Suyuq yonilg’ilarning xususiyatlari va ularni baholash usullari - Физика - Презентации

Suyuq yonilg’ilarning xususiyatlari va ularni baholash usullari

Загружено в:

27.07.2024

Скачано:

0

Размер:

1200.8310546875 KB

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI IRRIGATSIYA VA AGROTEXNOLOGIYALAR INSTITUTI Ma’ruzachi: N.A.Rustamova Qarshi - 2023 1

SUYUQ YONILG’ILARNING XUSUSIYATLARI VA ULARNI BAHOLASH USULLARI 21.Suyuq yonilg‘ilarning xususiyatlari va ularni baholash usullari. 2. Bug‘lanuvchanlikni aniqlash usullari fraksion tarkibi, bug‘lanish issiqligi, bug‘ bosimi . 3. Yonilg‘ilarning smola hosil qilishi, qurum hosil qilishi .

Yonilg‘i – yonuvchi mahsulot bo‘lib (asosiy qismi - uglerod), yonish davrida ko‘p miqdorda issiqlik va yuqori harorat ishlab chiqarishi tabiatda ancha keng tarqalganligi, qazib olish va tashib kelishning oson bo‘lishi kerak.Bundan tashqari yonish davrida toksik elementlar hosil qilmasligi kerak. Ma’lumki, harqanday yona oladigan modda yonilg‘i bo‘la olmaydi. Yonilg‘i-issiqlik olish maqsadida ataylab yoqiladigan moddadir. Kelib chiqishi organik moddalar bo‘lgan: neft, tabiiy gazlar, ko‘mir qazilmalari, yonuvchi slanetslar, torflar yuqoridagi talablarga ancha mos keladi. Yonilg‘ilar yonuvchi organik va yonmaydigan noorganik qismlarning yig‘indisidan iborat 3

Yonilg‘ilar yonuvchi organik va yonmaydigan noorganik qismlarning yig‘indisidan iborat Yonilg‘ilarning organik qismi quyidagi yonuvchi kimyoviy elementlarni o‘z tarkibiga olgan: Yonilg‘ilar: yonuvchi va yonmaydigan qismlarning yig‘indisidan iborat. a).Yonuvchi qism- vodorod, uglerod,kislorod, azot va oltingugurtlardan tashkil topgan organik kimyoviy birikmalar aralashmasidan iborat. Yonilg‘ilarning noorganik qismi quyidagi yonmaydigan kimyoviy elementlarni o‘z tarkibiga olgan: b). Yonmaydigan qismi- ortiqcha (foydasiz) moddalar bo‘lib, mineral chang va loyqalar, kul va namliklardani borat.Yonilg‘ilarning yonmaydigan qismi issiqlik hosil qilmaydi va yuqorida aytilgan foydasiz ballastmineral chang va loyqalar, kul va namliklardan hosil qilishdan iborat bo‘ladi. Mineral chang va loyqalar(M) yonish natijasida kul(W) hosil qiladi namlik esa bug‘lanib ketadi. 4

Gazsimon yonilg‘ilarda esa qoldiq (ballast)ni yonmaydigan gazlar, tashkil etadi:kislorod (O2), azot (N2), karbonat angidrid (CO2), oltingugurt gazi (SO2), suv bug‘lari (H2O). Suyuq va qattiq yonilg‘ilar kimyoviy tomondan aniqlanishi qiyin bo‘lgan, molekulyar massalari har xil bo‘lgan yonuvchi moddalardir. Shu sababli, yonilg‘ilarning tarkibini kimyoviy tahlil qilishda modda turlariga ajratilmay, balki kimyoviy elementlar miqdoriga qaraladi. Yonilg‘I tarkibida qaysi element, massa bo‘yicha, necha foiz ekanligi aniqlanadi. Bu sonlar yonilg‘I sifatini bildiradi. 5

Suyuq va qattiq yonilg‘ilar kimyoviy tomondan aniqlanishi qiyin bo‘lgan, molekulyar massalari har xil bo‘lgan yonuvchi moddalardir. Shu sababli, yonilg‘ilarning tarkibini kimyoviy tahlil qilishda modda turlariga ajratilmay, balki kimyoviy elementlar miqdoriga qaraladi. Yonilg‘I tarkibida qaysi element, massa bo‘yicha, necha foiz ekanligi aniqlanadi. Bu sonlar yonilg‘i sifatini bildiradi. 6

Uglerod (C)- yonilg‘i yonuvchi qismining asosini tashkil qiladi. Uning miqdori ortib borishi bilan yonilg‘ining issiqlik qimmati ham yaxshilanadi. Har xil yonilg‘ilar tarkibida 50...97 % oralig‘ida bo‘lishi mumkin. Vodorod (H2)- yonilg‘I tarkibida ahamiyati jihatidan ugleroddan keyin ikkinchi o‘rindagi yonuvchi element. Yonilg‘I tarkibida ugleroddan ancha kam (25 % gacha) bo‘lsa ham yonishi ssiqligi yuqori. Kislorod (O2)- yonilg‘I tarkibida yonib issiqlik bermaydi. Uning miqdori har xil yonilg‘ilarda turlicha (0,5...4,3 %); Azot (N2)- yonishda ishtirok etadi. Kislorod kabi bu element ham issiqlik hosil qilmaydi. Azot suyuq va qattiq yonilg‘ilarda miqdori ko‘p emas (0,5...1,5 %); 7

Oltingugurt (S)- yonish jarayonida ma’lum miqdorda issiqlik chiqaradi. Yonilg‘ilar tarkibida bu elementning bo‘lmagani,yoki imkoni boricha oz bo‘lishi kerak. Yonish jarayonida oltingugurt SO2 va SO3 angidridlar hosil qiladi. Bu moddalar kimyoviy faol bo‘lib, dvigatel detallari sirtida zanglash (korroziya)hosil qiladi. Qattiq yoqilg‘ilarda uning miqdori ko‘proq (8% gacha), Suyuq yonilg‘i, xususan neftlarda 0,1...4 % gacha. A-Kul- yonishda ishtirok etmaydigan zararli qoldiq moddalar. Uning orasida qum zarralari bo‘lsa detallarning ishqalanuvchi sirtlarida mexanik yeyilishni keskin ko‘paytiradi; W-Namlik-mayda suv tomchilari. Yonilg‘i tarkibida iloji boricha kam bo‘lishi kerak. Birinchidan, yonilg‘idagi yonuvchi elementlar massa ulushini kamaytiradi, ikkinchidan, tomchilarni bug‘lantirish issiqlik yutish bilan borganligi uchun chiqayotgan foydali issiqlik kamayadi. 8

