VIII – XII аsrlаrdа Mаrкаziy Osiyodа diniy - fаlsаfiy g’оyalаr - Философия - Презентации

VIII – XII аsrlаrdа Mаrкаziy Osiyodа diniy - fаlsаfiy g’оyalаr

Загружено в:

02.05.2024

Скачано:

0

Размер:

2628.5078125 KB

VIII – XII аsrlаrdа Mаrкаziy Osiyodа diniy - fаlsаfiy g’оyalаr Аrаb-musulmоn оlаmidа Uyg’оnish dаvri. Islоm dоirаsidаgi хurfiкrliliк. Muхаmmаd ibn Musо аl-Хоrаzmiy, Ахmаd аl-Fаrg’оniyning tаbiiy-ilmiy qаrаshlаri Аbu Nаsr Fоrоbiy qarashlarining ijtimоiy-fаlsаfiy fiкrlаr rivоjidа tutgаn o’rni Аbu Rаyхоn Bеruniy dunyoqаrаshi va Аbu Аli ibn Sinоning ilmiy mеrоsi Reja: 11 2 4 3

Uyg'onish atamasi (italyancha-fransuzcha-Renaissans-Uyg'onish)ni dastavval shu madaniyat soxiblari-italyan gumanistlari ishlatganlar jumladan italiyalik yozuvchi J.Bakachcho bu atamani Djotto ijodiga qarata, «u antik san'atni uyg'otdi» deb birinchi bor ishlatgan edi. Butun bir davrni anglatuvchi tushuncha sifatida san'at tarixchisi J. Vazari (1511-1574 y.) tarafidan uning «Mashxur san'atkorlar xayotidan lavxalar» kitobida (1550) tilga olingan. 1950 yillarning o'rtalaridan e'tiboran «Sharq» Uyg'onish davri masalasida jiddiy munozara baxs ketdi. Xitoy madaniyati tarixi taxlilida akademik N. Konrad Uyg'onish davrini qadimgi, o'rta asrlar singari insoniyat sivilizatsiyasining barcha mintaqalariga xos umumbashariy hodisa deb qaraydi. Umumjaxoniy jarayon xisoblagan Uyg'onish Sharqda (Xitoy) VI-VIII asrlarda boshlanib, G’arb sari siljigan va XIV asrda Yevropa hodisasiga aylangan. Bu tushuncha birinchi paytda antik madaniyat an'analarini Italiyada «ming yillik yovvoyilikdan so'ng» tiklanishini anglatib, so'ngroq ilmiy tadqiqotlarda keng ishlatila boshlandi.

3Ўрта асрлар Шарқ фалсафасининг ўзига хос хусусиятлари Барча одамларни маърифатли қилишга интилиш, бу йўлда ўтмиш меросидан, ва қўшни мамлакатларнинг фан, маданият ютуқларидан фойдаланиш, табиий-фалсафий ва ижтимоий фанларни ривожлантириш Табиатни ўрганиш, табиий-илмий билимларни, оқилоналикка таяниб ривожлантириш, ақлнинг кучига ишониш, асосий эътиборни ҳақиқатни билишга қаратиш, ҳақиқатни инсон билимининг негизи деб билиш; Инсонга хос табиий, бадиий, маънавий фазилатларини юксалтириш, инсонпарварликни улуғлаш, баркамол авлодни тарбиялашда олий маънавий қонунларга риоя қилиш. Универсализм – борлиқ ва ижтимоий ҳаётнинг барча муаммоларига қизиқиш бу давр маданиятининг муҳим жиҳатларидир

Яқин ва Ўрта Шарк мамлакатларида шаклланган хурфикрлиликни вужудга келтирган манбалар, сабаблар, факторлардиний бидъатлар; мистика-сўфийлик бошланғич таълимотлари; қадимги юнон мероси; табиий-илмий билимлар, ғоялар, табиатни ўрганишга интилиш, тажрибага таянувчи билимларнинг ривожи; илғор фалсафий фикрлар аристотелизм, пантеизм, деизм таълимотлари 4

