O‘zаrо аlоqаdоrlik vа rivоjlаnishning qonun va kategoriyalari - Философия - Презентации

O‘zаrо аlоqаdоrlik vа rivоjlаnishning qonun va kategoriyalari

Загружено в:

02.05.2024

Скачано:

0

Размер:

420.2265625 KB

O‘zаrо аlоqаdоrlik vа rivоjlаnishning qonun va kategoriyalari Reja: Fаlsаfаdа qоnun tushunchаsi vа uning mохiyati Diаlеktikаning аsоsiy qоnunlаri Kategoriya tushunchasi va ularning tasnifi Fаlsаfiy kаtеgоriyalаr, ulаrning оlаmni fаlsаfiy bilishdаgi o’rni1 2 3 4 01 16 1A 01 1C1F19

2Қонун реал оламнинг зарурий, умумий, нисбатан муҳим, барқарор, такрорланувчи алоқаларини ифодалайди, бунда мавжуд шарт-шароитлар асосида тараққиётнинг характери, йўналиши натижасида аниқланади Қонун 1. Ҳодисаларнинг объектив мавжуд, зарурий, муҳим, такрорланувчи алоқалари. 2. Қонунлар мажмуи амал қилувчи зарурий жараён. 1. Қонун – энг умумий шакл; 2. Қонун – зарурий алоқалар ифодаси; 3. Қонун – муҳим алоқалар ифодаси; 4. Қонун – ҳодисага нисбатан соддароқ, лекин жараёнларнинг ички моҳиятини кўпроқ очиб беради; 5. Қонун – барқарор, доимий алоқаларни ифодалайди; 6. Табиат ва жамият қонунлари объектив характерга эга. Қонун қоидаларнинг бир томони сифатида намоён бўлади, қонуният эса, қонун амал қилишининг натижасининг мажмуи сифатида намоён бўлади. Қонуният Қонунинг характерли хусусиятлари Қонун, қонуният, билиш (қонуннинг умумий тавсифи) Фарқли жиҳатлар

3Қонунларнинг учта тури мавжуд : Воқелик қонунлари Фалсафа қонунлари Фан қонунлари

4Қарама- қаршиликлар бирлиги ва кураши қонуни Миқдор ўзгаришларининг сифат ўзгаришларига ўтиш қонуни Инкорни инкор қонуни 1. Энг умумий қонун. 2. Тараққиёт нима учун содир бўлади, деган саволга жавоб беради. 3. Тараққиётнинг мактабини очиб беради. 4. Умуман, тараққиёт жараёнини тавсифлайди. 1. Энг умумий қонун. 2. Тараққиёт қандай содир бўлади деган саволга жавоб беради. 3. Тараққиётнинг механизмини очиб беради. 4. Умуман, тараққиёт жараёнини тавсифлайди. 1. Умумий қонун. 2. Тараққиётнинг тенденцияси қанақа, деган саволга жавоб беради. 3. Тараққиётнинг умумий тенденциясини очиб беради. 4. Умуман, тараққиёт жараёнини тавсифлайди.ТАРАҚҚИЁТ ТАРА ҚҚ ИЁТ Қ ОНУНЛАРИНИНГ УМУМИЙ ТАСНИФИ