Yonilg‘ilar tarkibidagi oxirgi ikki tashkil etuvchilar, ya’ni kul va namlik zararli minerallar hisoblanadi. Bu loyqa va namlikni ikki xil tabiati mavjud: tashqi va ichki minerallar. Tashqi minerallar yonilg‘ini qazib olishda, tashishda, qayta ishlashda ifloslanishidan paydo bo‘ladi. Ichki minerallar esa yonilg‘i tarkibida eritma, yoki, kimyoviy birikma holida bo‘ladi. Yuqorida sanab o‘tilgan yonilg‘i tarkibidagi elementlarning foiz miqdorlari, amalda yonilg‘i sifati xaqida aniqroq ma’lumotlar beradi. Shu sababli amalda yonilg‘i tarkibini bilishda quyidagi 5 xil tushunchalar mavjud: 1) yonilg‘i tarkibining quruq massasi; 2) ishchi massasi; 3) analitik (tajribaviy) massasi; 4) yonuvchi massa; 5) organic massa. 9

10Iste’molchiga yonilg‘i tarkibida yonuvchi vay onmaydigan qismlari aralash (tabiiy) holda kelgan yonilg‘i-ishchi yonilg‘i deyiladi. Demak, ishchi yonilg‘I tarkibida yuqorida sanab o‘tilgan 7 ta tashkil etuvchilar bo‘lishi mumkin ya’ni: Yonilg‘i tarkibini tajriba (laboratoriya) xonalarda tekshirib aniqlik kiritilgandan keyin tarkibi:

11Yonilg‘ini 1050 C li haroratda sun’iy quritilgandan so‘ng tarkibida namlik qolmaydi, ya’ni W=O bo‘lsa, yonilg‘ining quruq massasi deyiladi. Agar yonilg‘i kul hosil qiluvchi minerallardan ham tozalangan bo‘lsa yonuvchi massa deyiladi.

Yonilg‘ining organik massasi: 121...5 tengliklarda harflar ostidagi indekslar: ish- ishchi; t-tajribaviy; q-quruq; yo-yonuvchi; o-organik.

Yonilg‘i tarkibining masssalari bo‘yicha taqsimlanishi 1-chizmada berilgan. 131-organik massa ; II-yonuvchi massa; III-quruq massa; IV-tajribaviy (analitik) massa; V-ishchi massa

Yonilg‘i tarkibidagi massa ulushlarining son qiymatlarini % larda toppish uchun har birtashkil etuvchining foiz ulushlari ma’lum bo‘lishi kerak. Masalan: 14Har qanday yonilg‘ining asosiy ko‘rsatkichi yonish issiqligi hisoblanadi. Yonish issiqligining o‘lchov birligi Djoul(Dj). Uzoq vaqtlar davomida kaloriya o‘lchov birligidan foydalanilgan (kal). Bu ko‘rsatkichlarning nisbati quyidagicha: 1 kal = 4,1867 Dj, 1 kkal = 4186,7 kDj. Yonilg‘ilarning energetik potensiali yonish jarayonida hosil bo‘lgan Yuqori yonish issiqligi va past yonish issiqligi bilan aniqlanadi .

Dvigatelarning yonish kamerasida yonilg‘i havo aralashmasini hosil qilish uchun yonilg‘i bug‘langan holatda bo‘lishi kerak. Aralashmaning tez va sifatli hosil bo‘lishi yonilg‘ining to‘la bug‘lanishiga, havo haroratiga va bosimiga, havoning kameradagi uyurmali harakatiga, yonilg‘ining tomchilarining maydaligiga va “uning bug‘lanuvchanligi” ga bog‘liq. Yonilg‘i tomchilari qancha mayda bo‘lsa, ularning bug‘lanish yuzasi shuncha ko‘p bo‘ladi. Shu bilan birga tomchilarning kichikroq bo‘lishi, ularning tezrok isishiga ham sabab bo‘ladi. Ma’lumki, dizeldvigatelarda aralashma hosil bo‘lish vaqti va sharoiti karbyuratorli dvigatelarga qaraganda 50...70 marta kam. Shu munosabat bilan biz bu mavzuda aralashma hosil bo‘lish sharoiti qiyinroq bo‘lgan dizel yonilg‘ilarning bug‘lanuvchanligiga qaratamiz, yonilg‘i havo aralashmasi dizelda bevosita yonish kamerasida bo‘ladi. Bug‘lanishni tezlashtirish uchun purkash sifatini yaxshilash kerak. 15

Bug‘lanuvchanligi yaxshi bo‘lmagan va qaynash harorati yuqori bo‘lgan yonilg‘i ishlatilganda, yonilg‘i tomchilari bug‘lanib ulgurmaydi va chala yonib chiqib ketadi. Bu holatning salbiy oqibatlari: - -dvigatel quvvati pasayadi; - -yonilg‘i sarfi ortadi; - -yonilg‘i tomchilari silindr devorlaridagi moyni karterga yuvib tushirib, silindr-porshen gruppasining yeyilishini orttiradi; - -karterdagi moy sifatini buzadi; - -tutun va zararli chiqindilarni ko‘paytiradi. 16

Yonilg‘ining bug‘lanuvchanligiga bo‘lgan talab dvigatel yonish kamerasining tuzilishi, ya’ni aralashma hosil bo‘lish usuliga ham bog‘liq. Ikki kamerali dizellarga bir kameralarga nisbatan bug‘lanuvchanligi pastroq yonilg‘ilarni ham ishlatish mumkin. Neftdan rektifikatsion minoraning yuqorisidan pastga qarab olinadigan yonilg‘i va moylar qaynash haroratlari ortib boradi demak, bug‘lanuvchanligi yomonlashib (qiyinlashib) boradi. Dvigatelni yurgizish paytida, ayniqsa sovuq sharoitda yengilroq, bug‘lanuvchanroq yonilg‘ilar kerak bo‘ladi. Sababi kirayotgan havo isimagan dvigatel detallari sovuq bo‘lganligi uchun bug‘lanish uchun sharoit yaxshi bo‘lmaydi. Bug‘lanuvchanlik ikki xil bo‘ladi: statik va dinamik: 31 - bochka va idishlarda turgan yonilg‘i bug‘lanishini-”statik”. - yonilg‘i ham, havo ham harakatda bo‘lib, yuqori haroratlardagi bug‘lanish- “dinamik” bug‘lanishdir. Yonilg‘ilarning fraksion tarkibiga qarab uning bug‘lanuvchanligini bilish mumkin. Qaynash haroratining pasayishi bilan yonilg‘ining bug‘lanuvchanligi yaxshilanadi to’yingan bug‘ning elastikligi ortadi 17

