logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. География
  4. Дарё оқимининг хосил бўлиши, унга таъсир этувчи омиллар, ҳавза рельефи ва унинг оқим ҳосил бўлишига таъсири

Дарё оқимининг хосил бўлиши, унга таъсир этувчи омиллар, ҳавза рельефи ва унинг оқим ҳосил бўлишига таъсири

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1422 KB
Скачать
Дарё о қимининг хосил бўлиши, унга таъсир этувчи омиллар, ҳавза рельефи ва унинг оқим ҳосил бўлишига таъсири www.arxiv.uzwww.arxiv.uz www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Режа: Режа: 1. Дарё ҳақида тушунча1. Дарё ҳақида тушунча 2. 2. Дарё оқимининг ҳосил бўлишига таъсирДарё оқимининг ҳосил бўлишига таъсир этувчи омилларэтувчи омиллар 3. 3. Иқлимий омиллар таъсириИқлимий омиллар таъсири 4. 4. Дарё ҳавзаси геологик тузилишининг Дарё ҳавзаси геологик тузилишининг таъсири таъсири 5. 5. Антропоген омиллар таъсириАнтропоген омиллар таъсири www.arxiv.uzwww.arxiv.uz www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Дарё ҳақида тушунчаДарё ҳақида тушунча • ДарёДарё табиий сув манбаси бўлиб, табиий сув манбаси бўлиб, оо датда датда океанокеан , , кўлкўл , , денгизденгиз ва бошқа дарёга қуйилувчи тоза ва бошқа дарёга қуйилувчи тоза сувдир.сувдир. • ДарёДарё - табиий ўзанда доимий ёки мавсумий - табиий ўзанда доимий ёки мавсумий оқадиган ва дарё ҳавзасидаги ер усти ва ер оқадиган ва дарё ҳавзасидаги ер усти ва ер ости сувлари ҳисобига тўйинадиган сув оқими. ости сувлари ҳисобига тўйинадиган сув оқими. дарёларни қуруқлик гидрологиясининг дарёларни қуруқлик гидрологиясининг дарелар гидрологияси бўлими ўрганади.дарелар гидрологияси бўлими ўрганади. • Ҳар бир дарё нинг манбаи ва денгиз, кўлга Ҳар бир дарё нинг манбаи ва денгиз, кўлга қуйиладиган ёки бошқа дарё билан қўшилиб қуйиладиган ёки бошқа дарё билан қўшилиб кетадиган жойи — мансаби бўлади. Манба кетадиган жойи — мансаби бўлади. Манба сувайирғичга яқин жойлашган бўлади.сувайирғичга яқин жойлашган бўлади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Бевосита океан, денгиз, кўлга қуйиладиган ёки Бевосита океан, денгиз, кўлга қуйиладиган ёки қумга сингиб кетадиган дарё бош дарё қумга сингиб кетадиган дарё бош дарё ҳисобланади, бош дарё га куйиладиган дарё — ҳисобланади, бош дарё га куйиладиган дарё — ирмоқ деб аталади. Бош дарё барча ирмоклари ирмоқ деб аталади. Бош дарё барча ирмоклари билан бирга дарё системасини ҳосил қилади. билан бирга дарё системасини ҳосил қилади. дарёлар кўпинча кўл, ботқоклик, булоқ ва дарёлар кўпинча кўл, ботқоклик, булоқ ва музликлардан бошланади. Мамузликлардан бошланади. Ма cc , Ўрта Осиёдаги , Ўрта Осиёдаги Панж, Вахш, Зарафшон ва Норин каби дарёлар Панж, Вахш, Зарафшон ва Норин каби дарёлар музликлардан, Рмузликлардан, Р оссия оссия ФФ едерациясиедерацияси даги Нева, даги Нева, Свир, Ангара сингари дарёлар кўллардан, Свир, Ангара сингари дарёлар кўллардан, Белоруссия, Украина, Ғарбий Сибирдаги Белоруссия, Украина, Ғарбий Сибирдаги аксарият дарёлар ботқокликлардан бошланади. аксарият дарёлар ботқокликлардан бошланади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Қуруқ ва иссиқ иқлимли ўлкалардаги дарёлар Қуруқ ва иссиқ иқлимли ўлкалардаги дарёлар кўпинча суви буғланиб ва қумга сингиб кўпинча суви буғланиб ва қумга сингиб тугайди ёки ҳамма суви суғоришга сарф тугайди ёки ҳамма суви суғоришга сарф бўлади, жумладан Ўрта Осиёдаги дарёларнинг бўлади, жумладан