XV- XIX аsrlаrdа Mаrкаziy Osiyodа tаbiiy-ilmiy, ijtimоiy fаlsаfiy fiкrlаr - Философия - Презентации

XV- XIX аsrlаrdа Mаrкаziy Osiyodа tаbiiy-ilmiy, ijtimоiy fаlsаfiy fiкrlаr

Загружено в:

02.05.2024

Скачано:

0

Размер:

1775.044921875 KB

XV- XIX аsrlаrdа Mаrкаziy Osiyodа tаbiiy- ilmiy, ijtimоiy fаlsаfiy fiкrlаr XV-XVI аsrlаrdа Mаrкаziy Оsiyodа ijtimоiy-siyosiy аhvоl va falsafiy bilimlar takomili Tеmuriylаr dаvridаn кеyingi ijtimоiy-siyosiy jаrаyonlаr va uning falsafiy tafakkur taraqqiyotiga ta’siri Mаrкаziy Оsiyodа mа’nаviy hаyotning yuksаlishi va ma’rifatparvarlik g’oyalarining yuzaga kelishi Jаdidchiliк hаrакаti, uning ijtimоiy-siyosiy mохiyati. Bехbudiy, Munаvvаr Qоri, Fitrаt, Cho’lpоn, Аbdullа Qоdiriy, Аbdullа Аvlоniy - jаdidchiliк fаlsаfаsining nаmоyondаlаri Reja: 11 2 4 3

Amir Temur va temuriylar davri falsafasiga xos bo’lgan xususiyatlardunyoviy va diniy fanlarga murojaat tabiatni o‘rganishga intilish inson aqli va qobiliyatlarinin g ko‘tarilishi insonning axloqiy sifatlarini qadrlash insonparvalik, milliy va umuminsoniy qadriyatlarni targ‘ib qilish 2

Sa’duddin Ma’sud binni Umar Taftazoniy (1322- 1392) Taftazoniyning nazariy merosi o‘rta asrlar fanining barcha sohalarini o‘z ichiga olar edi. U qirqdan ortiq asar yozgan bo‘lib, bizgacha yetib kelgan asarlaridan diqqatga sazovorlari quyidagilar: «Taxzib al-mantiq val-kalom» («Mantiq va kalomga sayqal berish»), «Maqosid fi ilm al-kalom» («Kalom ilmining maqsadlari») yoki «Maqosid at-tolibin» («Tolibi ilmlarning maqsadlari»), «Risala fi zaviyas al-musallas» («Uch burchakning burchaklari haqida risola»).Taftazoniy dunyoqarashidagi diqqatga sazovor masalalardan biri qazo va qadar hamda iroda erkinligidir. Ma’lumki, iroda erkinligi masalasida ko‘plab faylasuflar har xil fikrlar bayon etishgan va inson o‘z xulq-atvorida erkinmi, ya’ni ixtiyori o‘z qo‘lidami, degan savolga javob topishga intilganlar. 3uning fikricha, xudo o‘z bandalariga ikki yo‘lni «taklif» etadi, ya’ni sharafli, xayrli faoliyat ko‘rsatishni yoki nomatlub mashg‘ulotlar bilan gunohga botishni, gunohga botish esa jazoga tortilishni keltirib chiqaradi.