5Қ арама-қаршиликлар бирлиги ва кураши қонунининг мазмуни шундаки, барча борлиқ қарама-қарши асослардан иборат, улар эса ягонадир, ўз табиатига кўра бир бирига қарама-қарши ва доимий курашда (масалан: кун ва тун, иссиқ ва совуқ ва х.к.). Қарама-қаршиликлар бирлиги ва кураши қонуни – барча борлиқнинг ҳаракатланиши ва ривожланишининг ички манбаи. Гегелнинг қарама- қаршиликлар бирлиги вап кураши қонунига алоҳида ёндашуви Ҳар бир жисм, ходиса иккита асосий сифатга эга – айнийлик ва фарқлар Айнийлик – маъноси жисм (ходиса, ғоя) ўз ўзига тенг, яъни шу жисм айнан шу жисм. Айни дамда, жисмнинг ўзига айнан жисмда жисмдан ташқарига чиқишга, уни бузишга интилувчи нимадир мавжуд. Қарама-қаршилик, ягона айнийлик ва фарқ ўртасидаги кураш жисмнинг ўзгаришга олиб келади (ўз ўзини ўзгартириш) – ҳаракат. Масалан: ўзига айнан жамият мавжуд, аммо унда шу жамият тор келувчи кучлар мавжуд; уларнинг кураши жамият сифатининг ўзгаришига, унинг янгиланишига олиб келади. К урашнинг турли кўринишлари И ккала томонга фойда келтирувчи кураш (мисол учун, мусобақа, унда ҳар бир томон бошқасига етиб олади ва ривожланишнинг янги сифат босқичига ўтади); Бир томон доимий равишда иккинчи томон устидан ғалаба қозонувчи кураш, аммо ютқазган тараф сақланиб қолади ва ютган тараф учун «жунбушга келтирувчи» бўлиб қолаверади, шунинг натижасида, ютган тараф янги сифат босқичига ўтади. Алоқанинг бошқа турлари Кўмаклашиш (иккала томон ҳам курашсиз бир бирига ёрдам кўрсатади); Якдиллик, ҳамкорлик (томонлар бевосита бир-бирига кўмаклашмайдилар, аммо умумий манфаатларга эга ва бир йўналишда ҳаракат қиладилар); Нейтралитет (томонлар ҳар хил манфаатларга эга, бир-бирига кўмаклашмайди, аммо бир-бири билан курашмайди ҳам); Мутуализм – тўлиқ боғлиқлик (бирон бир ишни бажаришда томонлар фақат бирга ҳаракат қилмоқлиги лозим ва бир биридан мустақил ҳаракат қила олмайдилар.Қ арама-қаршиликлар бирлиги ва кураши қонуни

6Қ арама-қаршиликлар бирлиги ва курашиш қонунининг моҳияти Қ арама-қаршиликларнинг айнийлиги (қарама- қаршиликларнинг бир-бирига ўтиши) Қ арама- қаршиликлар бирлиги Қ арама- қаршилмклар кураши. Тараққиётнинг асоси: тараққиётнинг ички манбаи, ўз-ўзидан ҳаракат қ онунлар тузилиши (структураси ) қ онуннинг амал б илиш механизми Қ арама-қаршиликлар Қ арама- қаршиликлар кураши Муҳим фарқлар З иддиятлар Фарқлар Қ арама- қаршиликлар бирлиги Ў заро бир-бирига ўтиш ва ўзаро таъсирҚ исман мос келишНисбий мувозанат Тараққиёт пайдо бўлиши, ҳаракат ва қарама-қаршилик- ларни ҳал қилувчи жараён Айнийлик Танафус, секинлик, сакрашФарқ Муҳим фарқ Қ арама- қаршилик К онфлик т АйнийликҚ АРАМА- Қ АРШИЛИКЛАР БИРЛИГИ ВА КУРАШИ Қ ОНУНИ

7Пайдо бўлишига кўра Тараққиётдаги ролига кўраЗИДДИЯТЛАР Тизимдаги ўрнига кўра Зарурий Тасодифи й Ички Таш қ и Асосий Асосий б ў лмаган Тараққиёт- нинг ички сабаблари билан асосланади Тизимнинг ташқи са- баблари билан асосланади Тизимнинг ички зид- диятлари билан асос- ланади Тизимнинг ташқи сабаб- ларининг у учун бошқа тишқи ти- зимлар билан асосланади Моҳият билан асос- ланади. Тизим та- раққиётини белгилайди Моҳият билан асослан- майди, тизим тараққи- ётига таъсир қиладиЗИДДИЯТЛАР ТАСНИФИ

8Миқдорий ўзгаришлардан сифат ўзгаришларига ўтиш қонуни Алоҳида хусусиятлари Сифат – борлиққа айнан воқелик, жисмнинг аниқ алоқалари ва хоссасларининг мунтазам тизими. Миқдор – жисм ёки ходисанинг саналадиган хоссаси (сон, катталик, ҳажм, оғирлик ва х.к.). Меъёр – миқдор ва сифатнинг ягоналиги. Муайян миқдорий ўзгаришлардан кейин, албатта сифат ўзгаради. Сифат доимий равишда ўзгара олмайди. Сифатнинг ўзгариши меъёрнинг ўзгаришига олиб келадиган вақтда (яъни координаталарнинг шу тизимики илгари миқдорий ўзгаришлар таъсирида сифат ўзгаришлари содир бўлган) – жисмнинг туб моҳияти ўзгаради. Шундай ҳолатлар «тугунлар» деб аталади, бошқа ҳолатга ўтишнинг ўзи эса фалсафада «сакраш» деб номланди. Масалан, сув қайнаганда унинг сифати тубдан ўзгаради – у пар ҳолатига ўтади (яъни, қайнаш жараёнида «координаталарнинг илгариги тизими» бузилади – сув ва илгариги алоқа тизимлари). Бу ҳолатда 100 градусли ҳарорат тугун бўлиб ҳисобланади, сувнинг парга ўтиши эса (сифатнинг бир меъёрини бошқасига ўтиши) – сакрашдир. Табиатда ҳар доим ҳам тугунли ҳолатни аниқлаб бўлмайди. Миқдорнинг янги сифатга ўтиши сезилмасдан содир бўлиши мумкин. Бунга қадимги Грек хикмати мисол бўла олади «Уюм»: «Нечанчи буғдой донасини қўшганда буғдойлар йиғиндиси уюмга айланади?»

