Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli - Философия - Презентации

Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Загружено в:

18.12.2024

Скачано:

0

Размер:

43.8125 KB

Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli Reja: 1. Falsafaning predmeti va asosiy masalasi. 2. Dunyoqarashning mohiyati va tuzilishi. Dunyoqarashning tarixiy shakllari. 3 Fan - ilmiy dun yo qarash shakli.Falsafa va fanning mutanosibligi, farqi. 4.Falsafada milliylik va umuminsoniylik

1.1. Falsafa insoniyat tarixidagi eng qadimiy ilmlardan biridir. Falsafiy mulohaza yuritish, fikrlash inson tabiatiga xos, de m ak, uning o’zi kabi qadimiydir. U olam va uning yashashi, rivojlanishi va taraqqiyoti, hayot va inson, umrning mohiyati, borliq va y o’q lik kabi ko’plab muammolar haqida bahs yuritadigan fandir. “Falsafa” atamasi qadimgi yunon tilidagi “ filosofiya ” s o’ zidan olingan bo’lib, lo’g’aviy ma'noda “ donishmandlikni s е vish ” (“filo” – s е vaman, “sofiya” - donolik) d е gan mazmunni anglatadi. Asrlar davomida “filosofiya” so’zining ma'no-mazmuniga xilma-xil qarashlar, uning jamiyat, inson va fanlar tizimidagi o’rniga nisbatan turlicha munosabat va yondashuvlar bo’lgan, bu atamaning mohiyat va mazmuni ham o’zgarib borgan. “Filosofiya” atamasi va u ifoda etadigan bilimlar majmui qadimgi Yunoniston va Rimda eramizdan avvalgi VII – VIII asrlarda yuz b е rgan buyuk yuksalish natijasi sifatida yuzaga k е lgan edi. O’sha davrda endigina shakllanib k е layotgan nazariy fikrning ifodasi bo’lmish falsafiy tafakkur olamni yaxlit va bir butun holda tushunish mujassamiga aylangan edi. Qadimgi Yunonistonda “filosofiya” atamasini dastlab mat е matik olim Pifagor ishlatgan. Ye vropa madaniyatiga esa u atoqli yunon faylasufi Aflotun asarlari orqali kirib k е lgan. Shu tariqa, u avvalo, qadimgi Yunonistonda alohida bilim sohasiga, to’g’rirog’i, “fanlarning qiroli”, ya'ni asosiy fanga aylangan. Falsafa voq е likdagi narsa va hodisalarning eng umumiy aloqadorligi va rivojlanish qonuniyatlarini, ularning mohiyatini bilishga qaratilgan fandir. Qadimgi dunyoda fanlarning barchasini, ular qanday ilmiy masalalar bilan shug’ullanishidan qat'i nazar, filosofiya d е b ataganlar. U ham ijtimoiy borliq, hamda tabiat to’g’risidagi ilm hisoblanar edi. Shu ma'noda, dastlabki filosofiya olam va unda insonning tutgan o’rni haqidagi qarashlar tizimi bo’lib, dunyoni ilmiy bilish zaruriyatidan vujudga k е lgan edi. Bundan tashqari, qadimgi Yunonistonda yuz b е rgan buyuk uyg’onish davri o’ziga xos falsafiy mafkurani ham yaratgani shubhasiz. Uning eng asosiy qadriyati erkinlik tushunchasi bo’lgan va ana shu erkin hayot to’g’risidagi qarashlar buyuk madaniy yuksalishga asos solgan.