Mir Sayyid Sharif Jurjoniyning (1339- 1413) Islom falsafasi va kalom , mantiq , til masalalaridan tashqari tabiatshunoslikka doir barcha sohalarni qunt bilan o‘rganib, ular haqida katta ilmiy asarlar yozib qoldirdi. Uning shogirdlari orasida Qozizoda Rumiy, Ulug‘bek va boshqalar bor edi. Jurjoniy asarlarining umumiy soni 50 dan oshiqdir. Bular ichida falsafa, mantiq va tabiatshunoslikka doir asarlar salmoqli o‘rinni egallaydi, o‘z navbatida, bu sohadagi asarlari butun Sharq mamlakatlariga keng yoyilgandir. Jurjoniyning falsafiy qarashlari Forobiy, «Sof birodarlar» anjumani, Abu Rayhon Beruniy, Ibn Sino, Nasriddin Tusiy va Qutbiddin ar-Roziy at-Taxtoniylar dunyoqarashi ta’siri ostida shakllandi. Jurjoniy fikricha, vojib ul-vujud xudo bo‘lib, mumkin ul-vujud esa –moddiy olamdir. U borliqning birinchi sababi sifatida vojib ul-vujudni, ya’ni xudoning borligini tan oladi. Uning fikricha, mumkin ul-vujud o‘zining bor bo‘lishi uchun qandaydir tarzda bo‘lsa ham, biror bir sababga ehtiyoj sezadi. 4

5Muhammad Tarag‘ay Ulug‘bek (1394-1449) Uning ilmiy qiziqishlari riyoziyot, astronomiya, geometriya, kimyo, tarix va boshqa fan sohalarini qamrab olgan Mutafakkir dunyoqarashining shakllanishida Aflotun, Arastu, Ptolemey, Xorazmiy, Farg‘oniy, Forobiy, Beruniy, Ibn Sino, Mir Sayyid Sharif Jurjoniy va boshqa olimlarning asarlari katta o‘rin tutdi. U 1437 yilda o‘zining astronomiya sohasidagi asari bo‘lgan «Zije Ko‘ragoniy» («Ko‘ragoniyning yulduzlar jadvali») risolasini yozib tugatdi. Ushbu risolada yil hisobi, sayyoralar nazariyasi, astronomiya muammolari bayon etilgan bo‘lib, 1018 yulduzning jadvali ham berilgan edi. Asosiy kuzatish vositasi sifatida sekstant (burchak o‘lchash asboblaridan biri) xizmat qildi. Masalan, ushbu asbob yordamida quyosh yilining aniq miqdori o‘lchandi -365 kecha va kunduz 6 soat 10 daqiqa 8 soniya.

Ulugʻbek farmoyishi bilan 1428 – 1429 -yilda Koʻhak ( Choʻponota ) tepaligida ulkan silindr shaklida bunyod etilgan; ayrim qoʻlyozmalar ( „Boburnoma“ )ga koʻra, balandligi 30,4 m dan iborat 3 qavatli qilib qurilgan . Unda oʻndan ortiq turli astronomik qurilma va asboblar boʻlgan. Ulardan eng asosiysi radiusi 40,2 m li qoʻshaloq yoydan iborat kvadrant (yoki sekstantga yaqin) qurilma hisoblanadi. Kvadrantning jan. qismi yer ostida, qolgan qismi shim. tomonda yer sathidan 30 m cha balandda joylashgan. Asbob aylanasida bir gradus yoy 701,85 mm va bir minut yoy 11,53 mm ga toʻgʻri keladi. Ushbu qurilma juda koʻp qirrali edi. U ufqdan quyoshni, yulduz balandligini va boshqa sayyoralarni aniq oʻlchashi mumkin edi. Yilning davomiyligi, sayyoralar davri va tutilishlar ushbu qurilma bilan oʻlchangan.

1415-1420 yillarda qurilgan. Hovli atrofi 2 qavatli hujralar (48 ta) bilan oʻralgan, har bir qujra qaznoq, yotoqxona, umumiy xonadan iborat. Madrasaning shimol va janub tarzlari oʻrtasida tashqi tomondan alohida peshtoqlar bor. Madrasaning 4 tomonini darsxona va ayvon egallagan. • 11 41415-1420 yillarda qurilgan15 • Buxorodagi meʼmoriy yodgorlik ( 1417 ). Markaziy Osiyoda saqlanib qolgan eng koʻhna madrasa. Eshik tabaqalariga arab tilida „Bilim olish har bir musulmon erkak va ayol uchun farzdir“, degan ibora oʻyib yozilgan. 1432/33-yili shayx Abduxoliq Gʻijduvoniy qabri yoniga pishiq gʻishtdan ikki qavatli qilib qurdirgan. 20 hujrali, darsxona va masjidli qilib qurdirgan. Madrasa mudarrisi 40 nafar talabaga taʼlim bergan [5] . Keyinchalik u vayron boʻlgan va hozirgi taʼmirlangan holatidagi koʻrinishi bir qavatdir