Ўрта Осиёдаги дарёларнинг айримлари маʼлум бир жойга қуйилмасдан айримлари маʼлум бир жойга қуйилмасдан тугаб қолади (Зарафшон, Қашқадарё, чу ва тугаб қолади (Зарафшон, Қашқадарё, чу ва Туркманистондаги дарёлар). дарё системаси Туркманистондаги дарёлар). дарё системаси ўзининг сувини йиғиб оладиган қуруқлик ўзининг сувини йиғиб оладиган қуруқлик юзаси сув йиғиладиган майдон деб аталади. юзаси сув йиғиладиган майдон деб аталади. Ер сиртининг дарё системаси жойлашган ва Ер сиртининг дарё системаси жойлашган ва бб ошкаошка сувайирғичлар билан чегараланган сувайирғичлар билан чегараланган қисми дарё ҳавзаси дейилади қисми дарё ҳавзаси дейилади www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Ўзбекистондаги дарёлар, асосан, Ўзбекистондаги дарёлар, асосан, тоғлардаги қор ва музликлардан ҳамда тоғлардаги қор ва музликлардан ҳамда ёмғир сувларидан тўйинади. Ўзбекистон ёмғир сувларидан тўйинади. Ўзбекистон ҳудудини кесиб ўтувчи энг катта сув ҳудудини кесиб ўтувчи энг катта сув артериялари бўлмиш Сирдарё ва артериялари бўлмиш Сирдарё ва Амударё қамда уларнинг ирмоқлари Амударё қамда уларнинг ирмоқлари Ўзбекистондан ташқарида бошланади. Ўзбекистондан ташқарида бошланади. Ўзбекистоннинг йирик дарёлари: Норин, Ўзбекистоннинг йирик дарёлари: Норин, Қорадарё, Сўх, чирчиқ, Зарафшон, Қорадарё, Сўх, чирчиқ, Зарафшон, Сурхондарё, Қашқадарё, шерободдарё. Сурхондарё, Қашқадарё, шерободдарё. Уларнинг кўпчилиги фақат ўрта ва қуйи Уларнинг кўпчилиги фақат ўрта ва қуйи оқимида Ўзбекистан ҳудудидан ўтади оқимида Ўзбекистан ҳудудидан ўтади www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Дарё оқимининг ҳосил бўлишига Дарё оқимининг ҳосил бўлишига таъсир этувчи омиллартаъсир этувчи омиллар • Дарё оқими ёмғир ҳамда тоғлардаги қор Дарё оқими ёмғир ҳамда тоғлардаги қор ва музликларнинг эришива музликларнинг эриши ҳисобига ҳосил ҳисобига ҳосил бўлади. Ҳар икки ҳолда ҳам ҳосил бўлган бўлади. Ҳар икки ҳолда ҳам ҳосил бўлган сувнинг бир қисми ер остига шимилади, сувнинг бир қисми ер остига шимилади, бир қисми буғланади, фақат қолган бир қисми буғланади, фақат қолган қисмигина оқим ҳосил бўлишида иштирок қисмигина оқим ҳосил бўлишида иштирок этади. ёмғирнинг ёғиши ёки қор ва этади. ёмғирнинг ёғиши ёки қор ва музликнинг эриш жадаллиги ер остига музликнинг эриш жадаллиги ер остига шимилиш ҳамда буғланишнинг шимилиш ҳамда буғланишнинг биргаликдаги жадаллигидан катта биргаликдаги жадаллигидан катта бўлгандагина оқим ҳосил бўлади.бўлгандагина оқим ҳосил бўлади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Юқоридаги шарт бажарилгандан сўнг ҳосил Юқоридаги шарт бажарилгандан сўнг ҳосил бўлган оқим бўлган оқим юза оқимюза оқим ёки ёки ёнбағирлар ёнбағирлар оқимиоқими дейилади. Бунда оқим жуда кичик дейилади. Бунда оқим жуда кичик жилғалар кўринишида бўлади. Ана шу кичик жилғалар кўринишида бўлади. Ана шу кичик жилғалар қўшилиб, вақтинчали оқар жилғалар қўшилиб, вақтинчали оқар сувларни, улар эса ўз навбатида қўшилиб, сувларни, улар эса ўз навбатида қўшилиб, ўзанда доимий оқувчи сойларни ҳосил қилади. ўзанда доимий оқувчи сойларни ҳосил қилади. Сойлар сувининг қўшилишидан дарё оқими Сойлар сувининг қўшилишидан дарё оқими ҳосил бўлади. Дарё оқимига ер ости сувлари ҳосил бўлади. Дарё оқимига ер ости сувлари ҳам келиб қўшилади. Демак, дарё оқими ер ҳам келиб қўшилади. Демак, дарё оқими ер юзаси ва ер ости сувларининг йиғиндисидан юзаси ва ер ости сувларининг йиғиндисидан иборат бўлади.