Xурфикрлилик хурфикрлилик, энг аввало одам, табиат ва инсон хақидаги диний-мифологик тасаввурларни рационалистик асосда тушунтириб беришга уриниш, нариги дунё, жоннинг ўлмаслиги ва кўчиб юриши тўғрисидаги хурофий тасаввурларга соғлом aқл далиллари, бевосита илмий билимларни қарама-қарши қўйиш, яъни дастлабки диний эътиқодларга фанни қарама-қарши қўйиш жараёнида туғилади. IX-XI асрларда Ўрта Осиёда ривожланган хурфикрлиликнинг асосий ғоявий компоненти ва табиий- илмий асоси хам ривож топган табиатшунослик бўлди. Бу табиатшунослик хурфикрлилиги дастлаб буюк математик ва астрономлар Мухаммад ал-Хоразмий (787- 847 й. й.) ва Ахмад-Фарғоний (VIII аср охирида туг. - 861 йил вафот этган) асарларида илгари сурилди. 5

Muhammad al- Xorazmiy (780-850) Xorazmiy Bagʻdodda yunon fanining yutuqlarini oʻrganadi, hind va eron manbalari, hatto bevosita Bobildan kelgan ayrim faktlar hamda xitoy manbalari bilan ham tanishadi, ularni oʻzining muhim kashfiyotlari bilan boyitadi va fan tarixida abadiy iz qoldirgan fundamental asarlar yaratadi. Shuning uchun Xorazmiy oʻzigacha mavjud boʻlgan sivilizatsiya merosini sintez qilib boyitib jahonga yoygan fan dahosi hisoblanadi. Xorazmiy qalamiga «Astranomik jadvallar», «Hind hisobi haqida risola», «Quyosh soatlari haqida risola», «Musiqa bo‘yicha risola» va boshqa asarlar mansubdir. Xorazmiyning asosiy kashfiyoti algoritmni kashf etishi bo‘lib, u barcha matematik tenglamalarni yechishning umumiy vositasidir. 6

• Uning asosiy tadqiqot mavzusi astronomiya, jug‘rofiya, geodeziya sohalarida edi. U o‘z asarlarida o‘quvchini dunyoning tuzilishiga doir ma’lumotlar bilan tanishtiradi, sayyoralar harakati, taqvim va jug‘rofiyani sharhlab beradi. Farg‘oniy fikricha, osmon doiraga o‘xshashdir, negaki, samoviy jismlarning burchakli harakatlari tezligi bir xildir. Yer ham doiradir. Uning kattaligi osmon diametriga nisbatan ozginadir. Bu shu bilan tasdiqlanadiki, inson hamisha osmonning teng yarmini ko‘radi. U birinchilardan bo‘lib astrolyabiyaning nazariyasi va amaliyotini ishlab chiqdi. Farg‘oniyning eng muhim xizmati shundaki, u «astronomiya faniga daliliy usul»ni olib kirdi. Uning tomonidan azimutlar, yulduzlar, radiuslar, parallellarning jadvallari tuzilgan. Farg‘oniy Qohira atrofida joylashgan Rad orolidagi geodezik ishlarga rahbarlik qildi. Ahmad al-Farg‘oniy (797 - 865)

Ўрта аср хурфикрлилигининг элементлари, таркибий қисмлари ҳакида гaп борганда қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: Оламнинг оллох томонидан яратилганига шубҳа билдириш ёки яратилган моддий оламни хам оллох сингари абадий ва йўқолмас деб талқин этиш; Моддий оламнинг оллоҳдан бирданига эмас, аста-секин, поғонама-поғона келиб чиққани, бу жараёнда оламий ақл, оламий рух, осмон, юлдузларнинг аста-секин келиб чиққанлиги хақидаги таълимотини олға суриш; Оллоҳнинг оламга, инсон маънавийлигига сингиб кетганлиги, маънавий етук инсоннинг илоҳийлашиши, оллоҳ билан тенглашуви хақидаги таълимот (суфизм); Оллох умумолам хакидагина бохабар билимга эга, якка конкрет жисмлар тўғрисида билимга эга эмас, кичик конкрет воқеалар унга номаълум деган фикрни олға суриш; Оллоҳ хақидаги билим илм-фан, маърифат, маданият ёрдамида қўлга киритилади деган таълимот, оллоҳни «хамма нарсага қудратли ва хамма нарсадан хабардор» деб билишни шубхага олиш ва инкор этиш; 8