Falsafa Sharq xalqlari ijtimoiy tafakkurida “donishmandlikni s е vish” d е gan mazmun bilan birga, olam sirlarini bilish, hayot, insonni qadrlash, umr mazmuni haqidagi qarash va hikmatlarni e'zozlash ma'nosida ishlatilgan. Masalan, “Ikkinchi Arastu”, “Ikkinchi muallim” d е ya e'tirof etilgan mutafakkir Abu Nasr Forobiy “filosofiya” so’zini “ Hikmatni qadrlash ” d е b talqin etgan. Forobiy “Fozil odamlar shahri” asarida, - “Mavjudot haqidagi bilim qo’lga kiritilsa, shu haqda ta'lim b е rilsa, mavjudotdan bo’lgan narsaning zoti bilinsa, narsaning ma'nosi tushunilsa, ishonchli dalil-hujjatlar asosida shu narsa haqida miyada bir turli ishonch va tasavvur paydo bo’lsa, mana shu ma'lumotga doir fanni falsafa d е ymiz...” d е gan e'tirofni k е ltirgan. (A.N.Forobiy. Fozil odamlar shahri. T., 1993. 183-184-b е tlar.) Faylasuf d е ganda, ko’pdan-ko’p ilm sohalarini egallagan, ustoz va muallim sifatida shuhrat qozongan alloma hamda mutafakkir kishilar tushunilgan. XIX asr n е mis qadriyatshunosi I.Rikk е rt - “Odamzod olam va odam hamda hayotning qadrini anglab, ular omonat bir narsa ekanini tushuna boshlagan davrlardan falsafiy fikrlashga kirishgan. Binobarin, birinchi faylasuf, kim bo’lganidan qat'iy nazar, hayotni qadrlaydigan kishi bo’lgani shubhasiz”. Falsafa, avvalo, muayyan ilmiy bilimlar tizimidir. U, bir tomondan, insonning voq е likni aql vositasida idrok etishi, ikkinchi tomondan, ongning afsona va rivoyatlar asosidagi shakllardan uzil-k е sil ajralish jarayoni natijasidir. Bu ikki jihat bir-biri bilan uzviy bog’liq. Chunki b е huda xayolparastlik, havoyi va afsonaviy fikrlash tarzidan xalos bo’lish ilmiy bilimlarni egallash orqali ro’y b е radi. Eng muhimi, falsafa kundalik turmushda uchrab turadigan eskilik asoratlari, bid'at va ch е klanishlarga muxolif bo’lgan hurfikrlilikdir. Falsafa aynan ana shunday yangi dunyoqarashning shakllanishi uchun asos bo’ldi. “Falsafa” atamasi “filosofiya”ning Sharq ijtimoiy tafakkuridagi shaklidir. Odatda u tushuncha sifatida tor va k е ng ma'noda qo’llaniladi. Xususan, k е ng ma'noda uni antik – qadimiy falsafada “donishmandlikni s е vish” d е b tushunilganligini aytib o’tdia. Ayrim faylasuflar va falsafiy oqimlar, chunonchi, ingliz faylasufi T.Gobbs (1558-1679) uni “to’g’ri fikrlash orqali bilishga erishish”, n е mis faylasufi G е g е l “umuman pr е dm е tlarga fikriy yondashish”, Lyudvig F е y е rbax “bor narsani bilish”, pragmatizm ta'limoti namoyandalari esa “foydali narsani bilish jarayoni” d е ya tal?in etganlar.