иборат бўлади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Юқорида дарё оқимининг ҳосил Юқорида дарё оқимининг ҳосил бўлиш жараёни жуда содда бўлиш жараёни жуда содда кўринишда тасвирланди. Лекин, кўринишда тасвирланди. Лекин, аслида, дарё оқимининг ҳосил аслида, дарё оқимининг ҳосил бўлиши жуда мураккаб табиий бўлиши жуда мураккаб табиий жараёндир. жараёндир. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Дарё оқимининг ҳосил бўлиши ҳавзанинг географик ўрни тупроқ шароити иқлим шароити ўсимлик қоплами геологик тузилиши ва рельефи Гидрографик шароити www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Иқлимий омиллар Иқлимий омиллар таъсиритаъсири • Маълумки, иқлимий омиллар деганда атмосфера ёғин лари, Маълумки, иқлимий омиллар деганда атмосфера ёғин лари, буғланиш, ҳаво ҳарорати, ҳаво намлиги, шамол кабилар буғланиш, ҳаво ҳарорати, ҳаво намлиги, шамол кабилар тушунилади. Шу омиллардан қайси бирининг оқимга ҳал тушунилади. Шу омиллардан қайси бирининг оқимга ҳал этувчи ва бевосита таъсир этишини билиш учун дарё этувчи ва бевосита таъсир этишини билиш учун дарё ҳавзасининг сув баланси тенгламасига мурожаат этайлик:ҳавзасининг сув баланси тенгламасига мурожаат этайлик: • Х0 қ У0 Қ Z0 ёкиХ0 қ У0 Қ Z0 ёки • У0 қ Х0-Z0 ,У0 қ Х0-Z0 , • бу ерда: Х0 -ҳавзага ёғадиган ўртача кўп йиллик ёғин бу ерда: Х0 -ҳавзага ёғадиган ўртача кўп йиллик ёғин миқдори; Z0-ҳавзадан бўладиган ўртача кўп йиллик буғланиш миқдори; Z0-ҳавзадан бўладиган ўртача кўп йиллик буғланиш миқдори; У0 - дарё оқимининг ўртача кўп йиллик миқдори.миқдори; У0 - дарё оқимининг ўртача кўп йиллик миқдори. • Шу тенгламалардан кўриниб турибдики, иқлимнинг дарё Шу тенгламалардан кўриниб турибдики, иқлимнинг дарё оқимига таъсир этувчи асосий элементлари атмосфера оқимига таъсир этувчи асосий элементлари атмосфера ёғинлари ва буғланишдир.ёғинлари ва буғланишдир. Бир хил табиий шароитда дарё Бир хил табиий шароитда дарё ҳавзасига қанча кўп ёғин ёғса, оқим шунча кўп миқдорда ҳавзасига қанча кўп ёғин ёғса, оқим шунча кўп миқдорда ҳосил бўлади. Улар орасидаги боғлиқликни аналитик ҳосил бўлади. Улар орасидаги боғлиқликни аналитик кўринишда қуйидагича ифодалаш мумкин:кўринишда қуйидагича ифодалаш мумкин: • У0 қ (Х0) .У0 қ (Х0) . www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Бироқ, бу боғлиқлик ҳамма вақт ҳам кузатилмайди. Бироқ, бу боғлиқлик ҳамма вақт ҳам кузатилмайди. Чунки, оқим миқдорига фақат ёғиннинг оз ва кўп Чунки, оқим миқдорига фақат ёғиннинг оз ва кўп бўлиши таъсир кўрсатибгина қолмасдан, балки унинг бўлиши таъсир кўрсатибгина қолмасдан, балки унинг йил давомида тақсимланиш характери ҳам муҳим ўрин йил давомида тақсимланиш характери ҳам муҳим ўрин тутади. Масалан, ёғиннинг кўп қисми йилнинг совуқ тутади. Масалан, ёғиннинг кўп қисми йилнинг совуқ даврларида ёғса, у вақтда унинг анча қисми оқим даврларида ёғса, у вақтда унинг анча қисми оқим сифатида дарёга келиб қўшилади, яъни дарё оқими сифатида дарёга келиб қўшилади, яъни дарё оқими билан ёғин ўртасида етарли даражада боғлиқлик билан ёғин ўртасида етарли даражада боғлиқлик бўлади. Агар ёғиннинг асосий қисми йилнинг иссиқ бўлади. Агар ёғиннинг асосий қисми йилнинг иссиқ фаслларида ёғса, у вақтда ёғиннинг катта қисми фаслларида ёғса, у вақтда ёғиннинг катта қисми буғланишга ва ер остига шимилишга сарф бўлади. буғланишга ва ер остига шимилишга сарф бўлади. Ҳатто айрим ҳудудларда (Ўрта Осиё, Қозоғистон) Ҳатто айрим ҳудудларда (Ўрта Осиё, Қозоғистон) йилнинг иссиқ вақтида ёққан ёғинлар баъзан ҳеч йилнинг иссиқ вақтида ёққан ёғинлар баъзан ҳеч қандай оқим ҳосил қилмайди, чунки улар тўла қандай оқим ҳосил қилмайди, чунки улар тўла буғланишга ва ер остига шимилишга сарф бўлади.