Magnetizm haqida dastlabki ma'lumotlar - Физика - Презентации

Magnetizm haqida dastlabki ma'lumotlar

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

179.4609375 KB

MAGNETIZM HAQIDA DASTLABKI MA'LUMOTLAR Doimiy magnit va uning xossalari Siz magnitlar bir-birini va temir buyumlarni tortishini bilasiz Magnitlarni odamlar qadim zamonlarda ham bilishgan.

«Magnit» so'zi Kichik Osiyodagi qadimiy Magnesiya shahri nomklan kelib chiqqan. Bu yerda topilgan temirni tortuvchi toshni magnesiya toshi» deb atashgan.

Buyuk yurtdoshimiz Abu Rayhon Beruniy (973-1047) o'z asarlarida magnitni «ohanrabo» - «temirni tortuvchi» deb atagan. Beruniy qum aralash oltin zanalari orasidan temir zarralarini ajratib olishda magnitdan foydalanilishi haqida yozib qoldirgan. U magnitning bir xil nomli qutblari o'zaro itarilishi, turli qutblari esa tortilishi, magnitga ishqalangan po'lat ham magnitlanib qohshini tajriba orqali asoslab bergan. Hozirgi paytda elektrotexnika va radiotexnikada, asosan, sun'iy magnitlar qo'llaniladi.

Tabiiy magnit uzoq vaqt ta'sir ettirilganda magnitlangan po'lat bo'laklari sun'iy magnitlar ! deb ataladi. Sun'iy magnitlarning xossalari tabiiy magnitlarning xossalari kabi bo'ladi. Tabiiy va sun'iy magnitlarning barchasi doimiy magnitlardir. O'zining magnitlangan bolatini uzoq vaqt yo'qotmaydigan jism doimiy magnit yoki oddiygina qilib magnit deb ataladi. Ingliz shifokori Uilyam Gilbert (1544-1603) doimiy magnitlarning xossalarini o'rganish bo'yicha tadqiqotlar olib borgan. Gilbert 1600- yilda nashr etilgan «Magnit, magnit jismlar va ulkan magnit - Yer haqida» nomli kitobida magnitlarning quyidagi xossalarini bayon qilgan:

1. Magnit turli qismlarining tortish kuchi har xil bo*lib. uning cbekka uch-lari - qutblarida tortish kuchi eng kattadir. 2. Magnit ikkita - shimoliy va janubiy qutbga ega bo'lib, bu qutblar xususiyatiga ko'ra turlichadir. 3. Turli nomli qutblar bir-biriga tortiladi, bir xil nomli qutblar esa bir-biridan itariladi. 4. Erkinholda ipga gorizontal ravishda osib qo'yilgan magnit qutblari Yerning shimol va janub tomonlarini ko'rsatadi. 5. Bir qutbli magnitni hosil qilib bo'lmaydi. 6. Yer shari ulkan magnitdir. 7. Kuchli qizdirilganda tabiiy magnitlarning ham, sun'iy magnitlarning ham magnit xossalari yo'qoladi. 8. Magnitlar shisha, charm va suv orqali o'z ta'sirini ko'rsatadi.

Magnit maydon Zaryadlangan jismlar atrofida elektr maydon bo'lishini, bu jismlar shu maydon orqali o'zaro ta'sirlashishini bilasiz. Magnitlar bir-biri bilan qanday ta'sirlashadi? Yupqa oynaning ustiga temir qirindilarini sochib, uni taqasimon magnit uchlari ustiga qo'yaylik. Oyna chekkasini qalam bilan sekin urib turaylik. Bunda qirindilarning magnit uchlari atrofida ma'lum chiziqlar bo'ylab joylashishi kuzatiladi

Magnit atrofida maydon mavjuddir. Bu maydon magnit maydon deb ataladi. Magnit maydonda temir qirindilari joylashgan chiziqlar magnit kuch chiziqlarini bildiradi. Agar magnit kuch chiziqlari bo'ylab bir nechta mag nit strelkachalar qo'yilsa. ular 132- rasmda ko'rsatil-gandek joylashadi. Bunda strelkachalarning janubiy qutblari magnitning shimoliy qutbiga qarab qoladi..

Magnitlarning janubiy qutbi S harfi (inglizcha «souts» - «janub» so'zining bosh harfi) bilan, shimoliy qutbi N harfi (inglizcha «nourts» -«shimol» so'zining bosh harfi) bilan belgila-nadi. Magnit kuch chiziqlarining yo'nalishi sifatida N qutbdan S qutb tomon yo'nalishi qabul qilingan (133- rasm).

Magnetizm haqida dastlabki ma'lumotlar Agar ikkita magnitning bir xil qutblarini yaqinlashtirsak, ular bir-biridan itariladi. Turli qutbJarni yaqinlashtirganimizda esa, ular bir-biriga tortiladi (134- rasm). Magnitlar orasiga temir plastina qo'yilsa. ular bir-biriga ta'sir ko'rsatmaydi. Chunki. temir material magnit maydonni to'sadi. Lekin mis. aluminiy, shisha, plastmassa kabi materiallar magnit maydonni to'smaydi.

Yerning magnit maydoni Kompas strelkalari yoki ipga osilgan magnit janubdan shimolga tomon yo'nalishda joylashib qoladi (135- rasm). Bunga sabab, Yer sharining magnit maydon bilan o'ralganidir. Yerning magnit kuch chiziqlari janubiy magnit qutbdan shimoliy magnit qutb tomon yo'nalgan bo'ladi (136- rasm).

Yerning shimoliy magnit qutbi 75° shimoliy kenglik va 99° g'arbiy uzunlik yaqinida, Yer sharining shimoliy geografik qutbidan taxminan 2100 km uzoqlikda joylashgan. Janubiy magnit qutb esa Yerning janubiy geografik qutbi yaqinida bo'lib, 66,5° janubiy kenglik va 140° sharqiy uzunlikda joylashgan. Kompas Yer sharining shimoliy magnit qutbini ko'rsatadi.

1. Magnit so'zi qayerdan kelib chiqqan? 2. Beruniyning magnit haqidagi ta"limotlari haqida nimalarni bilasiz? 3. Sun'iy magnit nima? Uning tabiiy magnitdan farqi nimadan iborat? 4. Doimiy magnit deb qanday jismga aytiladi? 5. Gilbert tomonidan aniqlangan magnit xossalarini tushuntirib bering. 6. Magnit maydon nima? Magnit kuch chiziqlariga ta'rif bering. 7. Magnitning janubiy va shimoliy qutblari qanday belgilanadi? Bu qutblarda magnit kuch chiziqlari qanday yo'nalgan bo'ladi? 8. Yerning magnit maydoni haqida nimalarni bilasiz? 9. Nima sababdan kompas strelkasining yo'nalishi aynan Yerning geografik qutblarini ko'rsatmaydi? 10. Magnit bo'laklarini olib, ularning bir-biriga va temir buyumlarga ta'sirini o'rganing. 11. 132- rasmda ko'rsatilgan tajribani o'tkazing va xulosalaringizni daftarga yozing.

Похожие

Fizika haqida boshlang'ich qiziqarli ma'lumotlar

Klassik fizika taraqqiyotidagi dastlabki dadil qadamlar

Galileo Galiley haqida

Elektrostatika haqida tushuncha

Maykl Faradey