9Миқдор ўзгаришларининг сифат ўзгаришларига ўтиши қонунининг моҳияти +онун тузилиши Қ онуннинг амал қилиш мезанизми Сифат-пред- метга айний бўлган аниқ- лик-предметни тавсифлайдиган хоссалар йи- ғиндиси Сон предметга айний бўлмаган аниқлик предмет тараққиётининг узунлиги, кенглиги, хажми тавсифлайдиган хоссалар йиғиндиси Сифат Сон Сон ўзгаришлари: - янги сифат хоссасининг аста - секинлик билан тўпланиши; - мавжуд сифат доирасидаги ҳар қандай ўзгариш Сифат ўзгаришлари: - эски сифатдан янги сифатга ўтишМеъёр (аниқлик бирлиги) Сакраш (ўзгаришларнинг узилиши)Тараққиёт соннинг сифатга ўтиши билан эмас, балки эски сифатнинг янги сифатга ўтиши шаклида амалга ошади. Тараққиёт сон ўзгаришларининг сифат ўзгаришларига ўзаро ўтишдир. МИҚДОР ЎЗГАРИШЛАРИНИНГ СИФАТ ЎЗГАРИШЛАРИГА ЎТИШИ ҚОНУНИ

10Сифат ва хосса муносабати Хосса – ҳар қандай ҳодисанинг бошқа предмет ва ҳодисага нисбатан у ёки бу даражадаги ички сифатий фарқли томонларининг намоён бўлишидир. Сифат ва хосса мутаносиблиги: 1. Сифат ва хосса бир-биридан фарқ қилувчи бир тартибли тушунча сифатида муносибдир. 2. Сифат ва сон орасидаги фарқлар нисбийдир. Сифат Хосса Умумий тасниф Қисман тасниф Сифат таснифи Сон таснифи Муҳим томонлари Номуҳим томонлари

11Миқдор сифат жиҳатидан бир жинсли ҳодисаларнинг муайян объектив кўрсаткичи бўлиб, у мазкур ҳодисаларнинг катталигини, мавжудлик муддатини ва умуман ҳодиса ёки унинг айрим томонлари ривожланишининг фаоллик даражасини тавсифлайди.

12Меъёр бу миқдор ва си- фатнинг шундай бир бирлигики, бунда муайян сифат фақат муайян миқдор билан боғлиқ. Сифат Хосса миқдор Сифат нарсаларга Хос ва уларнинг борлиғи билан айний бўлган ҳамда уларни муайян алоқалар тизимидаги бошқа нарсалардан фарқлаш имконини берадиган ўзига хос хусусиятни акс эттиради. предметнинг жиҳати бўлиб, унинг бошқа Предметлардан фарқи ёки улар билан ўхшашлигини белги- лайди ва улар билан ўзаро алоқада намоён бўлади. предмет муайян хоссасининг на- моён бўлиши, ин- тенсивлиги дара- жаси. У сифат жиҳатидан ўх- шаш хоссалар ёки бутуннинг қисмларини тақ- қослаш йўли би- лан аниқланади

13Сакраш – бу бир сифатнинг бошқа сифатга айланиш вақти, шакли, усули, миқдор ўзгаришларининг узлуксизлиги, босқичма-босқичлигидаги узилиш. Сакрашлар: Ўзгаришнинг давом- лилигига кўра (жадал, суст); ўзгаришнинг йўнали- шига кўра (прогрессив, регрессив, йўналишсиз) фарқ қилади. ўзгариш шаклига кўра (бир карра, кўп карра); ўзгаришнинг чуқурлик даражасига кўра (қисман, тўлиқ);