Оллохга кўр-кўрона ишониш, фаталистик ишонч орқали эмас, ақл-идрок ёрдамида эришилади деган таълимот ёрдамида, ақлнинг ролини кўтариш, ақлни хақиқат мезони деб тушуниш; Икки хақиқат - диний ва илмий хақиқат мавжудлиги хақидаги, фан ёрдамида илмий билиш ва диний билиш мавжудлиги хақидаги фикр, фалсафа билан динни баробар деб билиш хақидаги таълимот; Исломнинг муқаддас китоби Қуръоннинг оллоҳ сўзи сифатида абадийлигини шубха остига олиб, унинг мазмунидаги турли зиддиятларни, ўзаро келишмаган фикрларни аниқлаш орқали, унинг одамлар томонидан яратилганлигини, муқаддас эмаслигини кўрсатиш; Ислом, иудаизм, христианликни - турли динларни тенг деб билиш ва бу билан исломнинг муқаддаслиги хақидаги фикрни шубхага олиш; Ислом тарғиб этган жаннат ва дўзах, инсон ўлимидан сўнгги дунё ва у дунёда инсон жазоланиши ёки мукофотланиши хақидаги фикрни шубхага олиш; 1. Инсон танаси ва жонининг бошқа-бошқалиги, тананинг ўлими, жонининг фариштага айланиб абадий яшаши хақидаги фикрни афсона деб билиш; Қуръон ва умуман исломдаги энг мухим акидалардан хисобланмиш тақдирнинг азалдан, аввалдан мавжудлиги, хар бир инсон хаёти, тақдири яратувчи оллох томонидан белгилаб қўйилганлиги хақидаги таълимотга шубха билдириш 9

10Дастлабки Шарқ фалсафаси Шарқ фалсафасининг асосий йўналишлари Мутазилитлар мактаби Мутакаллимлар мактаби Суфизм Мутакаллимлар радикал ислом тарафдорлари булган. Мутакалимлар мактаби намоёндалари исломнинг динни гояларини фалсафиий исбоьлаб беришган ва араб-ислом схолистлар сифатида танилганлар. Мутазалимлар хам ислом файласуфлар сирасига киради, лекин уларнинг гоялари нисбатан материалистик характерга эга булган. Оламни, инсонни пайдо булиш ислом назарияларини рад этишган ва уз гояларини материализм ва рационализмга асосланиб тушунтириб беришга харакат килганлар; Худони инсон киёфасида булганлик назарияни рад этишган; Худо билан борликни тенглаштирганлар ; Инсонни идроки ва кучига ишонганлар; Инсонни атроф мухитни идроки оркали таниши мумкинлиги, назариясини олга сурганляр Суфизм тарафдорлари Аль-Беруни фикрича , инсон учун энг фойдалиси, уз хохиши билан дунёнинг нози-неъматларидан воз кечиб, тарку дунё килиб яшамок. Аскетизм.

11Ўрта аср Араб мусулмон фалсафаси 1. Араб фалсафаси умумий тушунчаси ва унинг даврлашиши. Араб фалсафаси деганда, араблар томондан ташкил этилган, ҳамда якин ва Ўрта Шарк халқлари маданияти ва сиёсати таъсирида остида пайдо бўлган фалсафа назарда тутилади. Ўрта аср араб фалсафасининг иккита асосий босқичи VII – IX асрлар – араб фалсафаси пайдо бўлиш даври; IX – XV асрлар – араб фалсафасининг қадимги юнон фалсафасини ўрганиш даври, Араб фалсафасини юнон-араб фалсафасига айланиши.