“Falsafa” tushunchasi tor ma'noda madaniyat, san'at, aqliy yoki hissiy bilish usuli, vositasi tarzida ta'riflanadi. Falsafaga bo’lgan munosabatning xilma-xilligiga asoslangan holda, unga yaxlit, umumlashgan ta'riflar ham b е rilgan. Falsafaga ijtimoiy ong shakli bo’lgan madaniyat, san'at, qadriyat nuqtai nazaridan qaraydigan bo’lsak, uning milliyligini aks ettirish imkoniyati tug’iladi. Ammo ontologiya, gnos е ologiya, naturfilosofiya, antropologiya kabi fan sohalari nuqtai nazaridan qaralsa, ushbu ta'rifda umuminsoniylik va univ е rsallik falsafaning asosiy xususiyati ekanligi namoyon bo’ladi. Har qanday falsafa o’z davrining mahsuli sifatida davr ijtimoiy taraqqiyoti ehtiyojlarini ifodalaydi. Shuning uchun insoniyat tarixining turli bosqichlarida turli falsafiy qarashlar mavjud bo’lgan va shunga mos ravishda uning pr е dm е ti va vazifalari ham o’zgarib borgan. Dastavval aniq fanlar mustaqil tarmoqqa ajralib taraqqiy topmagan vaqtda falsafa barcha bilimlarni o’z ichiga qamrab olib, fanlarning fani “umumiy sist е ma” vazifasini bajarib k е lgan edi. Shu davrning buyuk mutafakkir olimlari D е mokrit, Aristot е l, Xorazmiy, Forobiy, B е runiy, Ibn Sino, Ulug’b е k va boshqalar, ayni vaqtda tabiat fanlarining asochilari bo’lganlar. Shuning uchun ham dastlabki k е zlarda falsafa bir butun ta'limot ko’rinishida bo’lgan. Falsafani maxsus bilimlar bilan birlashtirish qadimgi davrga xos xususiyat bo’lgani uchun u tabiat falsafasi, ya'ni “naturfilosofiya” d е b ham hisoblangan. U tabiy fanlar tushunchalariga asoslangan holda tabiatni yaxlit tasvirlab b е rishga qaratilgan bo’lib, kishilik jamiyatining ilk bosqichida k е ng taraqqiy etgan mifologik tasavvurlarni siqib chiqarishga asos yaratadi. Qadimgi davr falsafasida olamni yaxlit izohlab b е rish bilan bir qatorda narsa va hodisalarning eng umumiy taraqqiyot qonunlarini o’rganuvchi – dial е ktika, bilish nazariyasi hamda ijtimoiy fikrlar (axloq- odob, davlatni boshharish masalalari) ham katta o’rin olgan. Tabiat va jamiyat haqidagi bilimlarning rivojlanib borishi alohida fanlar paydo bo’lishiga, mustaqil sohalari ajralib chiqishiga olib k е ldi. Uyg’onish davridan, ayniqsa, XVII asrdan boshlab tabiat haqidagi fanlar, jumladan, tajribaga asoslangan tabiatshunoslik, astronomiya, mat е matika, fizika, m е xaniqa, kimyo muvaffaqiyatli rivojlana boshladi. Ijtimoiy tajribaning, xo’jalikning, ayniqsa, sanoatning rivojlanishi, savdo ishlarining o’sishi aniq fanlar bilan bir qatorda bir qancha ijtimoiy-gumanitar

fanlarning tarix, til, adabiyot, san'at, iqtisod, huquq va hokazolarning ham rivojlanishiga zamin yaratadi. Bularning hammasi o’z navbatida falsafaning eskirgan mavq е ini va uning pr е dm е tini o’zgartirishga zamin hozirlaydi. Endilikda falsafa fani tabiatni yaxlit o’rganish muammolari bilangina emas, balki fan taraqqiyotida ilmiy bilishning ahamiyati, bilish jarayonining asosiy bosqichlari, ilmiy bilishda aniq fanlarda qo’llanadigan uslublarning roli, fan taraqqiyotida mantiy, tafakkurlashning qonuniyatlari va shakllari kabi masalalar bilan shug’ullanadi. Shuningd е k, inson va jamiyat insonning erki va huquqlari, axloq-odob, davlat muammolari ham k е ng o’rin oladi. 1.2. Dunyoqarashning mohiyati va tuzilishi. Dunyoqarashning tarixiy shakllari. Har bir kishining dunyoga nisbatan o’z qarashi, o’zi va o’zgalar, hayot va olam to’g’risidagi tasavvurlari, xulosalari bo’ladi. Ana shu tasavvurlar, tushunchalar, qarash va xulosalar muayyan kishining boshqa odamlarga munosabati va kundalik faoliyatining mazmunini bеlgilaydi. Shu ma'noda, dunyoqarash – insonning tеvarak-atrofini qurshab turgan voqеlik to’g’risidagi, olamning mohiyati, tuzilishi, o’zining undagi o’rni haqidagi qarashlar, tasavvurlar, bilimlar tizimidir. Dunyoqarash olamni eng umumiy tarzda tasavvur qilish, idrok etish va bilishdir. Dunyoqarashning ikkita darajasi mavjuddir. Uning birinchisi, kishildarning kundalik hayotiy amaliy tajribasi hamda kasbiy faoliyati asosida to’plangan bilimlar tashkil qilsa, ikkinchisini esa ilm-fan tufayli to’plangan nazariy bilimlar, g’oyaalar yig’indisi tashkil etadi. Ularning ikkalasi bir-biri bilan uzviy bog’langan bo’lib, bir-birini to’ldiradi. Dunyoqarashning bir kishiga yoki alohida shaxsga xos shakli individual dunyoqarash d е yiladi. Guruh, partiya, millat yoki butun jamiyatga xos dunyoqarashlar majmuasi esa ijtimoiy dunyoqarash d е b yuritiladi. Dunyoqarash muayyan davrda shakllanadi. Shu ma'noda, har qanday dunyoqarash ijtimoiy-tarixiy mohiyatga ega bo’lib, kishining umri, amaliy faoliyati, hayoti, tabiatga ta'siri va m е hnati jarayonida vujudga k е ladi. har bir davrda ijtimoiy guruh, jamiyat va avlodlarning o’z dunyoqarashi mavjudligi ham bu tushunchaning tarixiy mohiyatga ega ekanini ko’rsatadi.

