Hukm (mulohaza) - Философия - Презентации

Hukm (mulohaza)

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1309.3369140625 KB

Hukm (mulohaza) REJA: 1. HUKM BORLIQNI AKS ET TIRISHNING MANTIQIY SHAKLI SIFATIDA. 2. ODDIY HUKMLAR. 3. MUR AKKAB HUKMLAR. 4. HUKMLAR O’RTASIDAGI MUNOSABATLAR. 5. HUKMLARNING MODALLIGI. 6. SAVOL VA JAVOBNING MUHOKAMA YURITISHDAGI TUTGAN O’RNI. 7. NORMA VA HUKM.

Hukm predmetga ma’lum bir xossaning, munosabatning xosligi yoki xos emasligini ifodalovchi tafakkur shaklidir. Hukmning asosiy vazifasi predmet bilan uning xususiyati, predmetlar o’rtasidagi munosabatlarni ko’rsatishdir. Ana shuning uchun ham u doimo tasdiq yoki inkor shakldagi fikrdan iborat bo’ladi. Fikr yuritish jarayonida biz predmet va hodisalarning oddiy, tashqi xususiyatlari bilan birga ularning ichki, zaruriy bog‘lanishlarini, munosabatlarini bilib boramiz. Predmet va hodisalarning xususiyatlarini ketma-ket o’rganib, ular haqida turli abstraksiyalar hosil qilamiz. Bu abstraksiyalar hukmlar yordamida ifodalanadi.

Oddiy hukmlar Hukmlar tuzilishiga ko’ra oddiy va murakkab bo’ladi. Oddiy hukm deb tarkibidan yana bir hukmni ajratib bo’lmaydigan mulohazaga aytiladi. Tarkibidan ikki yoki undan ortiq hukmni ajratish mumkin bo’lgan mulohazalarga murakkab hukm deyiladi . Oddiy hukmlar sifati va miqdoriga ko’ra turlarga bo’linadi. Sifatiga ko’ra tasdiq va inkor hukmlar farqlanadi. Hukmning sifatini vantiqiy bog’lama belgilaydi. Tasdiq hukmlarda belgining predmetga xosligi, inkor hukmlarda, aksincha, xos emasligi ko’rsatiladi. Umumiy hukmlar da birorta belgining yakka predmetlar sinfining hammasiga yoki undagi har bir predmetga taalluqli yoki taalluqli emasligi haqida fikr bayon qilinadi.

Mulohazalarning to’g’ri yoki noto’g’riligini aniqlashda va ba’zi boshqa holatlarda oddiy hukmlarning miqdor va sifati bo’yicha birlashgan klassifikatsiyasi (asosiy turlari) dan foydalaniladi. Ular qo’yidagilardan iborat: 1. Umumiy tasdiq hukmlar. Ular bir vaqtning o’zida ham umumiy, ham tasdiq bo’lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Hamma talabalar mantiq ilmini o’rganadilar». Bu hukmlar lotin alifbosidagi A harfi bilan belgilanadi va «Hamma S-Pdir» formulasi orqali ifodalanadi. 2. Umumiy inkor hukmlar bir vaqtning o’zida ham umumiy, ham inkor bo’lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Hech bir ishbilarmon rejasiz ish yuritmaydi». Bu hukm»Hech bir S-P emas» formulasi orqali ifodalanadi va lotincha E harfi bilan belgilanadi. 3. Juz’iy tasdiq hukmlar bir vaqtning o’zida ham juz’iy, ham tasdiq bo’lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Ba’zi talabalar mas’uliyatli». U lotincha I harfi bilan belgilanadi va «Ba’zi S-P dir» formulasi orqali ifodalanadi. 4. Juz’iy inkor hukm bir vaqtning o’zida ham juz’iy, ham inkor bo’lgan fikrni ifodalaydi. Masalan, «Ba’zi talabalar sport bilan shug’ullanmaydilar». Uning formulasi «Ba’zi S-P emas» bo’lib, lotincha O harfi bilan belgilanadi.

Predikatning mazmuniga ko’ra oddiy hukm turlari. Ular qo’yidagilardan iborat: atributiv hukmlar, mavjudlik hukmlari va munosabat hukmlari. Atributiv (sifat va xususiyat) hukmlarda biror xususiyatning predmetga xosligi yoki xos emasligi aniq, qat’iy qilib ko’rsatiladi. Shuning uchun atributiv hukmlarni birorta predmetning sinfga kirishi (mansubligi) yoki kirmasligi (mansub emasligi) haqidagi hukm deb ta’riflasa bo‘ladi.