Yonilg‘ilarning bug‘lanuvchanligi. Yonilg‘ilarning fraksion tarkibi (avtomobil benzinlarining) bug‘lanuvchanlikni ifodalovchi asosiy ko‘rskatkich hisoblanadi. Barcha neft mahsulotlaridan olingan yonilg‘ilar keng diapozonda qaynaydigan uglevodorodlarning murakkab birikmalari hisoblanadi. Fraksiya yonilg‘ilarning birqismi bo‘lib, ma’lum diapazonda qaynash xususiyatiga ega bo‘ladi. Fraksiya so‘zining lug‘aviy ma’nosi taxminan guruh ichidagi guruhlar, degan mazmunga ega. Masalan, siyosatda: ma’lum siyosiy guruh (partiya) ichida ayrim guruhlar bo‘lib, ularni fraksiyalar deyiladi. Neft mahsulotlarida esa bu so‘zning mazmuni juda xilma-xil uglevodorodlardan qaynash harorati bir-biriga yaqin bo‘lgan uglevodorodlar guruhi (to‘plami) ga aytiladi. 18

Avtomobil benzinlari qaynash diapazoni 35 - 195oC. Yonilg‘ilarning bug‘lanuvchanligi ma’lum fraksiyalarning qaynash haroratlari bilan baholanadi. Yonilg‘ilarning fraksion tarkibini davlat me’yorlari (standartlari) 2177-82 bo‘yicha aniqlanadi. Buning uchun uncha murakkab bo‘lmagan qurilma kerak. 19

20Yonilg‘i hajmining qaynash (bug‘lanish) haroratiga bog‘liq holda o‘zgarish grafigi fraksion tarkib deyiladi. Dvigatelarning o‘t olishi, qizib olish tezligi, og‘ir sharoitlarda ishlay olishi, tejamli va ishonchli ishlashi yonilg‘i fraksiyalariga ko‘p jihatdan bog‘liq. Yonilg‘i tarkibidagi uglevodorodlarning bug‘lanuvchanligiga qarab 3 ta fraksiyaga bo‘linadi: -o‘t oldirish (yurgizib yuborish) fraksiyasi, ishchi fraksiya va qoldiq fraksiya. Bu uch fraksiya beshta asosiy nuqtalar bilan baholanadi (3-chizma): 1. Yonilg‘ining qaynay boshlashidan, to uning 10 % qaynab bug‘languncha bo‘lgan fraksiya-dvigatelni “o‘t oldirish fraksiyasi” deb ataladi. 2. Yonilg‘ining 10 % dan to 90 % qismi bug‘lanishi- “ishchi fraksiyasi” deb ataladi. 3. Qoldiq fraksiya benzinning 90 % qaynab bug‘lanishidan to oxirigacha og‘ir uglevodorodlar bug‘lanadigan fraksiya hisoblanadi.

21Yonilg‘ining fraksion tarkibini aniqlash uchun hajmi 100 sm3 bo‘lgan yonilg‘i namunasi o‘lchab olinib, maxsus kolbachaga quyiladi va benzin 13...18 0C gacha sovitiladi. (4- chizmaga qarang). Kolbaning bo‘g‘ziga termometr o‘rnatilgan tiqin joylashtiriladi. So‘ngra kolba shtativga o‘rnatilib, uning naychasi sovitgich 3 ning naychasiga ulanadi. Sovitgichdagi suv oqib, almashinib turishi, yoki muz solib qo‘yilishi kerak. Sovituvchi suvning harorati 0...10 0C dan oshmasligi kerak. O‘lchash menzurkasini sovitgichning chiqish trubkasi ostiga joylashtirilib, ustki qismi qog‘oz filtr yoki paxta bilan zichlab berkitiladi. Kolba tagiga spirtli lampa (yoki boshqa) isitgich o‘rnatilib kolbadagi benzinni qizdira boshlanadi.

22O‘lchash menzurkasiga birinchi tomchi benzin tushgandagi haroratni yozib olamiz bu qaynashning boshlanish harorati hisoblanadi, ya’ni 3-chizma egri chizig‘idagi 5 ta nuqtaning eng pastdagi birinchi nuqtasi. Qolgan 4 ta nuqta haroratlarini benzin 10 %, 50 % , 90 % va 100 % menzurkaga o‘tganda termometr ko‘rsatishi bo‘yicha yozib olamiz. Tik o‘q bo‘yicha 5 ta nuqta haroratlari, yotiq o‘q bo‘yicha esa yonilg‘i hajmi foizlari: 0 %, 10 %, 50 %, 90 %, 98 % li 5 ta nuqtalar bo‘yicha fraksion tarkib egri 33 chizig‘ini chizamiz. Avtomobil benzinlari tarkibida og‘ir uglevodorodlarning me’yordan ko‘p bo‘lishi, yonilg‘ining to‘la bug‘lana olmasligiga olib keladi. Davlat andoza (standart) larida yonilg‘ining fraksion tarkibidan tashqari zichligi, o‘t olish, xiralashish, qotish haroratlari, to‘yingan bug‘lar bosimi kabi ko‘rsatkichlari ham me’yorlanadi

23Yonilg‘ilarning smola hosil qilishi, qurum hosil qilishi. Ma’lumki, ichki yonuv dvigatelarning 2 xil asosiy turi juda keng ishlatilmoqda. Bular,karbyuratorli va dizel dvigatellaridir. Ikkala tur dvigatelarda ish jarayoni, yonilg‘i uzatish tizimi va aralashma hosil bo‘lishi bir-birlaridan ancha farq qiladi. Shu munosabat bilan smola va qurum hosil bo‘lishini 2 ta tur dvigatellarda qarab chiqamiz. A.Karbyuratorli dvigatellar. Ishlash jarayonida ishlatilayotgan yonilg‘i sifatiga qarab, filtr va bakda, karbyurator, kiritish quvurlarida smolalar o‘tirib qoladi.Yonish kamerasi klapanlarda va chiqarish tizimida qurum qatlami o‘tirib qoladi. 36 Kiritish tizimidagi yopishib qolgan smola qatlami yonilg‘i yo‘lini toraytirib, aralashmani kambag‘allashtiradi. Dvigatel quvvati pasayadi, yonilg‘i yetmay o‘chib qolishi ham mumkin.