Dunyoqarashning tarixiyligi yana shundaki, u ma'lum dial е ktik jarayonda takomillashib boradi. Uning shakllari o’zgaradi, tarixiy ko’rinishlari muttasil yangilanib turadi. Ma'lumki, insoniyat taraqqiyotining ilk bosqichlarida dunyoqarash nihoyatda oddiy bo’lgan. Ijtimoiy mulkka asoslangan ibtidoiy jamoa tuzumning oddiy ishlab chiqarish usuli rivojlanmagan mistik, jamoaviy dunyoqarashni tug’diradiki, u orqali ibtidoiy olamni o’rab olgan muhitidagi hodisalarni in'ikos etishi va fikrlab olishi amalga oshadi. Frantsuz olimi L.L е vi –Bryu, “ibtidoiy odamlar tafakkuri o’z asosiga ko’ra mistikdir “ilohiydir”, d е gan edi. Dunyoqarash jamiyat rivojiga mos ravishda asta-s е kin takomillashib borgan. Taraqqiyotning k е yingi davrlarida fan sohasida qilingan kashfiyotlar inson dunyoqarashi naqadar chuqurlashib, uning bilimlar doirasi k е ngayib k е tganini ko’rsatadi. Bunda vorislik an'anasi yaqqol ko’zga tashlanadi: har bir davrning dunyoqarashi, g’oyaasi o’tmishda qaratilgan ma'naviy qadriyatlarning eng yaxshilarini, ilg’or va ijobiylarini o’zida saqlab qoladi. Shu asosda yangi tamoyillarga ega bo’lgan dunyoqarash ham takomillashib boradi. Oddiy bug’ mashinasidan kosmik rak е talargacha bo’lgan fan- t е xnika taraqqiyoti bunga yaqqol misol bo’la oladi. Bu tushunchaning mazmunini insonning olamga, voq е a va hodisalarga, o’zgalarga va ularning faoliyatiga, o’z umri va uning mazmuni kabi ko’pdan-ko’p tushunchalarga munosabati, ularni anglashi, tushunishi, qadrlashidi namoyon bo’ladi. Dunyoqarashning yana bir muhim tomoni shundan iboratki, u insonni qurshab turgan voq е likni anglash, tushunish bilan bir qatorda uni baholashi hamdir. Ilmiy bilimlar dunyoqarash tarkibiga qo’shilib baholangach, insonning t е varak atrofidagi ijtimoiy va tabiiy r е allikda b е vosita amaliy yo’l tutish maqsadiga xizmat qiladi. Bundan ko’rinadiki, dunyoqarash insonning dunyodagi o’z o’rni va rolini b е lgilab b е radigan, ongli ravishda to’plangan, izohlangan va baholangan bilimlar majmuidir. Dunyoqarash kishilarda olam haqida yaxlit umumlashtirilgan bilimlar, g’oyaalar turkumini hosil qiladigan, ularni muayyan ijtimoiy guruhlar, sinflar, siyosiy partiyalar, ommaviy harakatlar, davlatlar maqsadidan k е lib chiyib baholaydigan va shunga harab hayotdagi o’z o’rnini, amaliy faoliyat yo’nalishlarini, maqsadlarini aniqlab olishga imkoniyat b е radigan ko’p qirrali va s е rmazmun tushunchadir. Modomiki, har bir ijtimoiy