Abdurahmon Jomiy (1414-1492) Hirotda dunyoga keladi Jomiy qomusiy olim edi. U geometriya, astronomiya, kosmografiya, matematika fanlarini puxta o‘zlashtirgan, arab tili, falsafa, ritorika, axloqshunoslik borasida yirik asralar yozgan. Allomaning muhim asarlari sirasiga «Bahoriston», «Sharxi ruboiyot», «Haft avrang», «Lavoih», «Nafahot ul-uns» va boshqalar kiradi. Jomiy, xuddi Sharqning boshqa mutafakkirlari kabi, davlatni dono, ma’rifatli va adolatli hukmdor boshqarishi lozim, deb o‘yladi. Hukmdorning donoligi adolat va qonunlarga amalga qilishida namoyon bo‘ladi. Jomiy borliqni vahdati vujud ta’limoti asosida talqin qiladi. Uning tushuntirishicha, Xudo butun mavjudotlarning bosh sababchisi, ijodkoridir. U abadiy. Qolgan hamma narsa va hodisalar o‘tkinchi va vaqtinchadir. Uning e’tiqodicha, Xudo yagona bo‘lmaganda edi, dunyoda tartibsizlik hukm surar edi.

9Alisher Navoiy (1441-1501) Таълимоти: adib 30 ga yaqin asarlar muallifidir. Ular adabiyot, nasr va nazm, falsafa, axloqshunoslik, pedagogika, tilshunoslik, musiqa, nafosatshunoslik, tarix, tabiiy fanlar muammolariga bag‘ishlangan. «Xazoyinul-maoniy», «Devoni foniy», «Lisonut-tayr», «Majolis un-nafois», «Holoti Sayid Hasan Ardasher», «Vaqfiya», «Munshaot», «Mahbub ul-qulub», «Muhokamat ul-lug‘atayn», «Tarixi muluki Ajam» va boshqalar kiradi. Navoiy falsafiy qarashlari vahdati-vujud va tasavvuf ta’limotiga asoslangan. Mutafakkir o‘zining dunyoqarashida Olloh, tabiat va inson birligidan kelib chiqadi. Uning e’tiqodiga ko‘ra, inson baxt-saodatiga bu dunyoda erishishi mumkin. Buning uchun u tinmay mehnat qilishi, kasb-hunar egallashi, tabiatning siru asrorini idrok qilishi, uning noz-ne’matlaridan foydalanishi darkor. Xudo, allomaning fikricha, borliqning, shu jumladan insonning yaratuvchisidir. Navoiy islom qonun-qoidalari, Qur’on va shariatga qattiq rioya qildi. U tasavvufning naqshbandiylik sulukiga rioya qilib, ko‘prok uning amaliy tomonlariga e’tibor qaratdi. Alloma fikricha, solik Alloh vasliga yetishish uchun bu dunyoda poklanish, xayrli ishlar bilan mashg‘ul bo‘lishi, tinmay mehnat qilishi, o‘zgalarga yordam berishi, salbiy illatlarga qarshi kurash olib borishi lozim.