12Прогрессив Шарқ фалсафаси Ривожланаётган Шарқ фалсафасининг янги босқичи (IX аср.) Асосий хусусиятлари Янги йўналиш намоёндалари Материалистик гоя таъсирининг кучайиши (таббиий фан ва медицина сохасида ихтиролар пайдо булишига олиб келди); Европа фалсафаси гояларига ва айникса кадимги юнон фалсафасига асосланиш. Шарқ фалсафасини шарқ-юнон фалсафасига айланиши. Аль-Кинди (800 – 879) Ибн-Сино (980 – 1037) Аль-Фароби (870-950) Ибн-Рушд (1126-1198)Абу Райхон Беруний (973-1048)

13Kindiy , Abu Yusuf Yoqub ibn Ishoq (taxminan 800, Basra — taxminan 870, Bagʻdod) — arab faylasufi. Sharq aristotelizmi asoschilaridan. Muʼtaziliylar bilan yaqin aloqada boʻlgan. Xalifa Mutavakkil (847—861)ning ratsionalistlar bilan kurashi vaqtida quvgʻinga uchragan. Yunon mutafakkirlarining risolalarini arab t bilan qarabiliga tarjima qilgan, Aristotelning "Kategoriyalar", "Ikkinchi analitika", Yevklidning "Unsurlar" va Ptolemeyning "Almagest" asarlariga sharhlar yozgan. K. fikricha, olamning yaratuvchisi Alloh, u abadiy mavjud, yagona. Tabiatdagi narsalar oʻzaro sababiy bogʻlangan, ular 4 unsur — olov, suv, havo va tuprokdan iborat«Xususiy narsa, - deb yozgan edi Kindiy, - falsafa mavzusini tashkil etmaydi. U o‘zining mavzusi sifatida faqat umumiy va asosiy, tub masalalarnigina qamrab oladi» U Qur’onga ishonmovchilik, uni tanqid qildi. Ilk musulmonchilik e’tiqodidagilar nazarida u bid’atchi edi. Jaholatparastlik davrida uning kitoblari yo‘q qilindi.

14 Аль-Кинди фалсафаси Просубстанциялар хакида таълимот Дунёни билиш гояси Аль-Кинди фалсафаси мухимлиги Аль-Кинди просубстанцияларга куйидагиларни киритган Материя; Борлик.Харакат; Шакл; Вакт; Аль-Канди илмнинг уч боскичини келтирган Мантикий ва математик; Таббиий илм; Метафизию (фалсафий). Аль-Канди арабларни учун қадимги юнон фалсафаси, хусусан, Аристотель фалафаси билан таништирди. Аль-Канди ўзининг субстанция ҳақидаги таълимтотини илгари сурди. Аль-Киндий ортодоксал ислом схоластлари – мутакаллимлар инкор қилган оламни инсон ақли билан билиш мумкинлигини тан олди. Ҳақиқий билимни эгаллашнинг учта босқичини асослади. Шарқ фалсафасида аристотелизм анъаналарига асос солди, Шарқ перипатезмини илгари сурди ва уни Европа ва Осиёдаги энг илғор ғояларидан бири бўлишига ҳиссасини қўшди.

«Vojibul vujud» - shunday narsaki, mavjudligi o‘zidan kelib chiqadi; «Mumkinul vujud» - shunday narsaki, uning mavjudligi boshqa narsadan kelib chiqadi. EmanatsiyaForobiyning borliq haqidagi ta’limoti(873-950)

Birinchi bosqich – birinchi sabab (Xudo); oltinchisi – modda. ikkinchisi – samoviy jismlar borlig‘i 16uchinchisi – faol aql to‘rtinchisi –ruhbeshinchisi – shaklBarcha narsalar olti ko‘rinishga bo‘linadilar: samoviy jismlar, aqlli hayvon (inson), aqlga ega bo‘lmagan hayvonlar, o‘simliklar, minerallar, to‘rt unsur-olov, havo, tuproq va suv.