B. Dizel dvigatellari. Dizel yonilg‘ilari yonishda yonish kamerasi atrofidagi detallarda, klapanlarda, porshen xalqalarida, forsunka to‘zitgichida qurum o‘tirib qolmasligi kerak. Yuqoridagi detallarga qurum o‘tirib qolishidagi salbiy oqibatlar o‘z-o‘zidan ma’lum. Qurum o‘tirib qolishida qo‘llaniladigan karter moyining ham ta’siri bor albatta, lekin biz bu mavzuda yonilg‘i nuqtai nazaridan ko‘ramiz. Qurum hosil bo‘lishiga yonilg‘ining quyidagi sifatlari sabab bo‘ladi: yonilg‘i fraksion tarkibi og‘ir qovushqoqlik katta bo‘lganligi uchun chala yonish tarkibida og‘ir molekulali smola-asfalt birikmalari; to‘yinmagan uglevodorodlar, oltingugurtli birikmalar va har xil loyqalar. Qurum hosil qilish xususiyati dizel yonilg‘ilarida “kokslanish ko‘rsatkichi” bilan baholanadi. Standart bo‘yicha koks ko‘rsatkichi dizel yonilg‘ilari uchun 0,05 % dan ortmasligi kerak. Dizel dvigatellarda qurum hosil bo‘lishidan tashqari detallarga yopishib qoladigan laklar bo‘ladi. Bu to‘yinmagan uglevodorodlarning yuqori haroratli oksidlanishi mahsulotlaridir. 24

25Yonish kamerasigacha kirib borgan smolasimon moddalar yonish jarayonida oksidlanib qurum holatida dvigateldetallariga o‘tirib qoladi. Agar kiritish tizimining harorati yuqoriroq bo‘lsa, bor smolalar va paydo bo‘layotgan smolalar yonish kamerasiga kamroq yetib boradi, ya’ni kiritish tizimida oksidlanib o‘tirib qoladi. Kiritish tizimining harorati pastroq bo‘lsa, ular yonish natijasida qurumga aylanadilar. Benzinlarning tarkibidagi aromatik uglevodorodlar, oltingugurt va TES (tetroetilsvinets) ko‘payishi bilan qurum miqdori ortib boradi. Karbyuratorli dvigatel yonilg‘ilarida mavjud smola miqdori va smola hosil qiluvchi moddalar bo‘lmasligi yoki kam bo‘lishi kerak. Avtomobil benzinlarida mavjud smola miqdorini davlat standartlari cheklaydi. Benzinlar tarkibida smola 7...10 мл мг 100 . yonilg‘i miqdoridan ortmasligi kerak.

Yonilg’ining fraktsion tarkibi karbyuratorli dvigatellar uchun muxim ahamiyatga èga. Dizellarda yonilg’ining to’zitilish sifati, chiqayotgan gazning tutashi, qurum hosil bo’lish tezligi ham yonilg’ining fraktsion tarkibiga bog’liq. Agar dizel yonilg’isida engil uglevodorodlar ko’p bo’lsa dizel qattiqroq taqqillab ishlaydi. Qaynash harorati yuqori bo’lgan og’ir yonilg’i yirik tomchilar tarzida to’zitiladi, bunda yonuvchi aralashma sifati yomonlashadi va yonilg’i sarfi ortadi. Ish bajargan gazlar qorayib chiqadi, ŝilindr-porshen guruhi zonasida qurum miqdori ortadi, forsunkalar to’zitgichi kokslanib qoladi. Zamonaviy kuchli dizellar faqat ma’lum fraktsion tarkibga èga bo’lgan yonilg’i bilangina yaxshi ishlashi mumkin. Yonilg’ining bug’lanuvchanliga uning qovushqoqligi, zinchligi va boshqa fizik xossalari ham katta ta’sir ko’rsatadi. Masalan, benzin uchun to’yingan bug’lar bosimining (bug’lanish idish devorlariga tushadigan bug’ bosimining) normasi belgilangan. Bu bosim MPada yoki simob ustunining millimetri bilan o’lchanadi. Yozgi benzinlar uchun bu bosim 0.06 MPa dan (500 mm simob ustuni) oshmasligi zarur, shunda gaz tiqilib qolmaydi. Yilning sovuq vaqtida dvigatellarni yurgizib yuborishni onsolashtirish uchun qishki sort benzinlarining bosimi 0.06-0.09 MPa (500-700 mm simob ustuni) bo’lishi kerak. 26

O’t oldirish harorati yonilg’ining fraktsion tarkibi bilan uzviy bog’liq. Bu temperaturada neft maxsulotlari havo bilan birga yonuvchi aralashma hosil qiladi, shu aralashma olov manbaiga yaqinlashtirilganda alanganadi. Benzinning o’t oldirish harorati juda past bo’lib, xatto benzin qor ustida to’kilganda ham uning bug’lari osongina o’t oladi. Shuning uchun hamma benzinlar ham oson alangalanadigan, portlovchi suyuqliklar hisoblanadi. Kerosinlar va dizel yonilg’isining ba’zi sortlari ham oson alangaladi, ularining bug’larini 25-30%da va 35%dan yuqori musbat haroratda alangalanadi . O’t oldirish harorati yonilg’ining fraktsion tarkibi bilan uzviy bog’liq. Bu temperaturada neft maxsulotlari havo bilan birga yonuvchi aralashma hosil qiladi, shu aralashma olov manbaiga yaqinlashtirilganda alanganadi. Benzinning o’t oldirish harorati juda past bo’lib, xatto benzin qor ustida to’kilganda ham uning bug’lari osongina o’t oladi. Shuning uchun hamma benzinlar ham oson alangalanadigan, portlovchi suyuqliklar hisoblanadi. Kerosinlar va dizel yonilg’isining ba’zi sortlari ham oson alangaladi, ularining bug’larini 25-30%da va 35%dan yuqori musbat haroratda alangalanadi. 27

28Smola hosil qiluvchi moddalar jumlasiga, to’yinmagan uglevodorodlar ham kiradi. Chunki ular ham vaqt o’tishi bilan, yuqori temperatura, havodagi kislorod va boshqa omillar ta’siri ostida smolalarga aylanadi (ular ko’pincha potentsial smolalar deb ataladi). Standartlarda haqiqiy smolalarning miqdori me’yorlanadi. Ularning yonilg’i tarkibidagi miqdorini aniqlash uchun, ma’lum miqdordagi yonilg’i issiq havo bilan yuqori temperaturada(benzin 150 0 S, dizel yonilg’isini 250 0 S da) qizdiriladi, natijada yonilg’i bug’lanib haqiqiy smolalar qoladi. Ularning miqdori yonilg’i tarkibidagi smolalar miqdorini bildiradi. U 100 ml yonilg’i hisobiga milligrammda o’lchanadi. Benzinning turli markalari uchun bu miqdor 7-15 mg/100 ml, dizel yoilg’isi uchun 30-50 mg/100 ml ga teng. Benzinning smolali moddalar to’planishiga moyilligi(barqarorligi) induktsion davr bilan baholanadi .