Qachonlardir iqtisodiy va madaniy jihatdan rivojlangan mintaqa bo‘lgan Markaziy Osiyo – yangi, kapitalistik ishlab chiqarish vositasiga asoslangan rivojlanish yo‘lidan borayotgan Yevropa mamlakatlaridan orqada qola boshladi; ayni bir vaqtning o‘zida, bir tomondan, markazlashishga bo‘lgan tamoyil bilan bog‘liq bo‘lgan, ikkinchi tomondan esa, o‘zaro urushlar ta’sirida shakllangan davlatlarning bo‘linishlarining kuchayishiga sabab bo‘lgan qarama-qarshi jarayonlar o‘zaro mavjud edi; markaziy davlat barpo qilish uchun olib borilgan kurash milliy davlatlarning irqiy tarixiy asosda shakllanish jarayonining, jumladan, Buxoro amirligining mohiyatiy tamoyillaridan birini ifoda qilar ediki, bunday intilish keyinchalik Rossiya tomonidan Markaziy Osiyoni bosib olinishi bilan barham topdi. 12XVI – XVII asrlardagi Mavoraunnahrdagi vaziyatni quyidagicha ta’riflash mumkin:

XVI asrdan boshlab Mavoraunnahr falsafiy fikr ikki asosiy yo‘nalishda rivojlanadi Birinchi yo‘nalish – Mirzajon Sheroziy, Yusuf Qorabog‘iy, Muxammad Sharif Buxoriy kabi mutafakkirlar va boshqalar ijodida o‘z ifodasini topgan Mavoraunnahrning o‘zidagi ijtimoiy-falsafiy fikr rivoji. Ikkinchi yo‘nalish - Markaziy osiyodan chiqib, Hindistonda ijod qilgan mutafakkirlar tomonidan rivojlantirilgan falsafa. Boburiylar imperiyasining uch yuz yil davomidagi mavjudligi markaziy Osiyo va unga qo‘shni bo‘lgan boshqa mamlakatlar tarixida chuqur iz qoldirdi. Bobur davlatining jug‘rofiy jihatdan alohida uzoq o‘lkada joylashganligiga qaramasdan, uning ma’naviy hayoti hamisha Markaziy Osiyo madaniyatining bir qismi bo‘lib qolaverdi. Negaki, u va uning vorislari bu madaniyatga taalluqli bo‘lib, o‘z faoliyatlarida ushbu madaniyat an’analarini rivojlantirishda davom etdilar. 13

Yusuf Qorabog‘iy va Muhammad Sharif Buxoriylarning ijodi falsafaning ko‘pgina muammolarini qamrab olgan. Barcha Sharq peripatetiklari kabi ular ham barcha mavjud narsalarni ikki turga bo‘ladi: vojibul vujud va mumkin ul vujud yoki oddiygina zaruriy va imkoniy narsaga. Zaruriy narsa tushunchasi shundan bioratki, uning mohiyatiga nisbatan tashqida yotgan narsa hech qanday holatda ham yo‘q bo‘lishi mumkin emas. Imokniy narsa – bu shundayki, uning mohiyati uchun tashqarida bo‘lgan narsa har tomonlama borliq va yuqlik ham bo‘lishi mumkin. Ular qiziqqan masalalar:  sabab-oqibat aloqasi;  jismlar bo‘linishining chekli va cheksizligini aniqlash;  borliqning asosiy muammolarini, avvalo, peripatetik va sharqiy-peripatetik yo‘nalishdagi jihatlarni tasavvufning borliq haqidagi muayyan qarashlari bilan boyitgan holda ishlab chiqish 14