17Абу Наср Форобий (870-950) Асосий асарлари: “ Китоб-ул хуруф”, “ Фозил одамлар шаҳри” “ Фан ва санъатнинг ўзига хос хусусиятлари» Таълимоти: Назарий (мантиқ, фалсафа, табиий фанлар) ва амалий (ахлоқ, сиёсат) фанларни фарқлаган Фалсафа инсонга борлиқ нинг моҳиятини тушуниш имконини беради. Борлиқ «ягона» ва айни вақтда «кўп»дир. Борлиқнинг мазкур ҳолати эманация, яъни «ягона» муҳитдан борлиқнинг турли муҳитлари келиб чиқиши маҳсулидир Форобий борлиқнинг биринчи сабаби ва ҳаракат манбаи сифатида Худо мавжуд деб ҳисоблаган бўлса-да, унинг фалсафаси билиш ва борлиқнинг мураккаб масалаларини ечишга интилиш билан тавсифланади. Файласуф борлиқнинг ҳолатларини, унинг шаклларини: оддий элементлар – ҳаво, олов, ер, сувни; шунингдек минераллар, ўсимликлар, ҳайвонлар, инсон ва осмон жисмларини синчиклаб ўрганади. Форобий фикрича, нариги дунё тирилиш, жазо ва савоб тўғрисидаги тасаввурлар кампирлар ва ақли ожизларнинг уйдирмаларидир.

18Форобий гносеологияси Табиат инсондан ташқарида ва унга боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд Объект субъектга қадар мавжуд бўлган Сезиладиган нарсалар сезгилардан олдин пайдо бўлганидек, билиш мумкин бўлган нарсалар ҳам билишдан олдин пайдо бўлган Инсон билимларни ташқи дунёдаги ҳодисаларни билиш жараёнида ўзлаштиради. Бу жараён сезиш, идрок этиш, хотира, тасаввур қилиш ва энг муҳими – мантиқий мулоҳаза юритиш, тафаккур каби усулларни қамраб олади Билиш – бу билишдан билимга, сабабни билишдан оқибатни билишга, ҳодисани билишдан моҳиятни билишга элтувчи йўл Инсон пайдо бўлганидан сўнг, аввало «озиқлантирувчи куч» пайдо бўлади, унинг ёрдамида озиқланиш жараёни юз беради. Сўнгра сезги органлари пайдо бўлади, улар инсонга сезиш, тасаввур қилиш қобилият ва хотирани беради. Шундан кейингина инсон «орзу кучи» ёрдамида билим ва ҳунарларни ўзлаштиради, фойдали нарсаларни фойдасиз нарсалардан фарқлайди, ўз хулқ-атворини тартибга солади.

19Форобий гносеологияси Форобий инсон руҳининг бир танадан бошқа танага ўтишини қатъиян рад этади ва руҳ ҳам, тана каби субстанцияларнинг индивидуал бирлигидан иборат, деб ҳисоблайди. Айрим нарсалар бирламчи, мавжуд тушунчалар ва ғоялар – иккиламчидир ва улар ақлда муайян нарсаларнинг мавҳумлашиши натижасида пайдо бўлади Универсалиялар мавжуд бўлгани учун ҳам умумий тушунчалар мавжуддир Билишнинг физиклар фойдаланувчи биринчи йўли сезишдан бошланиши лозим, чунки тана сезгига яқинроқдир. Бу ҳол сезгилар муайян нарсаларни акс эттириши билан изоҳланади. Нарсалар сезги органларида акс этгач, жисмни ва унинг юзаси, чизиқлари ва нуқталарини мавхум ўрганишга ўтиши лозим. Математиклар жисмнинг у ёки бу жиҳатларини теранроқ билиш учун фойдаланувчи билишнинг иккинчи йўли мавҳумлаштиришдан бошланиши даркор. Билишни мавхум нуқтадан бошлаган ақл муайян жисм бўйлаб ҳаракатлана бошлайди, мавхум чизиқ, юза, жисмни англайди ва сўнгра муайян жисмни тушуниб етади.

