosini yoki uning ustqurtmasini geografiyaning nazariy masalalari tashkil etadi. Iqtisodiy geografiyaning fanlari tizimidagi roli

Tib- biyot geog Turm ush tarzi geog Xizmat ko’rsa- tish soha-lari geog Re- kreat siya geog Aho-li migrat siyasi geog. Aholi manzilg oxlari geog . Aholini takror barpo qi- linishi geog. Mehn at resur slari geog. Trans port geog Sa- noat ge- og. Dunyo xo’- jaligi geog. Qishl oq xo’- jaligi geog . Tabii y re- sursla r geog Qishloq manzilg oxlari geog. Sha- harlar geog .Madaniyat geografiyasi Etnogeografiya Din geografiyasi Sotsial rayonlashtirish Ijtimoiy geografiya tarixi Xarbiy geografiya Siyosiy geografiya Iqtisodiy geografiyaIqtisodiy geografiya Iqtisodiy va sotsial geografiya Sotsial geografiya Aholi geografiyasi Iqtisodiy rayonlashtirishIjtimoiy geografiyaning zamonaviy tizimi

Ikkinchi pog'onadagi fanlar qatoriga geografiyaning negizini tashkil etuvchi fanlar, tabiiy geografiya va iqtisodiy— ijtimoiy geografiya, kartografiya va o'lkashunoslik fanlari kiradi. Kartografiya fani tabiatda va jamiyatda sodir bo'la- yotgan voqe'a va hodisalarni kartalar yordamida aks ettirish va tadqiq etishni o'z ichiga olsa, o'lkashunoslik fani esa, bu ta biiy va iqtisodiy geografiya fanlarining majmuali yondashuvlari asosida har xil hududlarni, mamlakatlarni va mintaqalarni umumiy geografik jihatdan tavsiflaydi. Iqtisodiy geografiyaning uchinchi fanlar pog'onasini tarmoq fanlaridan iborat bo'lgan yoki maxsus fanlar tizimiga kiruvchi fanlar tashkil qiladi. Bularga, aholi geografiyasi, sanoat geografiyasi, qishloq xo'jaligi geografiyasi, xizmat ko'rsatish geografiyasi, turizm geografiya, transport geografiyasi va hokazolar kiradi.

Iqtisodiy geografiya fanining to'rtinchi pog'onadagi fanlar jumlasiga, boshqa fanlar chegarasida shakllangan fanlar, ya'ni siyosiy geografiya, harbiy geografiya, tijorat geografiyasi, madaniyat geografiyasini keltirish mumkin. Iqtisodiy geografiyaning tarmoq fanlari alohida salmoqqa ega bo'lib, bu fanlar bo'yicha juda katta ilmiy yo'nalishlar olib borilgan. Aholi geografiyasi fani iqtisodiy va ijtimoiy geografiya fanining alohida bo'g'ini hisoblanib, aholining tarkibini, joylashishini va hududiy jihatdan tashkil etilish qonuniyatlarini va xususiyatlarini o'rganadi. Shuningdek, aholi geografiyasi fani shaharlar, qishloq joylari geografiyasi bilan, migratsiya, mehnat resurslari va boshqa yo'nalishlarda ish olib boradi.

E`TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

Похожие

Iqtisodiy geografiya fanining rivojlanish tarixi va ichki tuzilishi

Geografiya fanining shakllanish va rivojlanish tarixi

Tabiiy geografiya fanining rivojlanish tarixi

Sotsial geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari

Sotsial (ijtimoiy) geografiyaning ob’ekti, predmeti va vazifalari