15Mirzo Abdulqodir Bedil (1644-1721) • Dunyoni asosi sifatida havoni oladi. • Bedil fikricha, dunyoning va insonning kelib chiqishi quyidagicha: Xudo tuproq, suv va olovni birga qo‘shdi, Hazillashib tartibga soldi. Undan o‘simlik o‘sib chiqdi. Rivojlanishda davom etib hayvonga aylandi, Og‘izni nutq uchun ochib-inson bo‘lib qoldi. Bedil ko‘p asarlar yozib qoldirdi: «Chor unsur» («To‘rt unsur»), «Nukot» («Askiya»), «Irfon» («ma’rifat»), «Ruboiyot» («Ruboiylar») va boshqalar. Falsafa –bu hikmat, u ilm-fan sirlarini ochadi, ruhning ashyolarga bo‘lgan munosbaatini o‘rganadi . Uning fikricha, moddaning ibtidosi ham, intihosi ham (boshi va oxiri) yo‘q. U panteistik aqidaga ega bo‘lib, «Vahdati mavjud» - borliqning yagonaligi nuqtai nazarida turar edi. «Barcha ashyolarda ularning bo‘lakchalari o‘zgarganligi sababli, yangi narsa kelib chiqadi: - bu ajoyib sirli hodisa zaruriyat yuzasidan ro‘y beradi, bu zaruriyat ashyolarning o‘zida va ular orasidagi o‘zaro munosabtalarda mavjud bo‘ladi. Masalan, yog‘, pilik, va olovning bir-biriga qo‘shilishidan zaruriy ravishda yorug‘lik kelib chiqadi» Ilm qalamini qo‘lingga olmaguningcha, Hech qanday ashyoning tasvirini chiza olmaysan. Ilmdan boshqa nimaiki yozilgan bo‘lsa, Be’manilikdan boshqa hech narsani anglatmaydi. Ilm hamma yerda –aqliy me’yorlarga kafillikdir, G’alaba – faoliyat dalilidir

Boborahim Mashrab (1657- 1711) Unga taalluqli «Mabdai nur» («Nur asosi») dostoni, «Devoni Mashrab» to‘plami, ko‘plab ruboiylar, g‘azallar, muxammaslar, musaddaslar xalq orasida keng tarqalgan. Mashrabning ijodiy kamolotida, ayniqsa, Navoiy merosining ijobiy ta’siri katta bo‘ldi. qoldirgan ijodiy merosida diniy va tasavvufiy g‘oyalar ham, o‘sha zamonda keng tarqalgan qalandarlik tariqatining ayrim ohanglari ham sezilarli o‘rin egallaydi. Mutafakkir islomning asosiy nazariy qoidalarini shubhasiz qabul etadi. Ammo, ayni zamonda, islom ta’limotining bir qator zohiriy belgilarini, birlamchi deb hisoblagan qonun-qoidalarini, shariatning ayrim ko‘rsatma-talablarini, farz-sunnatlarini tan olmaslik va past nazar bilan qarash ham ko‘zga tashlanadi, ayrim diniy rukn- tushuncha va muqaddas deb bilingan marosim va odatlarga, talqin va aqidalarga shubha bilan qarash, hatto, ochiqdan-ochiq mensimaslik va masxaraomuz munosabat ancha-muncha uchraydi. 16

Maxtumquli ijodida Ahmad Yassaviy pandomalari uslubining izlari yaqqol ko‘zga tashlanib turadiki, odamning hayotda o‘z maqomini idrok qilishi, ota- bobolarning hamma yaxshi xislatlarini o‘zlashtira borishi va aksincha takabburlik, manmanlik, dilozorlik, mol-davlatga hirs qo‘yish, nafs kuyiga kirib ketish kabi illatlarni yengish g‘oyalari, pandnomalarning asosiy mazmunini tashkil etadi. Ta’limoti Maxtumquli (1733-1793) turkman shoiri va mutafakkiri yetakchi g‘oyasi - bu turkman yerlari ustida yopirilib turadigan chet el bosqinchilariga barham berish, tarqoq yashayotgan, o‘zaro nifoq va ziddiyatlardan zada bo‘lgan qabila hamda urug‘larni birlashtirish bilan osoyishtalik va ittifoqlikka asoslangan qudratli bir davlatni barpo etishdek milliy vatanparvarlik his-tuyg‘udan iborat. Ul nimadir, yoqasi bor, yoni yo'q? Ul nimadir, qanoti bor, qoni yo'q? Ul nimadir, odam yutar, joni yo'q? Shoir bo'lsang, bo'ldi bizga xabar ber! - Ul kafandir, yoqasi bor, yoni yo'q, Kapalakdir, qanoti bor, qoni yo'q, Qaro yerdir, odam yutar, joni yo'q, Bizdan salom bo'lsin, javob shundaydir!