Beruniy fikricha, falsafaga yo‘l borliqni chuqur tushunib yetishga imkon beradigan tabiatshunoslik fanlari orqali o‘tadi. Umuman esa, Beruniy falsafani borliqning mohiyatini biladigan fan sifatidagi ta’rifiga qo‘shiladi. Tabiat muayyan qonunlarga bo‘ysunuvchi butun atrofdagi dunyoni qamrab oladi. U – fanlar o‘z dalillari va ma’lumotlarini yig‘ib oladigan makondir va ob’ektiv voqelikni tabiiy ravishda tushuntirishning pirovard sababidir. Beruniy Abu Masharning: «Tabiat hamma narsadan kuchliroqdir» - degan nuqtai nazariga qo‘shilgan edi. Borliq haqida ta’limoti Abu Rayhon Beruniy (973-1048) qadimgi Xorazmning poytaxti Qiyot atrofida tavallud topgan. Beruniy o‘zining Ibn Sinoga yozgan ilmiy e’tirozlarida oshkora deistik (dunyoni Xudo yaratgan, lekin u tabiat va jamiyat hayotiga aralashmaydi, deyuvchi diniy-falsafiy oqim) nuqtai nazarda turadi:

21Абу Райҳон Беруний Табиат ва унинг объектив қонунлари мавжудлигига шубҳа қилмаган. Табиат муттасил ўзгариш ва ривожланишда бўлади, материя нарсалар шаклини ўзи яратади ва ўзгартиради, жон (тафаккур, маънавий ҳодисалар) тананинг муҳим хоссасидир, деб ҳисоблайди. Т ажриба, эксперимент борлиқни билиш усулларидан бири Тажрибада олинган билим айрим меъёрларга мувофиқ ишончли билимдир Кузатувчи кузатилаётган ҳодисани у юз бераётган жойда идрок этади. Бинобарин, кузатиш у ёки бу ҳодисани унинг муайян кўринишида қайд этади. Кузатишларнинг эски маълумотлари объектнинг ҳақиқий кўрсаткичини анча бузиб ифодалаши мумкин. Беруний Шарқда астрономия кузатиш асбобларини яратиш техникасининг вужудга келиши ва ривожланиши тарихида етакчи ўринлардан бирини эгаллайди Асарлари: “ Қадимги халқлардан қолган ёдгорликлар”, “ Ҳиндистон”, “Минералогия”

23Ибн Сино (980 – 1037) Асарлари: «Тиб қонунлари», «Билим китоби», “ Донишнома”, “ Хай ибн Якзон” Табиат азалий ва абадийдир, унинг қонунлари ўз-ўзидан ўзгармайди ва инсон уларни англаб етишга қодир, жон тана фаолияти билан белгиланади ва унинг индивидуал умрбоқийлиги мумкин эмас Таълимоти: Ибн Сино моддий дунё предметларини сезгилар манбаи деб ҳисоблаб, уларнинг объектив табиатини ташқи моддий дунё инъикоси сифатида ёритади Сезги материянинг хоссалари ва олий шаклларидан бири Ибн Сино кўриш ҳақидаги таълимотни ишлаб чиқди. Кўриш жараёнини тушунтирар экан, у айни вақтда Платоннинг бу борадаги таълимоти асоссиз эканлигини кўрсатади. Ибн Сино ёруғликни кўришнинг асосий воситаси сифатида алоҳида қайд этади

Ibn Sinoning borliq haqidagi ta’limoti borliq vojibul vujud (zarur bo‘lgan vujud), ya’ni birinchi sabab, Xudo, barcha ashyolarning ibtidosi va mumkinul vujud (bo‘lishi mumkin bo‘lgan vujud), ya’ni qolgan barcha narsalardan iboratdir. Mumkinul vujud (bo‘lishi mumkin bo‘lgan vujud) javhar (substansiya) va orazdan (akundensiya) tashkil topgan eng umumiy va o‘zini ko‘plab namoyon etadigan javhar – birinchi ibtidodagi unsurlar (olov, havo, suv, tuproq)dir. Modda, shakl, ruh va aql – oddiy javharlardir, jism esa – murakkab javhar. Barcha ashyolarga xos bo‘lgan umumiy xususiyat – jismiylik bo‘lib, modda va shakldan tashkil topadi. 24