буғланишга ва ер остига шимилишга сарф бўлади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Юқорида айтиб ўтилганидек, дарё Юқорида айтиб ўтилганидек, дарё оқимига бевосита таъсир кўрсатувчи оқимига бевосита таъсир кўрсатувчи иккинчи иқлимий омил-бу буғланишдир. иккинчи иқлимий омил-бу буғланишдир. Бу ерда шу нарсани ҳисобга олиш Бу ерда шу нарсани ҳисобга олиш зарурки, буғланиш ҳаво ҳароратига зарурки, буғланиш ҳаво ҳароратига боғлиқ бўлиш билан бирга маълум боғлиқ бўлиш билан бирга маълум даражада ёғин миқдорига ҳам боғлиқдир. даражада ёғин миқдорига ҳам боғлиқдир. Масалан, Ўрта Осиёда, айниқса унинг чўл Масалан, Ўрта Осиёда, айниқса унинг чўл районларида ҳаво ҳарорати ниҳоятда районларида ҳаво ҳарорати ниҳоятда юқори, буғланиш учун шароит етарли, юқори, буғланиш учун шароит етарли, лекин буғланиш миқдори жуда кичик, лекин буғланиш миқдори жуда кичик, чунки жуда оз миқдорда ёғин ёғади.чунки жуда оз миқдорда ёғин ёғади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Шимолий районларда, жумладан, Россиянинг Шимолий районларда, жумладан, Россиянинг шимолий қисмида ҳам буғланиш миқдори кичик, шимолий қисмида ҳам буғланиш миқдори кичик, бироқ бу ёғин миқдорининг камлигидан эмас, бироқ бу ёғин миқдорининг камлигидан эмас, аксинча ҳаво ҳароратининг пастлигидандир.аксинча ҳаво ҳароратининг пастлигидандир. • Демак, дарё оқимининг асосий иқлимий Демак, дарё оқимининг асосий иқлимий омиллари бўлган ёғин ва буғланишни алоҳида, омиллари бўлган ёғин ва буғланишни алоҳида, бир биридан ажралган ҳолда текшириб бўлмас бир биридан ажралган ҳолда текшириб бўлмас экан. Худди шу каби оқим ҳосил бўлишида экан. Худди шу каби оқим ҳосил бўлишида қолган иқлимий омиллар (ҳаво намлиги, шамол қолган иқлимий омиллар (ҳаво намлиги, шамол ва бошқалар) ҳам бир-бирига боғлиқ ҳолда ва бошқалар) ҳам бир-бирига боғлиқ ҳолда доимий таъсир этиб туради.доимий таъсир этиб туради. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Дарё ҳавзаси геологик Дарё ҳавзаси геологик тузилишининг таъсиритузилишининг таъсири • Дарёлар тўйинишида иштирок этадиган ер ости сувларининг Дарёлар тўйинишида иштирок этадиган ер ости сувларининг тўпланиш ва сарфланиш шароити ҳавзанинг геологик тузилишига тўпланиш ва сарфланиш шароити ҳавзанинг геологик тузилишига боғлиқдир. Шу билан бир қаторда тоғ жинсларининг литологик боғлиқдир. Шу билан бир қаторда тоғ жинсларининг литологик таркиби, сув ўтказмас қатламларнинг жойлашиш чуқурлиги оқим таркиби, сув ўтказмас қатламларнинг жойлашиш чуқурлиги оқим ҳосил бўлишига, унинг миқдорига ҳамда йил ичида тақсимланишига ҳосил бўлишига, унинг миқдорига ҳамда йил ичида тақсимланишига таъсир этадиган жиддий омиллардан ҳисобланади.таъсир этадиган жиддий омиллардан ҳисобланади. • Маълумки, сувни яхши ўтказадиган тоғ жинсларидан иборат Маълумки, сувни яхши ўтказадиган тоғ жинсларидан иборат қатламлар кўп миқдордаги сувни ўзига шимиб олади. Бундай қатламлар кўп миқдордаги сувни ўзига шимиб олади. Бундай шароитда улар нам тўплагичлар вазифасини ўтаб, йил давомида шароитда улар нам тўплагичлар вазифасини ўтаб, йил давомида дарёларнинг ер ости сувлари билан бир текис тўйинишини дарёларнинг ер ости сувлари билан бир текис тўйинишини таъминлайди.