14И нкорни инкор қонуни: янгилик доимо эскиликни инкор этади ва унинг ўрнини эгаллайди, аммо аста секин ўзи ҳам эскига айланади ва янада янги билан инкор этилади. Масалан, ижтимоий-иқтисодий жараёнларнинг ўрин алмашиши (тарихий жараёнга цивилизацион ёндашувда), уруғ эволюцияси (болалар қисман ота- оналаридир, аммо янги поғонада) ва х.к. Эски шаклларнинг янгилари томонидан инкор этилиши – муқаррар ривожланишнинг сабаб ва механизми Ривожланишнинг йўналганлик масаласига асосий нуқтаи назарлар Ривожланиш – фақат муқаррар жараён, қуйи шакллардан юксакларига ўтиш, яъни юксалиб борувчи ривожланишРивожланиш юқорига ва пастга қараб йўналиши мумкин. Амалиёт шуни кўрсатадики, мазкур нуқтаи назар ҳақиқатга энг яқиндир: ривожланиш юқорига ва пастга йўналиши мумкин, аммо умумий йўналиш юқоригадир. Масалан, тарихий жараён, юқорига ривожланиб боради, бироқ таназзуллар билан бирга – Рим империясининг гуллаб яшнаши унинг таназзулга учраши билан ўрин алмашади, кейин Европанинг юқорига интилувчи янги ривожланиши давом этаверди (Ренессанс, янги давр ва х.к.). Ривожланиш тўғри чизиқ бўйлаб ҳаракатланмайди, балки спирал кўринишига эга, спиралнинг ҳар янги айланаси эскисини такрорлайди, лекин, янги сифат босқичида. Ривожланиш тартибсиздир ва ҳеч қандай йўналишга эга эмас.Инкорни инкор қонуни

15Диалектик инкор уч муҳим жиҳат билан тавсифланади: эскини вайрон қилиш, бузиш; янгини яратиш, тузиш. эскининг эле- ментларини сақ- лаш (ворисий- лик);

16Инкорни-инкор қонуни Бу шундай бир қонунки, унга мувофиқ ривожланиш жараёни янгининг эскини диалектик инкор этишлари чексиз занжиридан иборат бўлади, бунда ривожланиш аввалги босқичларининг барча муҳим жиҳатлари янгида сақланади ва умуман бу жараён ҳужумкор, юксалиб борувчи йўналишга эга бўлади.

17Хулоса . Диалектика қонунлари объектив дунёнинг энг муҳим алоқалари ва муносабатларини акс эттиради. Улар бирликда ва ўзаро алоқада амал қилиб, мураккаб серқирра жараён – объектив борлиқнинг ривожланишини тавсифлайди. Диалектика қонун- ларининг амал қилиш механизмини чуқур билиш ва улардан моҳирона фойдаланиш янглишиш ва хатолардан қутқаради, кишиларнинг амалий фаолиятига янада изчилроқ ва самара- лироқ тус беради.

18Мавзу бўйича тест  Воқелик қонунлари деганда нимани тушунасиз?  А. одамлар томонидан англаб етилган қонунларининг онгимиздаги инъикоси.  Б. Тизимнинг элементлари ўртасидаги умумий ва инвариант алоқа.  В. Бизнинг онгимиздан, биз уларни билиш- билмаслигимиздан қатъий назар мавжуд ва амал қилувчи қонунлар.  Г. Ҳодисаларни тавсифлашдан уларнинг моҳиятини англаб етишга ўтиш ҳодисалардаги умумий жиҳатлар.  Қарама-қаршилик бу - …?  А) Предметнинг бир-бирини истисно этувчи ва бир- бирини назарда тутувчи томонларидир.  Б) Миқдор ва сифат ўзгаришларининг бир-бирига ўтиши  В) Объектив дунёнинг аксарият ёки ҳатто барча нарсалари, ҳодисалари ва жараёнлари бўйсунади.  Г) Нарсалар, ҳодисаларнинг бир ҳолатдан бошқа ҳолатга ўтиши.