18Cho‘qon Valixonov (1835-1865) Dunyodagi hodisalar o‘rtasida sababiy aloqa mavjud Moddiylikga ega bo‘lgan hodisalar o‘z qonunlariga muvofiq rivojlanadilar. podshoh Rossiyasi tuzumini, mustamlakachilik zulmini keskin tanqid qildi, rus madaniyatini targ‘ib qildi, qozoq xalqini ko‘chmanchilikdan o‘troq holatga o‘tishga da’vat etdi, ma’rifatli bo‘lishga chaqirdi. Cho‘qon Valixonovning falsafiy dunyoqarashi moddiyuncha xususiyatga ega. Uning fikricha, tabiat abadiy va xilma-xil bo‘lib, u-birlamchidir, ong esa ikkilamchi bo‘lib, uning hosilasidir. mutaassiblikdan holi bo‘lgan, o‘z hatti-harakatida diniy aqidalarga emas, balki voqeylikni o‘zini tadqiq qilish asosida xulosa chiqaradigan uqimishli kishi uchun tabiat va jamiyat qonunlarini to‘laligicha tushunib yetish mumkin. Cho‘qon xalq og‘zaki ijodini chuqur ilmiy o‘rganib, «Qozoqning xalq dostonlarining turlari haqida», «O’rta yuz qozoqlarining afsona-ertaklari to‘g‘risida», «XVIII asr botirlari haqida tarixiy afsonalar» kabi ilmiy tadqiqotlarini yaratdi.

Markaziy Osiyoda ma’rifatparvarlik harakati har bir xalqning ma’rifatparvarligi umumiy tarixiy jarayonning ifodasidir. Ovrupoda bo‘lgani kabi, Markaziy Osiyoda ham ma’rifatparvarlik feodal munosabatlar, eskilik, qoloqlik va an’analarga qarshi qaratilgan oqim sifatida o‘zini namoyon qildi. Uning shakllanishi va rivoji ovrupo madaniyatining ta’siri, feodal holatdagi Markaziy Osiyo va sarmoyadorlikka o‘tgan Rossiya o‘rtasidagi mavjud qarama-qarshilik bilan bog‘langan edi.Taniqli olim Ahmad Donish islohotlar o‘tkazishning eng faol tarafdorlaridan biri edi. Keyinchalik Muqimiy, Furqat, Hamza, Berdaq, Zavqiy, Bayoniy, Avaz O’tar, Abay, Cho‘qon Valixonov kabi shoirlar o‘z she’rlarida xalqni ilm va ma’rifatga chaqirdilar. 19

Turkiston ma’rifatparvarligining tarixiy ildizlari XVI asrda Buyuk ipak yo‘lining o‘z faoliyatini to‘xtatishi, dengiz yo‘llarining ochilishi XVIII-XIX asrlarda Yevropa mamlakatlarida sodir bo‘lgan shiddatli texnologik rivojlanish natijasida O’rta Osiyo xonliklarining ob’ektiv sabablarga ko‘ra taraqqiyotdan orqada qolishi Xalq xo‘jaligi va umumiy taraqqiyotga katta zarar yetkazgan ichki o‘zaro urushlar, bu qoloqlikning sub’ektiv sabablari Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan bosib olinib, Buxoro va Xivaning unga tobe’ bo‘lishi mintaqani markazning xom ashyo manbaiga aylantirib, vaziyatni yanada chigallashtirishi Shu bilan birga, bir tomondan - bank sarmoyasi, ikkinchi tomondan - Yevropa va Osiyodan demokratik g‘oyalarning kirib kelishi dunyo bilan iqtisodiy aloqa o‘rnatish imkoniyatlarini namoyon etdi, mintaqada hurfikrlilikning rivojlanishiga imkon yaratdi. 20