TMIning hajmi, mazmuni va hisobot turini, ishning hajmini (soatlarda), ketma- ketligini va topshirish muddatlarini kafedra belgilaydi, shuningdek bajarilgan TMI sifatini nazorat qilib, TMI natijalari boʻyicha talabalar va oʻqituvchilarning hisobotlarini koʻrib chiqadi. Buning uchun kafedra miqyosida TMI sifatini nazorat qilish boʻyicha maxsus komissiya ham tashkil etiladi. Ushbu komissiya fanlar kesimida TMIlarini tashkil qilish va rejalashtirish, ularni tarqatish, topshirish muddatlarini va sifatini nazoart qilish va uslubiy ta’minotini yaxshilash maqsadida tashkil qilinadi. Komissiya a’zolarining vazifalari quyidagilardan iborat: 1) OʻRTMI jadvallarini tuzish va nazorat qilish; 2) Fakultet yoʻnalishlari boʻyicha fanlari boʻyicha semestrda OʻRTMIlarni oʻtkazish jadvallarini muvofiqlashtirish; 3) Mustaqil ishlarning talabalar tomonidan bajarilishini baholash va nazorat qilish usullarini ishlab chiqish; 4) Butun semestr uchun alohida fanlarning ish sigʻimi boʻyicha OʻRTMI jadvallarini tahlil qilish; 5) OʻRTMIlarini topshirishning yagona jadvallarini ishlab chiqish va optimallashtirish va b. 29

“ Oʻqituvchi  talaba” mexanizmi – bu shunday mexanizmki, bunda oʻqituvchi talabaga topshiriqlar va ularni bajarishga motivasiya berish orqali uning harakatini ta’minlasa, talaba esa oʻqish, oʻrganish va izlanish natijasida oʻzi duch kelgan muammolar yuzasidan murojaati orqali oʻqituvchining harakatini ta’minlaydi “ Oʻqituvchi  talaba” mexanizmining sxemasi. 30

Oliy ta’lim tizimida AKT va raqamli texnologiyalarning tobora keng qoʻllanilishini e’tiborga olgan holda, TMIni bajartirishda elektron shakldagi OʻRTMIga ham alohida e’tibor qaratish lozim. Ya’ni TMIning 30-35%ini tashkil etishi maqsadga muvofiq boʻladi. Bunda talaba quyidagi mustaqil ish turlarini bajarishi mumkin boʻladi: - Chart – jadval, diagramma va sxemalarni cheklangan hajmda tahlil qilish; - Q/A – masofaviy ta’lim platformasida oʻqituvchi tomonidan berilgan savollarga belgilangan hajmda yozma javob berish; - SWOT – fan boʻyicha biror tushunchani cheklangan hajmda SWOT-tahlil qiladi; - Link – internet havolasini ochib unda keltirilgan video yoki matn shaklidagi materialni belgilangan hajmda izohlash; - Report – laboratoriya mashgʻulotlari boʻyicha hisobotlarni masofaviy ta’lim platformasiga kiritish; - Interview – muammoni tadqiq qilish boʻyicha suhbat uyushtirish va uni masofaviy ta’lim platformasiga yuklash; - Google Apps – Google Classroom platformasida hamkorlikda slaydlar, jadvallar, matnlar shaklidagi topshiriqlarni bajarish; - Dayjest - berilgan mavzu boʻyicha internet-havolalar toʻplamini keltirish, kartoteka tuzish va ularni qisqa izohlash. 31

Talabalarning fan boʻyicha mustaqil ishlarni bajarishlarini nazorat qilish va ularning doimiy harakatini ta’minlash maqsadida talabaning qoʻlida “yoʻl xaritasi” boʻlishi kerak. “Yoʻl-xarita” sifatida quyidagi grafik-jadvaldan foydalanish mumkin (1-jadval) [12]. 32

TALABALARNING BILIMINI NAZORAT QILISH VA BAHOLASH Talabalarning bilimini nazorat qilish va baholash joriy qilingan Oʻzbekiston Respublikasi Oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirining 2018 yil 9- avgustdagi 19-2018-sonli buyrugʻiga ilova qilingan “Oliy ta’lim muassasalarida talabalar bilimini nazorat qilish baholash tizimi toʻgʻrisidagi nizom” ga muvofiq amalga oshiriladi. Talabalarning bilimini nazorat qilish va baholashda quyidagi nazorat turlaridan foydalanililadi: joriy nazorat, oraliq nazorat va yakuniy nazorat. Fanni oʻrganish jarayonida talabalarning oʻtilgan mavzularni qanchalik darajada oʻzlashtirganligini aniqlash maqsadida joriy nazoratlar amalga oshiriladi. Joriy nazoratlar bevosita dars jarayonida va darsdan tashqari hollarda ham amalga oshirilishi mumkin. 33