таъминлайди. • Карст ҳодисалари кенг тарқалган ҳудудларда дарё ҳавзаси геологик Карст ҳодисалари кенг тарқалган ҳудудларда дарё ҳавзаси геологик тузилиши нинг оқим ҳосил бўлишига таъсири янада яққол сезилади. тузилиши нинг оқим ҳосил бўлишига таъсири янада яққол сезилади. Бундай ерларда дарёлар деярли учрамайди, чунки ёғиннинг асосий Бундай ерларда дарёлар деярли учрамайди, чунки ёғиннинг асосий қисми ер остига шимилиб, юза оқим ҳосил бўлмайди.қисми ер остига шимилиб, юза оқим ҳосил бўлмайди. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Рельефнинг таъсири.Рельефнинг таъсири. • Дарё оқимининг ҳосил бўлишига ҳавзанинг Дарё оқимининг ҳосил бўлишига ҳавзанинг рельефи бевосита ва билвосита таъсир этиши рельефи бевосита ва билвосита таъсир этиши мумкин. Рельефнинг оқимга бевосита таъсири мумкин. Рельефнинг оқимга бевосита таъсири ҳавзанинг нишаблиги орқали ифодаланади. Агар ҳавзанинг нишаблиги орқали ифодаланади. Агар ҳавзанинг нишаблиги катта бўлса, оқим жадал ҳавзанинг нишаблиги катта бўлса, оқим жадал суръатда ҳосил бўлиб, унинг дарё ўзанига оқиб суръатда ҳосил бўлиб, унинг дарё ўзанига оқиб келиш вақти қисқаради. Шу билан бирга ер остига келиш вақти қисқаради. Шу билан бирга ер остига шимилиш ва буғланишга ҳам кам миқдорда сув шимилиш ва буғланишга ҳам кам миқдорда сув сарф бўлади. сарф бўлади. • Ҳавза рельефининг оқим ҳосил бўлишига Ҳавза рельефининг оқим ҳосил бўлишига билвосита таъсири жуда каттадир. Бу таъсир дарё билвосита таъсири жуда каттадир. Бу таъсир дарё ҳавзаси сув балансининг асосий элементлари ҳавзаси сув балансининг асосий элементлари бўлган ёғин сочин, буғланиш, ер остига шимилиш ва бўлган ёғин сочин, буғланиш, ер остига шимилиш ва ҳавзада тўпланадиган сув миқдори орқали ҳавзада тўпланадиган сув миқдори орқали сезилади.сезилади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Тоғли ҳудудларда дарё ҳавзасининг сув баланси Тоғли ҳудудларда дарё ҳавзасининг сув баланси элементлари баландлик бўйича кескин ўзгаради. элементлари баландлик бўйича кескин ўзгаради. Йиллик ёғин миқдори маълум баландликкача ортиб Йиллик ёғин миқдори маълум баландликкача ортиб боради, шундан сўнг баландлик ортиши билан ёғин боради, шундан сўнг баландлик ортиши билан ёғин миқдори камая боради. ёғин миқдорига тоғ миқдори камая боради. ёғин миқдорига тоғ ёнбағирларининг нам ҳаво оқими йўналишига нисбатан ёнбағирларининг нам ҳаво оқими йўналишига нисбатан жойлашиши катта таъсир кўрсатади. Масалан, Хисор жойлашиши катта таъсир кўрсатади. Масалан, Хисор тоғ тизмасининг жануби ғарбий ёнбағирларига йилига тоғ тизмасининг жануби ғарбий ёнбағирларига йилига 1500-2000 мм ёғин ёғса, Помир тоғларининг ички 1500-2000 мм ёғин ёғса, Помир тоғларининг ички қисмида бу қиймат атиги 400-600 мм ни ташкил этади.қисмида бу қиймат атиги 400-600 мм ни ташкил этади. • Баландликнинг ортиши ёғин турига ҳам таъсир Баландликнинг ортиши ёғин турига ҳам таъсир этади. Маълумки, баландликка мос равишда ёғиннинг этади. Маълумки, баландликка мос равишда ёғиннинг умумий миқдорига нисбатан қорнинг ҳиссаси ортиб умумий миқдорига нисбатан қорнинг ҳиссаси ортиб боради. Бу эса ўз навбатида оқим коэффициентининг боради. Бу эса ўз навбатида оқим коэффициентининг ўсишига олиб келади.