• U astronomiya va kosmologiya sohalaridagina tadqiqotlar olib borib qolmay, falsafa, tarix, adabiyot, musiqa san’ati va xattotlik fanlarida ham yetuk edi. Chuqur bilimini hisobga olib, Buxoro amirlari uni uch marta (1857, 1869, 1874) Rossiyaga jo‘natilgan elchilar tarkibiga qo‘shadilar. O’sha vaqtda Buxoroga qaraganda rivojlangan mamlakatga qilingan safarlar uning hukmron doiralarga bo‘lgan munosabatini yanada keskinlashtirdi - chunki u boshqaruv shakllarining eskirganligi va qoloqligi sabablarini anglab yetdi. O’sha davr Misr islohotchilari kabi Ahmad Donish fatalizmga qarshi chiqdi. U inson hamma narsa faqat yaratgandan deb o‘tirmay, o‘z ahvolini yaxshilash uchun faol harakat qilishi kerakligi g‘oyasini ilgari surib, har bir kishi o‘z taqdirini o‘zi xal qilish mumkinligini va Alloh tomonidan bunga katta imkoniyat berilishini uqtirdi. Ahmad Donish (1827- 1897) «Ular, - deb yozadi u Buxoro amirlari (Doniyoldan tortib Abdulahadgacha, faqat Shohmurod bundan mustasno - D.A.) haqida, - nimaiki topmasinlar, o‘zlariga olishadi - bevalar chirog‘idagi alangadan tortib vaqf omborlaridagi nongacha o‘g‘irladilar va bularning barchasi o‘z qursoqlari va aysh-ishratlari uchun islatdilar...

22Abay (Ibrohim Qo‘nonboyev) (1845-1904) U Alisher Navoiyni o‘zining ustozi hisoblar edi. «Yarim kunlik umring qolsa ham, bir kunlik mol yig‘», « 0‘zingda yo‘q bo‘lsa, otang ham dushman», «Mol — odamning jigar go‘shti», «Moli ko‘pning — yuzi yorug‘, moli yo'qning yuzi — choriq», «Yegan og‘iz uyalar», «0lag‘on ko‘zim berag‘on»... Bundan ma’lum bo‘ladiki, qozoqlar tinchlik uchun g‘am yemas ekan, balki aksincha mol-dunyo uchun g‘am chekar ekan... Agar moli bor bo‘lsa, o‘z otasi bilan ham yovlashishdan uyalishmas ekan...«Mening elim - qozog‘im», «Adashganning oldi yo‘q», «Ilm topmay maqtanma», «Yoshlikda ilm deb o‘yladim», «Boylar yurar molin ardoqlab» va boshqa she’rlarida yosh avlodni ilm olish uchun barcha imkoniyatlarini ishga solishga chaqirdi. Xususan, u xalqni o‘z fe’lini o‘zgartirishga, bu yo‘lda, zarurat tug‘ilsa, an’anaviy hayot tarzidan, ota-bobolardan qolgan o‘git-maqollardan, hatto asrlar mobaynida mentalitetga singib ketgan chorvachilikdan kechishga da’vat etadi.

XIX asrda Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Bayoniy, Hamzalarning zamonaviy she’rlari keng tarqalib, og‘izdan-og‘izga o‘tib, aytib yurilgan. Bu insonlar ham ma’rifatning qizg‘in tarafdorlari bo‘lib, faqat bu boradagi qarashlarini she’riy shaklda ifodalaganlar.