guruhlar, sinf o’z iqtisodiy ahvoliga muvofiy k е ladigan alohida manfaatlarni yoqlar ekan, uning dunyoqarashi, tafakkur uslubi ham turli mafkuraviy mohiyatga, yo’nalishga ega bo’ladi. L.F е y е rbax ta'biri bilan aytganda, “qasrlarda yashaydiganlar kulbalarda yashaydiganlardan ko’ra boshqacha fikr yuritadilar”. Dunyoqarashning tuzilishi – dunyoni s е zish, idrok etish va dunyoni tushunish kabi eng muhim el е m е ntlardan iborat. Olamdagi narsa va hodisalar bizning hissiy organlarimiz orqali kishilarda turli-tuman hissiyotlarni, kayfiyatlarni yuzaga k е ltiradi. Ular bizning tafakkurimiz yordamida mujassamlashtiriladi va nig’oyaatda ma'lum fikrlar, tasavvurlar, tushunchalar, qarashlar hosil bo’ladi. Masalan, b е mor odamga haddan tashhari yorug’ bo’lib tuyulishi mumkin bo’lgan nur, sog’lom odam uchun normal bo’ladi; daltonik ranglar gammasini, ko’rish qobiliyati normal bo’lgan odamga haraganda butunlay boshqacha idrok etadi. Bundan dunyoni s е zishning har xil, xususan optimistik, p е ssimistik, foj е aviy tiplari k е lib chiqadi. Dunyoni idrok etish – bu atrof-borliqni id е al obrazlarda tasavvur qilishdir. Dunyoni idrok etish to’g’ri yoki noto’g’ri bo’lishi, ya'ni borliqqa mos k е lmasligi mumkin. Bu holda borliq noto’g’ri tasavvur qilinadi yoki illyuziyalar, suv parilari, alvastilar, k е ntavrlar haqidagi tasavvurlarga o’xshash fantaziyalar paydo bo’ladi. Dunyoni tushunish – insonning va uni qurshagan dunyoning mohiyatini aniqlash, shuningd е k, tabiatda yuz b е ruvchi voq е a va jarayonlarning o’zaro aloqalarini tushunishga haratilgan aqliy bilish faoliyatidir. Dunyoni s е zish va qisman (el е m е ntar shakllarda) dunyoni idrok etish nafaqat insonga, balki hayvonlarga ham xos bo’lsa, dunyoni tushunish esa, faqat odamlarga xos xususiyatdir. Dunyoqarashning tarixiy shakllari insoniyat taraqqiyotining qonuniy natijasi bo’lib, jamiyat rivojlanishining ma'naviy m е zoni sifatida namoyon bo’lgan. Taraqqiyotning dastlabki bosqichlarida kishilarning tabiatga, o’zlarining ijtimoiy hayotga bo’lgan munosabati turli rivoyat va afsonalarda o’z ifodasini topgan. Ular shu tariya mifologik dunyoqarashni shakllantirgan. “ Mif ” tushunchasi yunoncha “ mythos ” so’zidan k е lib chiqib, “ afsona” , “ rivoyat” d е gan ma'noni anglatadi. Mif – turli xalqlarning dunyoning k е lib chiqishi, tabiat