ўсишига олиб келади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Тоғли районларда дарё оқими (М) Тоғли районларда дарё оқими (М) нинг баландлик (Н) бўйича ўзгариши нинг баландлик (Н) бўйича ўзгариши қонуниятларини М қ (Н) боғланиш қонуниятларини М қ (Н) боғланиш чизмаси яққол тасвирлайди (23 чизмаси яққол тасвирлайди (23 расм). Оқим ҳосил бўлиши шароити расм). Оқим ҳосил бўлиши шароити ниҳоятда фарқ қилиши туфайли, ниҳоятда фарқ қилиши туфайли, баъзан ягона тоғ тизимининг турли баъзан ягона тоғ тизимининг турли ҳудудлари учун чизилган чизмалар ҳудудлари учун чизилган чизмалар шакли бир биридан ажралиб туради. шакли бир биридан ажралиб туради. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz www.arxiv.uzwww.arxiv.uz www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Умуман тоғли ўлкаларнинг Умуман тоғли ўлкаларнинг гидрологик шароитида рельефнинг гидрологик шароитида рельефнинг аҳамияти ниҳоятда каттадир. Рельеф аҳамияти ниҳоятда каттадир. Рельеф гидрологик ҳодисаларга, шу гидрологик ҳодисаларга, шу жумладан оқим ҳосил бўлиш жумладан оқим ҳосил бўлиш жараёнига кўпинча бевосита эмас, жараёнига кўпинча бевосита эмас, балки табиий-географик, айниқса, балки табиий-географик, айниқса, иқлимий омиллар орқали ҳам таъсир иқлимий омиллар орқали ҳам таъсир этади.этади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Тупроқ ва ўсимлик Тупроқ ва ўсимлик қопламининг таъсириқопламининг таъсири • Ҳар қандай дарё ҳавзаси юзасининг маълум қисми Ҳар қандай дарё ҳавзаси юзасининг маълум қисми тупроқ билан қопланган бўлади. Тупроқ қопламининг тупроқ билан қопланган бўлади. Тупроқ қопламининг оқим ҳосил бўлишига таъсири унинг сув шимиш ва оқим ҳосил бўлишига таъсири унинг сув шимиш ва шимилган сувни ўзида ушлаб тура олиш имконияти шимилган сувни ўзида ушлаб тура олиш имконияти билан характер ланади. Тупроқ қопламининг шу билан характер ланади. Тупроқ қопламининг шу хусусиятига боғлиқ ҳолда ер ости ва юза оқимлар хусусиятига боғлиқ ҳолда ер ости ва юза оқимлар миқдори ҳам турлича бўлади.миқдори ҳам турлича бўлади. • Тупроқ заррачаларининг ўлчамлари қанча катта Тупроқ заррачаларининг ўлчамлари қанча катта бўлса, у шунча кўп миқдордаги сувни шимади. Масалан, бўлса, у шунча кўп миқдордаги сувни шимади. Масалан, қумли тупроқ лой тупроққа нисбатан 5-10 марта кўп қумли тупроқ лой тупроққа нисбатан 5-10 марта кўп сувни шима олади. Натижада биринчи турдаги сувни шима олади. Натижада биринчи турдаги тупроқлар кўп тарқалган ҳавзаларда дарё оқимининг тупроқлар кўп тарқалган ҳавзаларда дарё оқимининг асосий қисмини ер ости сувлари ташкил этади.асосий қисмини ер ости сувлари ташкил этади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Дарё ҳавзасидаги ўсимлик қопламининг оқим ҳосил бўлишига таъсири Дарё ҳавзасидаги ўсимлик қопламининг оқим ҳосил бўлишига таъсири ўсимлик қоплами атмосфера ёғинларининг бир қисмини ўзида ушлаб қолади ва бу билан ёғиннинг янада кўпроқ қисмининг буғланишига имкон беради; ўсимлик қоплами атмосфера ёғинларининг бир қисмини ўзида ушлаб қолади ва бу билан ёғиннинг янада кўпроқ қисмининг буғланишига имкон беради; ўсимлик қоплами илдизлари ёрдамида доимий ра вишда тупроқдан маълум миқдордаги намликни олиб, ўз танаси орқали буғлатиб туради (транспирация) ўсимлик қоплами илдизлари ёрдамида доимий ра вишда тупроқдан маълум миқдордаги намликни олиб, ўз танаси орқали буғлатиб туради (транспирация) ўсимлик қоплами ўз танаси билан тупроқ юзасини