Ikkita, uchta va hokazo predmetlar o’rtasida muayyan munosabatlarning bo’lishi yoki bo’lmasligini ifodalagan hukmlarga munosabat hukmlari deyiladi. Munosabat hukmlari sifatiga ko’ra tasdiq yoki inkor hukm turlariga bo’linadi. Tasdiqlovchi munosabat hukmlarida predmetlar o’zaro muayyan munosabatda ekanliklari haqida fikr bildiriladi. Inkor etuvchi munosabat hukmlarida esa predmetlar o’rtasidagi muayyan munosabatlarning mavjud emasligi haqida fikr bildiriladi. Munosabat hukmlari miqdoriga ko’ra ham turlarga bo’linadi. Xususan, ikki o’rinli munosabat hukmlari miqdoriga ko’ra yakka-yakka, umumiy-umumiy, xususiy- xususiy, yakka-umumiy, yakka-juz’iy, umumiy-juz’iy, juz’iy-umumiy turlarga bo‘linadi.

Murakkab hukmlar Hukm terminlari birdan ortiq bo’lsa, murakkab hukm deb ataladi. Murakkab hukmlar «va», «yoki», «agar... unda» kabi mantiqiy bog’lamalar, inkor qilish va modal terminlarni qo’llash orqali ikki va undan ortiq oddiy hukmlarning o’zaro birikishidan hosil bo’ladi. Mantiqiy bog’lovchining mazmuniga ko’ra murakkab hukmlarning qo’yidagi asosiy turlarini farq qilish mumkin: birlashtiruvchi, ayiruvchi, shartli, ekvivalent.

Savol va javobning muhokama yuritishda tutgan o’rni Savol - o’z-o’zidan paydo bo’lmaydi. U o’zining asosiga, (datum questioins) bazisiga ega. Savolning asosini unda mujassamlashgan bilim (axborot) tashkil etadi. Savollarning bir qancha turlarini farq qilsa bo’ladi. Xususan, savol o’zining asosiga ko’ra to’g’ri va noto’g’ri qo’yilgan savollarga bo’linadi. Javob - predmet haqidagi avvalgi bilimni qo’yilgan savolga muvofiq holda aniqlashtiradigan, to’ldiradigan yangi hukm (mulohaza) dan iborat. U savolning asosini (bazisini) tashkil etuvchi bilimga tayanilgan holda yangi bilim olishga imkon beradi.Bilimlarimiz predmet va hodisalar haqida avvalgi hosil qilingan hukmlar (mulohazalar) dan yangi, ularni to’ldiradigan, kengaytiradigan hukmlarni yaratishga qarab taraqqiy etib boradi. Bu jarayon ma’lum bir savollarni qo’yish va ularga javob qidirish tarzida sodir bo’ladi.

Norma va hukm Norma (me’yoriy qoida) amalga oshirilishi zarur bo’lgan yoki istisno qilinadigan hatti-harakatlarni bildiradi. Ularning talablariga rioya qilish kundalik turmushimizda hamda bilish jarayonida ko’zlangan maqsadga erishishimizga imkon beradi. Masalan, «Ta’rif teng hajmli bo’lishi kerak», degan qoidaga rioya qilish tushunchaga beriladigan ta’rifning mantiqan to’g’ri bo’lishini ta’minlaydigan shartlardan biri hisoblanadi. Gapda ifodalangan normalar hukmni (mulohazani) ifoda qilishi ham, qilmasligi ham mumkin. Masalan, «Urushni targ’ib qilish qat’iyan man qilinadi», degan gap – normativ fikr, hukmni (mulohazani) ifoda etmaydi. «Saidov O’zbekiston Respublikasi fuqarosi sifatida mehnat qilish huquqiga ega», degan fikr esa norma (me’yoriy qoida) haqidagi hukm (mulohaza) hisoblanadi;

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Asarlar to’plami. 1-18 jildlar. T. O’zbekiston. 1996-2011 2 Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. -176. 3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari. – Toshkent: O’zbekiston, 2009. 4. Karimov I.A. Vatanimizning bosqichma-bosqich va barqaror rivojlanishini ta’minlash - bizning oliy maqsadimiz. T.17. –Toshkent: O’zbekiston, 2009.

Похожие

Formal mantiqning asosiy qonunlari

Mantiq fanining predmeti va rivojlanishining asosiy bosqichlari. Formal mantiqnini asosiy qonunlari va prinsiplari

Mantiq fanining predmeti va rivojlanishining asosiy bosqichlari

Mantiq - tafakkur shakllari va qonuniyatlari

Sharq va g’arb falsafasida inson antropologiyasi