Yer osti suvlari sathini aniqlash - Геодезия - Презентации

Yer osti suvlari sathini aniqlash

Загружено в:

22.03.2024

Скачано:

0

Размер:

743.25 KB

Yer osti suvlari sathini aniqlash

Reja: 1. Yer osti suvlari haqida ma’lumot 2. Yer osti suvlarining turlari va tasniflanishi

Yer osti suvlari haqida ma’lumot  Yer osti suvlari - Yer poʻstining yuqori qismidagi togʻ jinslari qatlamlarining gʻovak boʻshlikdarida joylashgan suyuq, qattiq (muz), bugʻsimon holatdagi suvlar. Yer osti suvlari umumiy suv resurslarining bir qismi boʻlib , suv taʼminoti va sugʻorish manbai sifatida xalq xoʻjaligi uchun katta ahamiyatga ega. Sugʻoriladigan yerlarning meliorativ ahvoli grunt suvlarining holati bilan belgilanadi. Yer osti suvlarini gidrogeologiya fani oʻrganadi. Suv molekulyar kuchlar tutib turadigan bogʻlangan hamda ogʻirlik kuchi yoki bosim farqi taʼsirida harakatda boʻladigan gravitatsion yoki erkin holatda boʻlishi mumkin. Bogʻlanmagan suv bilan toʻyingan togʻ jinslari qatlamlari suvli gorizont deyiladi, ular suvli komp-lekslarni hosil qiladi

Yer osti suvlari suv saqlovchi jinslarda tuplanish harakteriga koʻra gʻovak (yumshoq jinslarda), dara (tomir) — qattiq jinslarda va karst (gʻor) (darz-karst-yengil eriydigan karbonat va gipsli jinslarda) suvlariga boʻlinadi. Joylashish sharoitiga koʻra Yer osti suvlari tuproq suvi (qarang Tuproq suv rezkimi), mavsumiy suvlar (yuza suvlar; aeratsiya zonasidagi suv saklovchi qatlamlar ustida yogʻinlar yoki sugʻorish suvlarining shimilishidan hosil boʻladi); grunt suvlari (yer yuzasiga eng yaqin birinchi suv oʻtkazmaydigan qatlam ustida toʻplanadi) va qatlamlararo (bosimsiz, bosimli, artezian, suv oʻtkazmaydigan qatlamlar oʻrtasida joylashgan suvli qatlamlar) suvlarga boʻlinadi.

Kelib chiqishiga koʻra Yer osti suvlari atmosfera yogʻinlari, daryo va sugʻorish suvlarining shimilishi natijasida hosil boʻluvchi infiltratsion; togʻ jinslari qatlamlarida suv bugʻlarining quyuqlashuvidan hosil boʻluvchi kondensatsion; choʻkindi togʻ jinslari paydo boʻlish jarayonida dengiz suvlarining koʻmilib qolishi natijasida hosil boʻlgan sedimentatsion va magma soviganda yoki Yer mantiyasidan chiqadigan yuvinil suvlariga boʻlinadi. Ye.o.s. ning yer yuziga tabiiy chiqishi bulok, (chashma) deyiladi va oqib chiquvchi va qaynab chiquvchi (qaynar buloq)larga boʻlinadi.

Yer osti suvlari tabiiy eritmalar boʻlib, tarkibida deyarli barcha maʼlum kimyoviy elementlar uchraydi. Minerallashuvi (suvda erigan moddalarning umumiy miqdori, g/l) boʻyicha yer osti suvlari chuchuk (1,0 gacha), shoʻrtam (1,0—10,0), shoʻr (10,0— 50,0) va namakob (50 dan koʻp) turlariga boʻlinadi. Harorati boʻyicha esa sovigan (4° gacha), sovuq (4—20°), iliq (20—37°), issiq (37-42°), qaynoq (42—100°) va oʻta qaynoq (100° dan yuqori) yer osti suvlariga boʻlinadi.