19 Қонуниятлар ва қонунлар ўртасидаги фарқни аниқланг.  А. Қонуниятлар – бу қонунларнинг намоён бўлишидир.  Б. Қонунлар – бу қонуниятларнинг намоён бўлишидир.  В. Қонунлар - ҳодисаларнинг мунтазамлиги, такрорийлигида намоён бўлишидир.  Г. Қонуниятлар - табиат ва жамиятда инсоннинг онгига боғлиқ бўлмаган ҳолда намоён бўлишидир.  Нарса ёки ҳодиса қарама-қарши томонларининг бир-бирини истисно этиш ва бир-бирига ўтиш муносабатларини ангатувчи тушунчани аниыланг.  А. Тафовут  Б. Зиддият  В. Миқдор  Г. Қарама-қаршилик  «Инкор» ва «инкорни-инкор» категориялари диалектикага ким томонидан киритилган.  А. Кант  Б. Гегель  В. Суқрот  Г. Аристотель

бу шундай бир фикрки, унда нарсанинг такрорланувчи хоссалари, алоқалари ва томонлари акс этади. Тилда тушунча сўз билан ифодаланади. Масалан, «талаба», «университет», «аудитория» сўзлари маълум даражада умумий, абстрактдир. Аммо шундай тушунчалар ҳам борки, уларда шунчаки умумий эмас, балки ўта умумий нарсалар ва ҳодисалар қайд этилади. Бундай тушунчалар жуда юқори даражадаги мавҳумлаштириш (муайяндан узоқлашиш) маҳсули ҳисобланади. (юнон. kategoria – таъриф, мулоҳаза) – борлиқ ҳодисалари ва унда ҳукм сурувчи муносабатларнинг муҳим, типик мазмунини ўзида акс эттирадиган ўта кенг тушунча . Шундай қилиб, табиий тил тушунчалари фан ва фалсафа категориялари билан тинимсиз бойиб боради. Категорияларни таснифлаш, борлиқнинг турли шакллари ҳақидаги фалсафий тасаввурларга мувофиқ амалга оширилади. Тушунча КатегорияКатегория тушунчаси ва таснифи

21Фан категориялари Табиий тил тушунчаларидан анча фарқ қиладиган сўзлар билан ифодаланади. Хусусий илмий категориялар Фалсафий категориялар алоҳида олинган хусусий илмий анларда қўллани- ладиган, моҳият нуқтаи на- заридан бошқа фанларда қўлланилиши мумкин бўлма- ган категориялардир. Маса- лан, физика, кимё геоло- гия, география фанлари категориялари хусусий характерга эга фан категорияларидан бутунлай фарқ қилади. Фалсафий кате- горияларнинг муҳим хусусияти, улар ўта кенг тушунчалар экан- лигидир. Айни шу сабабли фал- сафий категориялар ҳеч қачон ҳажман чекланган табиий тил тушунчалари даражасида сод- далаштирилиши мумкин эмас.

Категория тушунчасига умумий таъриф Умуман олганда, категория қуйидаги хусусиятларни ўзига қамраб олади: «категория» оламдаги муносабат, боғланишларни ифодаловчи умумий мазмун ва хусусиятга эга фалсафий тушунчадир ; категориялар моддий оламдаги ҳаётни тавсифлагани ҳолда, бир бутунликда, ўзаро алоқадорликда бўлади, бир-бирини тақозо этади , белгилайди ёки юзаг а келтиради; категориялар фалсафанинг ўзи сингари, барча фанлар учун илмий тадқиқот ва амалий фаолиятда методологик аҳамиятга категория умумий тушунчалар сифатида инсоннинг табиий- ижтимоий ҳодисалар моҳиятини билишга қаратилган билиш жараёни тарихининг натижалари ва воқеликни чуқурроқ била бориш ининг илмий воситаларидир; 41 2C 4A 2E222926 38

Fаlsаfа kаtеgоriyalаrining turlаri: 1. Vоkеlikning eng umumiy аlоkаdоrligini аks ettirаdigаn kаtеgоriyalаr. (Yakkаlik, хususiylik vа umumiylik, mохiyat vа хоdisа) 2. Vоqеlikning tuzilishini аks ettiruvchi kаtеgоriyalаr (mаzmun vа shаkl, butun vа bo’lаk, strukturа, elеmеnt). 3. Vоqеlikdаgi nаrsа vа hоdisаlаr o’rtаsidаgi sаbаbiyatni аks ettiruvchi kаtеgоriyalаr (sаbаb vа оqibаt, zаruriyat vа tаsоdif, imkоniyat vа vоqеlik) 01 131406 07 1C 1F 070208 04 271406 04 1D 1D