Talabalar bilimni tekshirish boʻyicha quyidagi joriy nazorat turlaridan foydalanish mumkin: ogʻzaki soʻrov - bu nazorat turi fanning bir yoki bir nechta boʻlimini oʻrganib boʻlinganidan soʻng savol-javob va masalalarning muhokamasi tarzida oʻtkaziladi. yozma ish - fanning alohida boʻlimlari boʻyicha qoʻyilgan masalalarni muhokama qilish, muammolarni tahlil qilish, amaliy topshiriqlarni bajarish boʻyicha koʻzda tutadigan nazorat turi; kombinirlangan soʻrov - bir vaqtning oʻzida ham ogʻzaki, ham yozma shakldagi nazorat turlarining oʻtkazilishi; uy ishlarini himoya qilish va taqdimot qilish - yakka tartibda va guruhli uy ishlarining toʻgʻri bajarilganligini, talabaning oʻtilgan materialni umumlashtirish va uni auditoriyaga taqdim qilish, fan mavzulari boʻyicha mantiqiy bogʻliqlikni kuzatish koʻnikmalariga erishganligini tekshirish maqsadida nazorat qilish; bahs-munozaralar, treninglar, dumaloq stollar, keys-stadi va h.k. - muammoli xarakterdagi mustaqil fikrlash va qaror qabul qilish koʻnikmalarini namoyish qiluvchi masalalarni guruh boʻlib muhokama qilish; testlar – fanning alohida boʻlimlari boʻyicha savol topshirigʻi koʻrinishidagi yozma nazorat shakli; kurs loyihasini, kurs ishini bajarish - nazariy materialni amaliy masalalarni yechish hisobiga sifatli oʻzlashtirish maqsadida namunaviy va ishchi oʻquv rejalarga muvofiq ravishda koʻzda tutiladi, oʻquv semestri davomida bajariladi. 34

Oraliq nazoratlar – bu tomonidan amaliy va laboratoriya mashgʻulotlari va ular boʻyicha mustaqil ta’lim natijalari boʻyicha oʻtkaziladigan talabalarning bilimlarni tekshirish va baholash jarayonlaridir. Oraliq nazorat baholari tyutor tomonidan talabalarning auditoriyadagi faolligi va OʻRTMI shakllari (Office Hours) boʻyicha amalga oshirilishi maqsadga muvofiq [8]. Oraliq nazorat natijalari qaydnomalarda va guruh jurnallarida qayd etib boriladi. Oʻtkazilgan birinchi va ikkinchi oraliq nazorat natijalari boʻyicha 60% dan kam (R oʻr = (R1+R2)/2 < 60%) natija koʻrsatgan, shuningdek, ularda uzrli sabab bilan ishtirok etmagan talabalar fan boʻyicha YaN oʻtkazilgunga qadar (istisno tariqasida oʻquv ishlari prorektorining ruxsati bilan) oraliq nazoratni yakka tartibda topshirishlari mumkin. Sirtqi ta’lim talabalari uchun oraliq nazorat bir marta imtihon sessisiyasi davrida fan boʻyicha oʻtkaziladigan YaN gacha oʻtkaziladi. Barcha fanlar boʻyicha yakuniy nazoratlar oʻtkaziladi. YaN lar yozma, ogʻzaki, kompyuterda test va boshqa zamonaviy, shaffof va adolatli shakllarida (portfolio, ijodiy ish, antiplagiat, taqdimot va h.k) tashkil etilishi mumkin. Kunduzgi ta’limda yakuniy nazoratga ikki hafta ajratiladi. Fan oʻqituvchilari YaN uchun test topshiriqlari, yozma va ogʻzaki imtihon uchun savollarni tayyorlab qoʻyishlari lozim boʻladi. . 35

Talabaning butun oʻqish davri uchun GPA bali talabaning oʻrtacha oʻzlashtirish darajasi sifatida RO da quyidagi formula boʻyicha aniqlanadi. Misol. Talaba oʻquv yili davomida 12 ta fan oʻqidi. Talabaning fanlardan olgan bahosi va fanlarga ajratilgan kreditlar miqdori quyidagicha boʻsin: 1-chi fan 5 kredit (4 baho), 2-chi fan 4 kredit (3 baho), 3-chi fan 6 kredit (4 baho), 4-chi fan 5 kredit (4 baho), 5-chi fan 7 kredit (4 baho), 6-chi fan 4 kredit (3 baho), 7-chi fan 6 kredit (5 baho), 8-chi fan 4 kredit (5 baho), 9-chi fan 6 kredit (5 baho), 10-chi fan 6 kredit (3 baho), 11-chi fan 3 kredit (4 baho), 12-chi fan 4 kredit (4 baho). Talabaning GPA balini hisoblaymiz: 36

Bu miqdorni 2-jadval boʻyicha 100 % lik (yoki 100 ballik) shkalaga konvertatsiya qilsak, u 81% (81 ball) ga toʻgʻri keladi. Talabalarning olgan baholarini quyidagi jadval asosida konvertatsiya qilish mumkin (2-jadval). 37

PROFESSOR-OʻQITUVCHILAR VA TALABALARNING VAZIFALARI Kredit-modul tizimida oʻquv jarayonini tashkil etish va uni amalga oshirishda professor-oʻqituvchilar va talabalarning oʻziga xos huquq va burchlari, vazifalari va javobgarliklari mavjud. Professor-oʻqituvchilarning vazifalari: - oʻzining yillik ish rejasini ishlab chiqishi lozim; - fan dasturlari (sillabus)ni ishlab chiqish; - oʻzi oʻqitadigan tanlov fani haqida qisqacha ma’limotnoma tayyorlash va talabalarga taqdim etish; - fan boʻyicha me’yoriy hujjatlar bazasini shakllantirish; - oʻzi oʻqitadigan fanlar, asosan tanlov fanlari boʻyicha, tanishtiruv taqdimotlarini oʻtkazish; - fanning uslubiy ishlar (ma’ruzalar matni, uslubiy qoʻllanmalar, uslubiy koʻrsatmalar, tarqatma materiallar, …) ni ishlab chiqish; - fan boʻyicha foydalaniladigan oʻquv adabiyotlari roʻyxatini va adabiyotlar bazasini shakllantirish; - oraliq va yakuniy nazoratlar uchun test savollarini ishlab chiqish va doimiy yangilab borish; - nazorat turlari uchun test savollarini, ya’ni mavzulashtirilgan testlar, ON va YaN uchun test topshiriqlarini masofaviy ta’lim platformasiga va hemis.tiiamekb.uz tizimiga oʻz vaqtida joylashtirib borish; 39