 Infiltratsion suv tabiatda keng tarqalgan, qolganlari sof holda juda kam uchraydi. Aholi, sanoat va yaylovlarni suv bilan taʼminlashda, yerlarni sugʻorishda, tibbiyotda (mineral suvlar), issiqlik bilan taʼminlashda (issiq suvlar), har xil tuz va kimyoviy elementlar (yod, bor, brom) olishda Yer osti suvidan foydalaniladi. Yer osti suvlari yerlarning botqoqlanishi va shoʻrlanishiga sabab boʻladi. Bunga qarshi kurashish uchun ochiq va yopiq gorizontam drenajlar va burgʻi quduqlari kavlanadi. Choʻllarda Yer osti suvlaridan keng foydalanildi. Qoraqum, Qizilqum va Ustyurt yaylovlari asosan Ye.o.s. bilan taʼminlangan.

O’rta Osiyo hududida 150 dan ortiq yirik Yer osti suvlari konlari aniqlangan. Ularning har yili tiklanib turadigan ekspluatatsion zaxirasi 1500 m/s dan ortiq, chuchuk suvlar hissasi 1000 m3/s yaqin, qolgan qismi esa turli darajada (2—3 dan 15 g/l gacha) minerallashgan. Oʻrta Osiyoda 40 mingdan ortiq foydalaniladigan burgʻi quduqlari mavjud, ulardan 5 mingga yaqini suvi otilib chiqadigan artezian quduqlaridir; ularning koʻpchiligidan ekinlarni sugʻorishda foydalaniladi (qarang Artezian suvlari).

Yer osti suvlarining tasniflanishiYer osti suvlarini tiplarga ajratishda ularning paydo bo’lishi, yer ostida yotish holati, tarkibi va gidravlik holati kabi belgilariga etibor beriladi. Yer osti suvlari paydo bo’lish sharoitiga qarab uch xil bo’ladi: yuza suvlar, grunt suvlar, bosimli yoki artezan suvl ari. Yuza suv gruppasiga kiruvchi yer osti suvlari yer qatlamlari orasida katta maydonni ishg’ol qilmaydi. Yuza suvlar suv shimiluvchi qatlamlar orasidagi gil yoki soz tuproq ustida to’planib qoladi. Yuza suvlar grunt suvidan xuddi shu xususiyati bilan farq qiladi. Yuza suvlar tuplanuvchi qatlamlar qalinligi 2 - 3 m dan oshmaydi.

 Grunt suvlari. Yer qatlamlarida eng ko’p tarqalgan suvlardan biri grunt suvlardir. Yer yuzasi bilan suv o’tkazmaydigan qatlam orasidagi suvlar grunt suvlaridir. Grunt suvlari saqlanuvchi qatlam ustida suv o’tkazmaydigan qatlam bo’lmaganligi uchun bu suv o’rnashgan maydon bilan uni suv bilan ta'min qiluvchi maydon birdir. Yer osti suvlarining qatlamlar orasida hosil qilgan balandligi yer osti suvlarining oynasi deyiladi. Suv bilan to’yingan qatlam suv bilan tuyingan qatlam deyiladi.

Yuza va boshqa yer osti suvlari yer usti suvlariga qaraganda ancha sekin harakat qiladi. Chunki yer osti suvlari jinslar orasidan sizib utib boradi. Yer osti suvlarining harakat tezligi ularning qanday jinslar orasidan utishiga bog’liqdir. Qum orqali sutkasiga 1 - 5 m, yirik qumda 15 - 20 m, shag’al yoki serdars jinslarda 100 m va undan ham tezroq siljishi mumkin. Bosimsiz qatlam orasidan chiqadigan yer osti suvlar ham mavjud, ular qatlamlar orasidagi bosimsiz suv deyiladi.