Менинг куфримни айбларга муҳаккак сизда имкон йўқ, Бу оламда менинг покиза имонимдек имон йўқ. Замон аҳли аро танҳо мусулмон мен эдим, э воҳ, Агар кофир эсам мен ҳам, бу дунёда мусулмон йўқ. АБУ АЛИ ИБН СИНОНИНГ АДАБИЙ МЕРОСИДАН Ғазаллар, рубоийлар, қитъалар, байтлар, «Уржуза» достонидан парчалар Ўзни доно билган бу уч-тўрт нодон Эшак табиатин қилур намоён. Булар суҳбатида сен ҳам эшак бўл, Бўлмаса «кофир» деб қилишар эълон. Шул хоки сиёҳдин то авжи Зуҳал, Ҳар нечаки мушкилот эрур, этдим ҳал. Очдим неча занжир — занжири макру ҳиял, Ечдим неча бир тугун, магар қолди ажал…

26Ибн-Рушд фалсафаси (аверроизм) Асосий қоидалар Яралиш таълимоти инкор этилади (дунё доимий, у яралмайди, йўқолмайди) Худо бор бўлиши мумкин, лекин унинг материянинг яратиши ҳақидаги фикри қабул қилинмайди (худо ва атрофдаги материал дунё биргаликда доимий)Худо учун чекланган вазифалар имкониятлар тан олинган, энг асосийси материяга шакл бериш Худо ҳамма нарсани ҳаракатлантиради деган фикр инкор қилинади Ҳаракат-материянинг мустақил хусусияти ва унинг ўзида мужассамланган деб исботлаш учун ҳаракат қилинган. Детерменизм ғояси илгари сурилади (табиатдаги ҳамма нарса шартли ва зарурий) Руҳнинг ўлмаслиги ғояси инкор қилинади, жисм ўлгач, руҳ ҳам ўлади, лекин жамоа онги- бутун одамзод онги ўлмас, унинг бўлаги сифатида алоҳида одамнинг руҳи ўлмас Ҳақиқатнинг икки томони ғояси илгари сурилган, яъни фалсафа ва диний ҳақиқат алоҳида, диндаги ҳақиқат фалсафада ҳақиқат бўлмаслиги мумкин ва аксинча

27Сўфизм фалсафаси Мўътадил сўфизм Ашаддий сўфизм Гностик (ориф)нинг асосий вазифаси олий мақсадга эришиш – ҳақиқатни билишдан иборат. Бу мақсадга ўзини ўзи такомиллаштириш ва ўзини ўзи билиш йўли билан эришилади. Ўз моҳиятини билиш жараёнида инсон ўзида илоҳий унсурлар мавжудлигини, Аллоҳни билишнинг бирдан-бир тўғри усули ўзини ўзи билиш, яъни ўзликни англаш эканинини тушуна бошлайди. Ҳақиқат (Аллоҳ) ва табиатни бир деб қарайдилар. Табиат илоҳий эмансипация оқибатидир. Инсон бу эмансипация занжирида охирги бўғинни эгаллайди. У нафақат Ҳақиқат (Аллоҳ)ни билиш даражасига етади, балки ўзи ҳам Ҳақиқат – «Аллоҳ»га айланади. Сўфийликнинг бу тариқати вакиллари яширин, сирли нарсаларни билишни афзал кўриб, шариат ақидалари ва меъёрларини тан олмаганлар. Сўфизм Аллоҳни табиат билан узвий деб қарайди. Уни инсонни қуршаган ташқи дунёда, мавжуд ҳар бир нарса билан тенглаштиради, уларда Аллоҳнинг сиймоси, моҳиятини кўриб, табиат, атроф муҳит сари, унинг сирларини очиш томон, бу яширин ҳодисаларнинг ҳар бирида илоҳий ҳақиқат белгиси, моҳиятини топиш ва билиш мақсадида муайян қадам ташлайди