тўсади, уни исиб кетишига йўл қўймайди ва натижада буғланиш миқдорини камайтиради ўсимлик қоплами ўз танаси билан тупроқ юзасини тўсади, уни исиб кетишига йўл қўймайди ва натижада буғланиш миқдорини камайтиради ўсимлик қоплами ер юзаси ғадир-будурлигини орттиради, бу эса юзада сувнинг оқиш тезлигини камайтириб, кўп миқдордаги сувнинг ер остига шимилишига имкон беради ўсимлик қоплами ер юзаси ғадир-будурлигини орттиради, бу эса юзада сувнинг оқиш тезлигини камайтириб, кўп миқдордаги сувнинг ер остига шимилишига имкон беради ўсимлик қоплами, айниқса ўрмонлар, ер сиртидаги қорнинг эришини Секинлаштиради ва бу билан ер остига шимилишни кучайтиради ўсимлик қоплами, айниқса ўрмонлар, ер сиртидаги қорнинг эришини Секинлаштиради ва бу билан ер остига шимилишни кучайтиради www.arxiv.uzwww.arxiv.uz www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Демак, ўсимлик қопламининг оқим Демак, ўсимлик қопламининг оқим ҳосил бўлишига таъсири ёғин, ҳосил бўлишига таъсири ёғин, буғланиш, ер остига шимилиш буғланиш, ер остига шимилиш миқдорларининг ўзгаришида миқдорларининг ўзгаришида сезилади. Юқорида санаб сезилади. Юқорида санаб ўтилганлардан кўриниб турибдики, ўтилганлардан кўриниб турибдики, ўсимлик қоплами айрим ҳолларда ўсимлик қоплами айрим ҳолларда оқимни кўпайишига сабаб бўлса, оқимни кўпайишига сабаб бўлса, айрим ҳолларда эса бунинг аксидир. айрим ҳолларда эса бунинг аксидир. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Кўллар, ботқоқликлар ва Кўллар, ботқоқликлар ва музликларнинг таъсиримузликларнинг таъсири • Дарё ҳавзасида мавжуд бўлган кўллар, Дарё ҳавзасида мавжуд бўлган кўллар, ботқоқликлар маълум даражада оқимни ботқоқликлар маълум даражада оқимни бошқариб, унинг йил ичида нисбатан бошқариб, унинг йил ичида нисбатан текис тақсимланишига сабаб бўлади.текис тақсимланишига сабаб бўлади. • Ҳавзадаги кўллар таъсирида кам сувли Ҳавзадаги кўллар таъсирида кам сувли даврда дарёда оқим нисбатан кўп бўлиб, даврда дарёда оқим нисбатан кўп бўлиб, тўлинсув даврида эса оқим кўлсиз тўлинсув даврида эса оқим кўлсиз дарёларга нисбатан кам бўлади. Бошқача дарёларга нисбатан кам бўлади. Бошқача қилиб айтганда, дарё оқими қилиб айтганда, дарё оқими кўлларкўллар таъсирида табиий равишда бошқарилади.таъсирида табиий равишда бошқарилади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • БотқоқликларБотқоқликлар ҳақида ҳам юқоридаги каби фикрларни ҳақида ҳам юқоридаги каби фикрларни билдириш мумкин. Уларнинг дарё оқимига таъсири, айниқса билдириш мумкин. Уларнинг дарё оқимига таъсири, айниқса шимолий ҳудудларда сезиларлидир.шимолий ҳудудларда сезиларлидир. • Дарё ҳавзасида Дарё ҳавзасида музликлармузликлар нинг мавжудлиги оқимнинг нинг мавжудлиги оқимнинг йил давомида ва йиллараро тақсимланишига сезиларли йил давомида ва йиллараро тақсимланишига сезиларли даражада таъсир қилади. Масалан, Ўрта Осиё тоғларидаги даражада таъсир қилади. Масалан, Ўрта Осиё тоғларидаги музликлар ҳисобига тўйинадиган дарёлар (Зарафшон, Норин, музликлар ҳисобига тўйинадиган дарёлар (Зарафшон, Норин, Вахш) оқимининг асосий қисми июл-сентябр ойларига тўғри Вахш) оқимининг асосий қисми июл-сентябр ойларига тўғри келади. Шу даврдаги иссиқлик баланси эса у йилдан бу йилга келади. Шу даврдаги иссиқлик баланси эса у йилдан бу йилга кам ўзгаради, бинобарин оқим миқдори ҳам йилдан-йилга кам кам ўзгаради, бинобарин оқим миқдори ҳам йилдан-йилга кам