24Алоҳидалик, умумийлик ва хусусийлик Нарса ва ҳодисалар, уларнинг бир-бирига ўхшаш ва фарқ қилувчи томонларини, оламга хос муносабат ва алоқадор- ликни, олам тараққиётининг хусусияти, унинг макон ва замондаги мавжудлик шаклларига, ҳар бир нарса ёки ҳодисанинг айрим белгилари ҳамда ўзаро бирликни ифодаловчи умумий жиҳатларини ифодалайди. «Алоҳидалик» категорияси оламдаги нарса, воқеа ва жараёнларга хос бўлган аниқ, ягона, такрорланмай- диган белгилар хамда хусусиятларни акс эттиради. «Умумийлик» категорияси нарса, ҳодиса, жараёнларга хос асосий, доимий такрорланадиган белгилар ва хусусиятлар йигиндисини билдиради. Алоҳидалик ва умумийликни богловчи ҳалқа хусусий- ликдир. У алоҳидалик ва умумийликнинг ўзаро алоқа- дорлиги билан боглиқ мазмунини англатади. Масалан: водород — алоҳидалик, газ — хусу- сийлик, химиявий элемент — умумийликни ифода- лайди. Алоҳидалик, хусусийлик, умумийлик ўртаси- даги муносабат диалектик характерга эга бўлиб, уларнинг тафовути нисбийдир.

25М О Ҳ И Я Т В А Ҳ О Д И С А Оламдаги нарса, ҳодиса, жараёнларнинг ички, муҳим жиҳатлари ҳамда юзаки, ташқи томонларини ифодалайдиган фалсафий категориялардир. Моҳият нарса, буюм, жараёнларнинг ички, муҳим, асосий, зарурий, барқарор алоқалари, томонлари муносабатларининг йигиндисини англатади Ҳодиса эса моҳиятнинг ташқи ифодаси, намоён бўлиши, нарса ва жараёнларнинг юзаки, нисбатан ўзгарувчан томонларини билдиради. Зеро, оламда якка ҳужайрали тирик организмлардан тортиб, инсонгача бўлган қанчадан-қанча шакллар (ҳодисалар) борки, уларни бир қарашда пайқаш мумкин бўлмаган ички умумий томони, барчасига хос модда алмашинуви (моҳияти) мавжуд. Фалсафада моҳият ва ҳодиса масаласига турлича, идеалис- тик, материалистик ва метафизик қарашлар мавжуд. Жум- ладан, олам, унинг ҳодисалари турли гоялар ёки сезгилар йиғиндисидан иборат, деб талқин этувчилар наздида моҳият ва ҳодиса объектив характерга эга эмас.

26МАЗМУН ВА ШАКЛ Оламдаги турли нарса, ҳодиса ва жараёнларнинг диалектикасини ўрганишда, улар ўртасидаги алоқа ва муносабатларни билишда муҳим ўрин тутадига категориялардир. Мазмун муайян нарса, ҳодиса, жараёнларнинг ўзига хос сифати, хусусиятлари, муҳим белгилари, элемент- ларининг йиғиндисини англат- са, шакл мазмуннинг мав- жудлик усули, нарса ва ҳодисаларнинг ички ҳамда ташқи тузилишини ифода этади. Масалан, нарса ва жисмнинг мазмуни моддийлиги ва ҳаракатда эканли- гидадир. Худди шун- дай, атомнинг маз- муни унинг тарки- бидаги 30 дан ор- тиқ манфий, мус- бат ва ноль зарядли элементар зарралар, уларнинг резонанс- лари, электрон май- дон кабиларнинг шунчаки механик бирлигидангина иборат эмас. Айни пайтда, уларнинг ҳара- кати муайян майдонлар орқали бир-бирига таъсир ва акс таъсир кўрсатишини ҳам билдиради. Атомнинг шакли унинг таркибига ки- рувчи элементар зарралар- нинг жойланиш тартиби, зар- ралар ва майдон орасидаги муносабат асосида юзага келувчи алоқалар, боғла- нишнинг хусусияти билан белгиланади. Шунингдек, ҳар қандай бадиий асар- нинг мазмуни унда акс эт- тирилган воқеа орқали ғоя ва образлар тизимини бил- дирса, шакли шу асарнинг тузилиши, тили ҳамда ҳикоя, роман ва шу кабилар тарзи- да ифодаланади.