28Ўрта асрлар Шарқ ва Ғарб фалсафаси вужудга келиши ва ривожланишининг умумий белгилари: : Дин Ғарбда ҳам, Шарқда ҳам феодал жамиятнинг ҳукмрон мафкураси ҳисобланган Муқаддас китоб ақидалари фалсафий мулоҳазаларнинг таянч нуқтасига айланган. Билим эмас, балки эътиқод, фан эмас, балки дин афзал кўрилган Теоцентризм , яъни Худога, унинг моҳиятига дунёнинг биринчи сабаби ва биринчи асоси сифатида ёндашиш ўрта асрлар фалсафасига хос хусусиятдир Буддизм фалсафаси асосий эътиборни борлиқнинг ўткинчилиги ва йўқликнинг ҳақиқийлиги, жоннинг боқийлиги ва абадий маънавий дунёни англаб етиш йўлида ўзликни камолотга етказиш орқали унинг ўз шакл-шамойилини ўзгартириши муаммоларини ўрганишга қаратган. Конфуцийчилик феодал тузумни оқлаш учун буддизм ва даосизмнинг идеалистик ва даосизм ғяларини ўзлаштирган: одамлар ўзларининг «ёмон» ниятларини жиловлаб, тақдирга бўйсунишлари лозим. Ҳокимиятга бўйсуниш, уни ардоқлаш ва ҳурмат қилишни талаб этувчи «Осмон қонуни» ҳақидаги таълимот конфуцийчиликда энг муҳим таълимотга айланган. Европа феодализми шароитида христиан дини ҳукмронлик қилган. У ўзининг одамлар ақли ва қалбини назорат қилиш марказлаштирилган тизимини кўп сонли тарқоқ феодал давлатларга қарши қўйган.

29Хулоса Ўрта аcрлар фалсафаси дунёвий динларнинг вужудга келиши, хусусан христиан, ислом динларининг жаҳон бўйлаб тарқалиши, улар ғояларининг ҳукмрон маф- кура мавқеига эга бўлиши даврида шаклланган ва ри- вожланган. Бу даврда ҳар қандай фалсафий таълимот у ёки бу даражада мазкур динлар таъсирида бўлган. Ана шунинг учун ҳам ўрта аср фалсафасининг асо- сий ҳусусиятини теоцент- ризм ташкил этади, деган фикр шаклланган. Ғарб ва Шарқда ўз тафак- кур услубида билимларни ифодалаш ва ўзлашти- ришнинг ўз механизмлари ва шакллари, билим ва ҳақиқатга элтувчи йўлни ёритувчи ўз мўлжаллари мавжуд. Шарқ таълимот- лари ва тафаккур услубини Шарқ амалиёти ва таж- рибасидан олинган Шарқ- қа хос усуллар ва метод- лар ёрдамида тушуниш ва ичдан англаб етиш мумкин. Ўрта аср uслом фалсафа- сuда ҳақиқaт муаммоси- нинг кўтарилиши унинг ўзига хос хусусиятини белгилайди. Зеро Ўрта аср фалсафасининг умумий белгиларидан бири диний дунёқарашнинг тўла ҳукм- ронлиги ва унга фалсафий тафаккурнинг бўйсунди- рилиши билан ҳарактер- ланади. Милоднинг VII – VIII асрларида Миср, Фаластин, Месопотамия, Эрон ва Ўрта Осиёнинг араб халифалиги томонидан босиб олиниши араблар ҳукмронлиги остидаги сал- танатнинг маданиятига жуда катта таъсир кўрсатган эди.

Похожие

XV- XIX аsrlаrdа Mаrкаziy Osiyodа tаbiiy-ilmiy, ijtimоiy fаlsаfiy fiкrlаr

Fаlsаfiy tafakkur tarixi. Sharq falsafasi

Оlаm vа оdаm -fаlsаfiy tаlqin. Bоrliq fаlsаfаsi

Diniy g'oyalar

Fаlsаfа va uning jamiyat hayotidagi roli