Jadidchilik harakati Jadidlar " degan nomning o‘zi " usuli jadid " ("Yangi usullar") tushunchasi asosida kelib chiqqan. Bu atama ostida o‘qitishning yangi usullari tushunilar, yangi usuldagi maktablar shu asosda qurilgan edi. Jadidchilik harakatining vazifalari kengayishiga muvofiq ravishda keyinchalik mazkur atamaning mazmuni ham kengaydi. Ma’rifatparvarlik bilan bir qatorda, jadidlar ijtimoiy va siyosiy huquqiy holatlarning eski tizimini taraqqiyotning ilg‘or usullari bilan almashtirmoqchi bo‘ldilar. Jadidlar harakati XIX asr oxiri - XX asr boshlaridagi siyosiy kuchlar murakkab bir tarzda chigallashib ketgan Turkiston jamiyatining eng ilg‘or yo‘nalishi qarashlarini o‘zida aks ettirdi. M.Behbudiy, A.Fitrat, U.Asadullaxo‘jayev, Munavvar Qori, A.Avloniy, S.Ayniy, F.Xo‘jayev, T.Norbo‘tayev va boshqa mashhur nomlar ushbu harakat bilan bog‘liq. 24

Jadidchilik harakati Jadidlarga avvaliga yig‘ilgan va yetilgan masalalarni ma’rifat par varlik yo‘li bilan hal qilish mumkinday bo‘lib tuyuldi. Shuning uchun harakatning birinchi bosqichida musulmon maktablaridagi o‘qitish ishlarini isloh qilish jadidlarning diqqat markazida turdi. 1905 yili Rossiyada, 1908 yili Turkiyada va 1905-1911 yillarda Eronda bo‘lib o‘tgan inqiloblar jadidchilikka katta ta’sir ko‘rsatdi. Birinchi jahon urushi jadidlar tafakkurida keskin o‘zgarishlarni yuzaga keltirdi. Ular parlamentga asoslangan monarxiya to‘g‘risida yozishdi, fuqarolarning boshqarish, davlat organlarini shakllantirish, qonunchilikda ishtirok etish tartiblarini ishlab chiqdilar. Fevral inqilobi davriga kelib, jadidlarning radikal qismi («taraqqiyparvarlar») qator siyosiy talablar ni ilgari surdilar. 25

Jadidlarning deyarli barchasi oliy diniy ma’lumot olib, Navoiy Jomiy, Fuzuliyning yuksak insonparvarlik g‘oyalari bilan sug‘orilgan asarlari, o‘rta asr Sharq mutafakkirlarining falsafiy qarashlariningta’siri ostida tarbiyalanib, o‘z intellektini xorij – ham Sharq, ham G’arb madaniyati yutuqlari bilan boyitdilar. Jadidlar faoliyatining muhim yo‘nalishlaridan biri islomni modernizatsiyalash, uni bid’atlardan tozalash, fan yutuqlari va ilg‘or texnologiyalarni egallashdan iborat edi. Ular islomning mohiyatini o‘z manfaatlariga moslab olgan din namoyandalarini qattiq tanqid ostiga oldilar hamda dinni qurol qilib olgan siyosiy o‘yinlar qanday og‘ir oqibatlarga olib kelishi mumkinligini ko‘rsatib berdilar. Ular marksistik falsafani xayoliy va turkistonliklar uchun yaroqsiz hisoblab, mutlaqo qabul qilmadilar. M.Behbudiy o‘zining «Xayr - ul umuri avsatuho» maqolasida birinchi navbatda, xususiy mulkchilikni inkor qilgani va dinsizlikni targ‘ib etgani uchun marksizm va sotsializmga salbiy ta’rif beradi. 26

Похожие

VIII – XII аsrlаrdа Mаrкаziy Osiyodа diniy - fаlsаfiy g’оyalаr

Fаlsаfа va uning jamiyat hayotidagi roli

Fаlsаfа fаnining prеdmеti, mаzmuni vа jаmiyatdаgi rоli

Fаlsаfiy tafakkur tarixi. Sharq falsafasi

Оlаm vа оdаm -fаlsаfiy tаlqin. Bоrliq fаlsаfаsi