ўзгаради. Масалан, Ўрта Осиёда ғоят кам сувли ҳисобланган ўзгаради. Масалан, Ўрта Осиёда ғоят кам сувли ҳисобланган 1917 йилда Зарафшон дарёсининг йиллик оқи ми миқдори 1917 йилда Зарафшон дарёсининг йиллик оқи ми миқдори меъёрга нисбатан бор-йўғи 11 фоиз кам бўлган бўлса, Чирчик меъёрга нисбатан бор-йўғи 11 фоиз кам бўлган бўлса, Чирчик дарёсида йиллик оқими ўша йили 40 фоизга камайган. Бунинг дарёсида йиллик оқими ўша йили 40 фоизга камайган. Бунинг сабабини Зарафшон дарёси ҳавзасида Чирчиқ дарёси сабабини Зарафшон дарёси ҳавзасида Чирчиқ дарёси ҳавзасига нисбатан музликлар қоп лаган майдоннинг ҳавзасига нисбатан музликлар қоп лаган майдоннинг катталиги билан изоҳлаш мумкин.катталиги билан изоҳлаш мумкин. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz Антропоген омиллар Антропоген омиллар таъсиритаъсири • Инсон хўжалик фаолиятининг дарё оқимига Инсон хўжалик фаолиятининг дарё оқимига таъсири жуда қадимга бориб тақалади, таъсири жуда қадимга бориб тақалади, лекин бу таъсир авваллари кенг миқёсда лекин бу таъсир авваллари кенг миқёсда кузатилмагани учун унча сезиларли кузатилмагани учун унча сезиларли бўлмаган.бўлмаган. • Ўтган асрнинг ўрталаридан бошлаб эса Ўтган асрнинг ўрталаридан бошлаб эса инсоннинг табиатга таъсири кучая борди. инсоннинг табиатга таъсири кучая борди. Жумладан, инсон хўжалик фаолиятининг Жумладан, инсон хўжалик фаолиятининг дарё оқимига таъсири қуйи даги дарё оқимига таъсири қуйи даги кўринишларда ўз аксини топди кўринишларда ўз аксини топди www.arxiv.uzwww.arxiv.uz www.arxiv.uzwww.arxiv.uz XX аср нинг дарё оқимига таъсириXX аср нинг дарё оқимига таъсири сув омборлари, сув электр Станциялари (ГЭС) қуриш сув омборлари, сув электр Станциялари (ГЭС) қуриш дарё ҳавзасидаги ботқоқлик ерларни қуритиш дарё ҳавзасидаги ботқоқлик ерларни қуритиш дарё оқимини ҳавзалараро қайта тақсимлаш дарё оқимини ҳавзалараро қайта тақсимлаш дарёлар сув тўплайдиган йирик майдонларда агро техника тадбирларини (ўрмон-мелиорация ишлари) ўтказиш дарёлар сув тўплайдиган йирик майдонларда агро техника тадбирларини (ўрмон-мелиорация ишлари) ўтказиш суғориладиган ерлар майдонини кенгайтириш суғориладиган ерлар майдонини кенгайтириш йирик шаҳарлар ва аҳоли пунктларини сув билан таъминлаш йирик шаҳарлар ва аҳоли пунктларини сув билан таъминлаш йирик саноат корхоналарини (қоғоз Ишлаб чиқарувчи, химия, металлургия, тўқимачилик) сув билан таъминлаш йирик саноат корхоналарини (қоғоз Ишлаб чиқарувчи, химия, металлургия, тўқимачилик) сув билан таъминлаш www.arxiv.uzwww.arxiv.uz • Юқорида санаб ўтилган омиллар дарё Юқорида санаб ўтилган омиллар дарё оқимининг миқ дорига ҳам, сифатига ҳам оқимининг миқ дорига ҳам, сифатига ҳам салбий таъсир кўрсатади. Бугунги кунда салбий таъсир кўрсатади. Бугунги кунда ана шу таъсирни ҳар томонлама ўрганиш, ана шу таъсирни ҳар томонлама ўрганиш, уни миқдорий жиҳатдан баҳолаш ва бу уни миқдорий жиҳатдан баҳолаш ва бу таъсир натижасида келиб чиқадиган таъсир натижасида келиб чиқадиган салбий оқибатларнинг олдини олиш ёки салбий оқибатларнинг олдини олиш ёки камай тириш гидрология фанининг асосий камай тириш гидрология фанининг асосий муаммоларидан бири ҳисобланади.муаммоларидан бири ҳисобланади. www.arxiv.uzwww.arxiv.uz

Похожие

Жанубий Узоқ Шарқ улкаси
Sharqiy Osiyo
Бразилия ясси тоғлиги
Суффозия ва унинг географик тарқалиши
Литосферанинг долзарб муаммолари ва уларнинг ечимини топишнинг замонавий йўллари