27БУТУН ВА ҚИСМ Ушбу тушунчаларнинг умумлашиши объектив оламдағи хилма- хилликнинг моҳиятан яхлитлиги билан ифодаланади. Бироқ улар алоҳида -алоҳида ҳолатда ҳам воқеликдаги бирон-бир реалликни идрок этишга имкон туғдиради. Объектив олам бепоён бўлгани ва у жуда кўп нисбий бутунликлардан ташкил топгани учун бутун бошқа бутунликнинг қисми бўлиши, қисми эса бошқа элемент- ларга нисбатан бутунвазифасини ўташи ҳам мумкин.У олам ва ундаги нарсаларнинг Таркибий тузилишини англатади Бутун ва қисм — фалсафий категориялар Бутун нарса, ҳо диса ва уни ташкил этган қисм- ларнинг муайян тар- тибда жойлашган ва ўзаро боғланган Ягоналикнинг ифодасидир. Қисм бутун таркибига кирадиган, унинг таркибидагина ўз вазифаси (функ- цияси)ни бажара оладиган алоҳидаликдир.

28САБАБ ВА ОҚИБАТ Сабаб оламнинг ҳа- ракати ва муайян вақт доирасида бўл- ган ўзгаришдан ' сўнг иккинчи бошқа бир натижанинг заруран келиб чиқишини таъ- минловчи асосий ҳо- дисани англатади. Оқибат эса ҳодиса- лар занжирида сабаб- нинг таъсиридан вужудга келадиган янги ҳодисадир, сабабнинг натижасидир. Оламдаги нарса ва ҳодисалар- нинг бир-бири билан алоқадор- лиги, таъсири ва акс таъсирини, воқеликка хос ана шундай муноса- батлар жараёни- даги сабаб ҳамда оқибат боглани- шини ифодалай- диган категория- лардир.Олам тарақ- қиётидаги боғ- ланишлар са- бабиятга, уму- мий қону- ниятга бўйсу- нади, деб ҳи собловчи таъ- лимот фанда Детерминизм оқими, деб юритилади Аксинча, са- бабият ва за- руриятни ин- кор этиб, бу Категориялар- ни воқеликдан ажратган ҳол- да тушунти- рувчи оқим индетерми- низм, деб аталади.

29Баҳона ва шарт Сабаб, баҳона ва шартни фарқлаш лозим. Баҳонани субъектив сабаблар қаторига киритиш мумкин. Бунда воқеа ёки шерикнинг ҳаракати ўзининг, одатда, нотўғри жавоб ҳаракатларини оқлаш мақсадида талқин қилинади ва баҳоланади. Шартлар – амалдаги ёки эҳтимол тутилган сабабнинг мав- жудлик муҳитини ташкил этадиган ички омиллар ва ташқи муносабатлар маж- муидир. Синергетика муҳитга ягона негиз, бўлғуси тузилманинг ранг-баранг шакллари манбаи, ривожланишнинг турли йўллари учун майдон сифатида қарайди. Сабаб-оқибат муносабатлари тизимида шартларнинг амалдаги аҳамиятини тушуниш учун қуйидаги мисолни кўриб чиқамиз. Фуқаро А. хоти- ни сузишни билмаслигидан хабардор бўлгани ҳолда, ундан қутулиш учун уни денгиз бўйлаб саёҳатга юборади. Оқибатда хотини сувга чўкиб ўлади. Эрнинг ҳаракатлари хотин ўлимининг сабаби ҳисобланадими? Бу мисол шартлар ўз ҳолича оқибат сабаби бўла олмаслигини, лекин сабабнинг амал- га ошишига кўмаклашадиган ёки монелик қиладиган омил ҳисобланишини кўрсатади.

30ЗАРУРИЯТ ВА ТАСОДИФВоқеалар ривожи давомида содир бўладиган ҳодисаларни тавсифлаидиган, объектив оламдаги алоқадорликни ифода этувчи фалсафий категориялар. Фалсафанинг бошқа категориялари сингари зарурият ва тасодифларнинг мазмуни ҳамда умумий хусусиятлари ҳақидаги масала ҳозирга қадар ўтган кўплаб файласуфларнинг эътиборини ўзига жалб этган эди. Қадимги дунё фалса- фасининг Левкипп ва Демокрит каби вакиллари янги замон фалсафасининг П.Гольбах, Б.Спиноза каби намояндалари метафизик детер- минизм позициясида турганлари ҳолда ана шундай қарашни илгари сурдилар. Маълум шароит мавжуд бўлган тақдирда албатта юз берадиган ҳодиса ёки воқеа зарурият, деб аталади. Маълум шароит мавжуд бўлган тақдирда юз бериши ёки юз бермаслиги мумкин бўлган ҳодиса ёки воқеа тасодиф, деб аталади.