- mustaqil ishlarni bajarish uchun uslubiy ta’minotini (uslubiy koʻrsatma, yoʻriqnoma, …) yoʻlga qoʻyish; - fan boʻyicha EOʻUM sini ishlab chiqish; - talabalarrning mustaqil ishlarini qabul qilish va konsultatsiya berish grafigini taqdim etish; - hisob-grafik ishi, kurs ishi (kurs loyihasi) boʻyicha uslubiy ta’minotini shakllantirish va topshiriqlarni talabalarga oʻz vaqtida yetkazish; - ustoz-shogird tizimida iqtidorli talabalar ishlash. Talabaning vazifalari: - RO orqali roʻyxatdan oʻtish; - oʻzining shaxsiy ta’lim trayektoriyasini shakllantirish; - tanlov fanlarini tanlashda faol ishtirok etish; - oʻz portfoliosini shakllantirish; - fanlar boʻyicha tanishtiruv taqdimotlariga qatnashish. - fasdiqlangan dars jadvali asosida darslarga qatnashish. - har bir fan buyicha belgilangan kredit soatlarni toʻplash uchun berilgan topshiriqlarni bajarib borish. - mustaqil tarzda oʻz ustida ishlashi, ya’ni adabiyotlar, elektron manbalar, audio va videodarslar va boshqalar bilan ishlash. 40

TYUTORLIK FAOLIYATINING MAQSADI VA VAZIFALARI Kredit-modul tizimida oliy ta’lim mussasalarida yangi kasbiy faoliyat turi yoʻlga qoʻyiladi. Bu – tyutorlik faoliyatidir. Tyutorlik faoliyatining maqsadi, tyutorning vazifasi, huquq va majburiyatlari, shuningdek tyutorlik faoliyatini bekor qilish tartib-qoidalari Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining “ Oʻzbekiston Respublikasi oliy ta’lim tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konseps iyasini tasdiqlash toʻgʻrisida ” 2019-yil 8-oktabrdagi PF-5847-son Farmoni, Oʻzbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Oliy ta’lim muassasalarida ta’lim jarayonini tashkil etish bilan bogʻliq tizimni takomillashtirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” 2020-yil 31- dekabrdagi 824-son hamda “Respublika oliy ta’lim muassasalarida talabalarni turar joy bilan qamrab olish darajasini oshirish chora-tadbirlari toʻgʻrisida” 2021- yil 9-sentabrdagi 563-son qarorlari asosida ishlab chiqilgan “Davlat oliy ta’lim muassasalarida tyutorlik faoliyatini tashkil etish tartibi toʻgʻrisida Nizom” da belgilab berilgan. 41

Tyutor – bu talabalarga nafaqat bilim berish, balki, uning maqsadga erishishi uchun mustaqil ravishda harakat qilishga oʻrgatadigan, oʻz kamchiliklari ustida ishlashga, ajdodlar tajribasini amalda qoʻllashga da’vat etadigan, ta’lim va tarbiya jarayonini birgalikda olib borishda bogʻlovchi vazifasini oʻtaydigan yuksak kompetensiyaga ega boʻlgan shaxs hisoblanadi. 42

Tyutorlik faoliyatining asosiy maqsadlari: - ta’lim va tarbiya jarayoni uygʻunligini samarali tashkil etish; - ta’lim muassasasi va talabalar oʻrtasidagi munosabatlarni tartibga solish; - talabalarga ijtimoiy-ma’naviy va psixologik yordam koʻrsatgan holda oʻzini yanada yaxshiroq anglash, oʻqish va hayotda toʻgʻri qaror qabul qilish, tanlagan kasbiga muhabbatni oshirish; - ta’lim muassasalaridagi ta’lim-tarbiya jarayoni samaradorligini oshirish, oʻquvchilar davomatini yaxshilash bilan bogʻliq masalalarda Jamoat kengashi va mahallaning oʻrnini kuchaytirish. - talabalarning dars mashgʻulotlarini oʻzlashtirib borishini tahlil qilish va darsdan boʻsh vaqtlarini mazmunli oʻtkazishlarini ta’minlash; - ularning ijtimoiy (oilaviy) holatidan doimiy xabardor boʻlishdan iborat. 43

Tyutorlik faoliyatining asosiy vazifalari: a) ma’naviy-ma’rifiy va axloqiy-tarbiya sohasida b) Oʻquv va oʻquv-uslubiy sohada: v) Ilm-fan, innovatsiya va tadqiqotlar sohasida b belgilab berilgan Tyutorning majburiyatlari: - talabalarning ma’naviy, axloqiy va kasbiy tarbiyasi bilan muntazam shugʻullanish; - oʻz mahorati, kasbiy tayyorgarligi, nazariy bilim va ish tajribasini doimiy ravishda oshirib borish; - talabalarning sha’ni, qadr-qimmati va ishchanlik obroʻsini hurmat qilishi; - ta’lim muassasasida professor-oʻqituvchilar tomonidan talabaning obroʻ-e’tibori va nufuziga dogʻ tushirishning oldini olish; - talabalarning psixologik va oʻziga xos xususiyatlarini, jismoniy va ruhiy salomatligini, fiziologik rivojlanishini hisobga olishi, jismoniy, aqliy, sensor (sezgi) yoki ruhiy nuqsonlari boʻlgan shaxslarni oʻqitish uchun shart-sharoitlar yaratilishiga e’tibor qaratish; - talabalarning oʻquv, ma’naviy va ilmiy faoliyatini muvofiqlashtirish va nazorat qilib borish. 44

QAYTA OʻQISHNI TASHKIL ETISH Har semestr va oʻquv yili yakuni natijalariga koʻra talaba belgilangan kreditlar miqdorini oʻzlashtirishi lozim. Lekin talaba maʼlum sabablarga koʻra kreditlarni oʻzlashtirmagan boʻlsa, uning keyingi bosqichga oʻtkazilishi yoki ushbu bosqichni qayta oʻqishi aynan yigʻilgan kreditlar miqdoriga bogʻliq boʻladi. Bunda talaba talabalar safidan chetlashtirilmaydi va faqat akademik qarzdor boʻlgan fanlarini qayta oʻzlashtirishi talab etiladi. Talaba akademik qarzdor boʻlgan fanlarni qayta oʻzlashtirishlari uchun qayta oʻqish tashkil etiladi va talaba faqat yetarlicha kredit toʻplay olmagan fanlarini qayta oʻqib oʻzlashtiradi, boshqa muvafaqqiyatli oʻtgan va kreditlarni jamlagan fanlarni qayta oʻqishi talab etilmaydi. Yozgi semestr kredit ta’lim tizimi sharoitida oʻquv rejasining muhim tarkibiy qismlaridan biri hisoblanadi. U talabaning tashabbusi bilan qoʻshimcha bilim olish, akademik qarzlarni topshirish, ta’lim dasturidagi farqlarni yoʻqotish maqsadida pullik asosda tashkil qilinadi. 45