Qatlamlararo (artezan) suvlar. Suv o`tkazmaydigan ikki qatlam orasiga joylashgan suv o`tkazadigan qatlamda suv to`planishidan qatlamlararo yer osti suvlari hosil bo`ladi. Bunday suvlar bosimsiz va bosimli bo`lishi mumkin. Qatlamlararo bosimsiz yer osti suvlari yer yuzasidan ikkinchi, uchinchi suv o`tkazmaydigan qatlamlar orasidagi qatlamlarda joylashgan bo`lib, doimo grunt suvlarining ostida uchraydi. Bu suvlar suv saqlovchi qatlamlarni to`ldira olmaydi, chunki ular past- baland relyefli tog`li va tog` oldi rayonlarida uchraydi, daryo va jarlik o`zanida buloq tarzida yer yuzasiga chiqib, oqar suvlarga qo`shiladi.

Yer osti suvlari suvli gorizontning joylashishiga, bosimning bor- yo`qligiga, yotish xolatiga, gidravlik belgisiga va ximiyaviy tarkibiga qarab ustki, grunt va qatlamlararo suvlarga bo`linadi. Bulardan tashqari yoriq, qarst, doimiy muzloq va shifobaxsh xususiyatiga ega bo`lgan mineral suvlar ham bo`ladi. Bu suvlar ko`p xollarda sanoat korxonalarida ishlatiladi. Ular bosimli yoki bosimsiz bo`lib, ba`zi o’ziga xos xususiyatlari bilan boshqa xildagi suvlardan ajralib turadi.

Pyezometrik satx balandligi dengiz yuzasi yoki nisbiy olingan gorizontal tekislikka nisbatan aniqlanadi. Kartada xar xil pyezometrik satxlarni birlashtiruvchi chiziq gidroizopyez deb ataladi. Bosim kuchi suv singuvchi qatlamning yer yuzasiga chiqan qismining mutloq balandligi bilan suv ochilgan joy balandligining farqi orqali topiladi. Ayrim paytlarda suvli gorizontning ochgan quduqlardan suv yer yuzasiga fontan bo`lib otilib chiqadi. Bosimli suvlar Yevropada birinchi marta 1126 yilda frantsiyaning Artua (qadimgi nomi Artiziya) viloyatida topilgan, shu sababli artezian suvlar deb ataladi. Bosimli suv gorizontlari suv o`tkazmaydigan qatlamlar bilan bo`linib, qat-qat bo`lib joylashadi va yer osti suvlarining artezian havzalarini hosil qiladi. Suv singadigan qatlamning yer yuzasiga chiqqan suv bilan ta`minlanadigan qismi to’yinish sohasi deyiladi. Bosimli suvlarning yer yuzasiga chiqadigan joyi oqish soxasi yoki bo`shalish sohasi deyiladi.

Yoriqlarda joylashgan yoki karst suvlari. Granit, diorit, qumtosh, ohaktosh va shular singari mustaxkam tog` jinslari yoriqlari orasida xarakat qiladigan suvlar yoriqlarda joylashgan suvlar deb ataladi. Yoriqlarning bir-biri bilan qo`shilishi va bog`lanishi sababli bulardagi suv, grunt suvlaridan farqli o`laroq, har tarafga oqishi, pastga oqishi yoki yuqoriga ko`tarilishi mumkin. Yer ostida hosil bo`lgan bo`shliq - karstlardagi suvlar karst suvlari deyiladi. Bu suvlar tog` jinslarida gorizontal va vertikal yunalishda xarakat qilib, tutash oqimlar hosil qiladi. Karst suvlari yuzaki suvlar bilan o`ziga xos aloqasi bilan ajralib turadi. Ko`p xollarda yuzaki suvlar o`z harakati davomida karst rivojlangan maydonlarga kelib, yer ostiga singib ketadi, so`ngra tog`-yonbag`irliklaridan, daryo qirg`oqlaridan mo`l suvli buloqlar tarzida yer yuzasiga chiqadi.

E’tiboringiz uchun rahmat

Похожие

Sug’oriladigan yerlarni sho’rlanish sabablari, salbiy tomonlari va sho’rni ketkazish tadbirlari

Gidromeliorativ tizimlarni rivojlantirish va qayta qurishni rejalashtirish

Suv xo’jaligida zamonaviy TJABT qo'llash

Joy nuqtalarining balanliklarini karta bo‘yicha aniqlash

Eroziya to‘g‘risida tushuncha