31ИМКОНИЯТ ВА ВОҚЕЛИКОламдаги нарса, ҳодиса ва ҳ.к.лар тараққиётининг давомийлигини, уларнинг бир-бирига ўтиб туришини англатадиган фалсафий категориялар. Ўзгариш, ривожланиш ва ҳодисаларнинг вужудга келиши, намоён бўлиши жараёнидаги ўзаро боғлиқликни тараққиёт ва ривожланиш деганда биз асосий ва муҳим хусусияти бўлгаи оламдаги ўзгаришни, янгиланишни, бир шаклдаги нарсалар- нинг иккинчиси билан алмашинишини, оддий организмларнинг, жисм ва ҳодисаларнинг мураккаброқ шакл ва мазмундагиларига айланиш жараёнини тушунамиз. Табиийки, бу жараёнлар ўз-ўзича, механик тарзда содир бўла бермайди, балки муайян зарурият, қонуният асосида рўёбга чиқади. Имконият янги нарса, ҳодиса ва тамо- йиллар келиб чиқишини ифодаловчи муайян шарт-шароит хамда вазият мажмуи, нарса, ҳодисанинг ички таби- атига кўра зарурий равишда реалла- шиши лозим бўлган, бироқ ҳали юзага чиқмаган воқеликдир. Воқелик эса имкониятнинг нисбатдоши бўлиб, реал ҳолат ва мавжуд бўлган ҳодисаларни ифодалайдиган категориядир.

32Имкониятларнинг турлари . Реал ва формал, абстракт ва муайян имкониятлар фарқланади. Реал имконият имкониятни воқеликка айлантириши мумкин бўлган шарт-шароитлар мавжудлигини англатади. Формал имконият ри- вожланишнинг тасодифий омиллари маҳсулидир. Масалан, расман ҳар бир фуқаро депутат, миллионер ёки кўп болали бўлиши мумкин. Ўз-ўзидан равшанки, аксарият фуқаролар учун бу имконият воқеликка айланмаслиги ҳам мумкин.

33Абстракт ва муайян имконият Абстракт ва муайян имконият ўртасидаги фарқ – бу моҳият ва мав- жудлик ўртасидаги, шунингдек предметнинг идеал образи ва унинг инсон онгига боғлиқ бўлмаган объектив хусусиятлари ўртасидаги фарқдир. Масалан, никоҳга кираётган ёшлар бир-бири ҳақида, оила ва умуман никоҳ ҳақида анча юзаки тасаввурга эга бўлиши мумкин. Улар оила-никоҳ муносабатларининг идеаллаштирилган манзара- сини ўз бўлғуси никоҳига кўп жиҳатдан татбиқ этади. Ваҳоланки, бу манзара мазкур муносабатлар моҳиятига умуман олганда мос келса-да, лекин уларнинг бутун бойлиги ва мураккаблиги ҳақида аниқ тасаввур ҳосил қилиш имконини бермайди

34Хулоса Категорияларда киши- лик жамияти кўплаб авлодларининг таж- рибаси ва фаолияти мужассамлашади. Билиш натижалари ўз аксини топувчи тушун- чалар ва категориялар бўлмаса, бугунги кунда билишнинг ўзи ҳам бўлмас эди; Категориялар қуйида- ги объективлик, муай- янлик, амалиёт билан боғлиқлик, та- рихийлик, ўзгарув- чанлик ва ш.к. хусу- сиятлар билан тав- сифланади.Категориялар фикр- лашнинг универ- сал шакллари бў- либ, уларда объек- тив воқеликда мавжуд бўлган умумий алоқалар, хоссалар ва муно- сабатлар акс этади;

Похожие

Olamning universal aloqalari va rivojlanishi. Falsafaning qonun va kategoriyalari

Estetikaning asosiy kategoriyalari

Ontologik qonun va kategoriyalarning falsafiy tahlili

Etika fanining asosiy kategoriyalari. Axloqiy tamoyillar va me‘yorlar

Borliq falsafasi