Yozgi semestrda talabalarga qayta oʻqishga quyidagi hollarda ruxsat etiladi: - “yaxshi” va “a’lo” baholarga oʻqiyotgan talabalarga qoʻshimcha bilim olish maqsadida; - reyting-nazorat natijalari boʻyicha YaN ga ruxsat etilmagan yoki YaN dan muvaffaqiyatli oʻta olmagan talabalarga fanni toʻliq oʻzlashtirishi uchun; - oldingi akademik davrlar boʻyicha fanlardan akademik qarzi mavjud talabalarga akademik qarzini topshirishlari uchun; - oʻqishga qayta tiklanayotgan, oʻqishini koʻchirayotgan va akademik ta’tildan qaytgan talabalarga fanlar boʻyicha farqlarni yoʻqotishlari uchun. Yozgi semestrda oʻqishga ruxsat berishda RO talabalarning GPA darajasini inobatga olishi shart. Masalan, talabaning oʻrtacha GPA si 3 va undan yuqori (3 < GPA  5) bolsa, u holda talabaga 4 tagacha fanni, agar oʻrtacha GPAsi 3 ga teng yoki undan past (2,0  GPA  3) boʻlsa, u holda talabaga 3 tagacha fanni oʻqishga ruxsat beradi. 46

Yozgi qayta oʻqishni tashkil etishda talaba tomonidan amalga oshiriladigan toʻlov miqdori OTM tomonidan ishlab chiqilgan Nizom va tegishli qonuniy-me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi. Quyida bir kredit uchun amalga oshiriladigan toʻlov miqdori qanday hisoblanishiga misol keltirib oʻtamiz. Agar talaba “Muhandislik ishi, ishlab chiqarish texnologiyalari” ta’lim sohasiga qarashli bakalavriat ta’lim yoʻnalishida oʻqiyotgan boʻlsa, u stipendiyasiz koʻrinishda 6 412 610 soʻm miqdordagi toʻlovni amalga oshiriadi (2021-2022 oʻquv yili uchun, 2- ilovaga qarang). ECTS tizimida talaba bir oʻquv yilida 60 kredit toʻplashi lozim. Bir kredit uchun toʻlov miqdori quyidagicha aniqlanadi: 47

TA’LIM TO‘G‘RISIDA O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASINING QONUNI Qonunchilik palatasi tomonidan 2020-yil 19-mayda qabul qilingan Senat tomonidan 2020-yil 7-avgustda ma’qullangan Qonun 11 bob, 75 moddadan iborat 1-modda. Ushbu Qonunning maqsadi. Ushbu Qonunning maqsadi ta’lim sohasidagi munosabatlarni tartibga solishdan iborat. 49

4-modda. Ta’lim sohasidagi asosiy prinsiplar Ta’lim sohasidagi asosiy prinsiplar quyidagilardan iborat: • ta’lim ustuvorligining tan olinishi; • ta’lim olish shaklini tanlash erkinligi; • ta’lim sohasida kamsitishlarga yo‘l qo‘yilmasligi; • ta’lim olishga doir teng imkoniyatlarning ta’minlanishi; • ta’lim va tarbiyaga milliy hamda umuminsoniy qadriyatlarning singdirilganligi; • ta’lim va tarbiyaning insonparvarlik, demokratik xususiyati; • ta’limning uzluksizligi va izchilligi; • o‘n bir yillik ta’limning hamda olti yoshdan yetti yoshgacha bo‘lgan bolalarni bir yil davomida umumiy o‘rta ta’limga tayyorlashning majburiyligi; 50

• davlat ta’lim standartlari va davlat ta’lim talablari doirasida ta’lim olishning hamma uchun ochiqligi; • o‘quv dasturlarini tanlashga doir yondashuvning yagonaligi va tabaqalashtirilganligi; • insonning butun hayoti davomida ta’lim olishi; • jamiyatda pedagoglarni ijtimoiy himoya qilishning kafolatlanganligi; • ta’lim tizimining dunyoviy xususiyatga egaligi; • bilimlilik, qobiliyatlilik va iste’dodning rag‘batlantirilishi; • ta’lim tizimida davlat va jamoat boshqaruvining uyg‘unligi; • ta’lim faoliyati sohasidagi ochiqlik va shaffoflik. 51

7-modda. Ta’lim turlari Ta’lim turlari quyidagilardan iborat: • maktabgacha ta’lim va tarbiya; • umumiy o‘rta va o‘rta maxsus ta’lim; • professional ta’lim; • oliy ta’lim; • oliy ta’limdan keyingi ta’lim; • kadrlarni qayta tayyorlash va ularning malakasini oshirish; • maktabdan tashqari ta’lim. 52

11-modda. Oliy ta’lim Oliy ta’lim bakalavriat ta’lim yo‘nalishlari va magistratura mutaxassisliklari bo‘yicha yuqori malakali kadrlar tayyorlanishini ta’minlaydi. Oliy ma’lumotli kadrlarni tayyorlash oliy ta’lim tashkilotlarida (universitetlar, akademiyalar, institutlar, oliy maktablar) amalga oshiriladi. Umumiy o‘rta (o‘n bir yillik ta’lim), o‘rta maxsus (to‘qqiz yillik tayanch o‘rta va ikki yillik o‘rta maxsus ta’lim), boshlang‘ich professional ta’lim (to‘qqiz yillik tayanch o‘rta va ikki yillik boshlang‘ich professional ta’lim) olgan shaxslar, shuningdek ushbu Qonun kuchga kirguniga qadar o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi (to‘qqiz yillik umumiy o‘rta va uch yillik o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi) olgan shaxslar oliy ma’lumot olish huquqiga ega. Oliy ta’lim ikki bosqichga — bakalavriat va magistratura bosqichiga ega. Bakalavriat oliy ta’lim yo‘nalishlaridan biri bo‘yicha chuqurlashtirilgan bilim, malaka va ko‘nikmalar beradigan, o‘qish davomiyligi kamida uch yil bo‘lgan tayanch oliy ta’limdir. 53

Похожие

Gidravlik mashinalar va ularning klasifikasiyasi. Nasoslar va ularni ishlash prinsipi

Elektromagnit karotaj usullari

Brus ko’ndalang kesimidagi ichki kuchlar va ularni aniqlash. Sоf egilish

Davriy egri chiziqlarning simmetriya xususiyatlari

Qattiqlik to‘g‘risida tushuncha. Materiallarning qattiqligini aniqlash usullari