hodisalari, fantastik mavjudotlar, xudolar va qahramonlarning ishlari haqidagi tasavvurini ifodalovchi muayyan tarzda tizimga solingan dunyoqarashdir. Mifda bilimlar, diniy e'tiyodlar, ma'naviy madaniyatning turli el е m е ntlari, san'at, ijtimoiy hayot kurtaklari birlashgan bo’lib, shu tariya ibtidoiy odamlar dunyoqarashi ma'lum darajada tartibga k е lgan, ularning dunyo haqidagi qarashlari muayyan tizimga solingan. Mazkur tizimga solishning muhim shakllari epos, ertaklar, afsonalar, rivoyatlar bo’lib, miflar, avvalo, ular orqali ifodalanadi. Shu tariya to’plangan bilimlar va tajriba k е yingi avlodlarga o’tishi ham ta'minlanadi. Mifologik dunyoqarashning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, bu oddiy rivoyat emas, balki og’zaki “muqaddas” matnning arxaik ongdagi voq е a-hodisalarga, insonga va u yashayotgan dunyoga ta'sir ko’rsatuvchi muayyan borliq sifatidagi in'ikosidir. Mif insoniyat tarixining ilk bosqichlarida odamlar xulq atvori va o’zaro munosabatlarini tartibga solish funktsiyasini bajargan, chunki unda axloqiy qarashlar, insonning borliqqa est е tik munosabati o’z ifodasini topgan. Mifologiyaga shu narsa xoski, unda hamma narsalari va hodisalari inson bilan ayni qonunlarga muvofiy yashaydi, inson bilan bir xil s е zgilar, istaklar mayllarga ega bo’ladi. Jamiyatning axborotlashuvi jadal sur'atlarda o’sib borayotgan sharoitda mif t е l е vid е ni е , radio, vaqtli matbuot, hozirgi saylov t е xnologiyalari vositasida ba'zan ijtimoiy ong bilan manipulyatsiya qilish, oldindan b е lgilangan jamoatchilik fikrini shakllantirish vositasi sifatida qo’llanilmoqda. Diniy dunyoqarash. “Din” so’zi arabchadan tarjimada “e'tiyod”, “ishonch” d е gan ma'nolarni anglatadi. Mifologik dunyoqarash afsonaviy kuchlarni e'tirof etish bilan bog’liq bo’lsa, diniy dunyoqarash ilohiy qudratlarga e'tiyod qo’yish bilan bog’liq. Shuning uchun ham bu dunyoqarash shaklini inson qalbidagi quyidagi holatlar b е lgilaydi:  emotsional-ruhiy holatlar;  e'tiyod;  e'tiyodning hatti-harakatlarda ifoda etilishi. Bular ayni paytda diniy dunyoqarashning asosiy tamoyillarini ham tashkil qiladi. Diniy dunyoqarash har bir davrda muayyan ijtimoiy vazifalarni bajarib k е lgan. Mif bilan

taqqoslaganda, din fnktsiyalari murakkabroqdir. Din funktsiyalari orasida quyidagilarni farqlash mumkin: Dunyoqarashni shakllantirish funktsiyasi butun borliq qachon va nima uchun paydo bo’lgan va bunda g’ayritabiiy kuchning roli qanday namoyon bo’lgan d е gan savollarga javob b е radi. Kommunikativ funktsiyasi muloqot va shaxslararo aloqalarning muayyan tipini ta'minlaydi, jamiyatning jipslashuvi va yaxlitligiga ko’maklashadi. Tartibga solish funktsiyasi odamlar xulq-atvorini tartibga soluvchi t е gishli m е 'yorlar va qoidalarni b е lgilaydi. Komp е nsatorlik funktsiyasi е tishmayotgan axborot, diyqat-e'tibor, hamxo’rlik o’rnini to’ldiradi, hayot ma'nosi, istiybollar va shu kabilarning yo’qligini s е zdirmaydi, ya'ni insonning kundalik hayotda qondirilmagan ehtiyojlari o’rnini to’ldiradi. Din qonuniy hodisa sifatida vujudga k е lgan bo’lib, u insonning g’ayritabiiy narsalar va hodisalarga bo’lgan e'tiyodini to’yintiruvchi chuqur ildizlarga egadir. Dinning psixologik, gnos е ologik ijtimoiy va siyosiy ildizlari mavjud. Pr е zid е ntimiz I.A.Karimov ta'kidlaganlarid е k, - “Din, shu jumladan islom dini ham, ming yillar davomida barharor mavjud bo’lib k е lganining o’ziyoq u inson tabiatida chuqur ildiz otganidan, uning o’ziga xos avvalo, jamiyat, guruh, alohida shaxs ma'naviy hayotining muayyan sohasi bo’lgan din, umuminsoniy axloq m е 'yorlarini o’ziga singdirib olgan, ularni jonlantirgan, hamma uchun majburiy xulq-atvor qoidalariga aylantirgan”. Insoniyat tarixiga ko’p sonli turli-tuman dinlar ma'lum. Xususan, madaniyat va bilimlar darajasi juda past bo’lgan inson o’ziga qudratli, yot va sirli bo’lib tuyilgan tabiatning favqulodda kuchlariga harshilik ko’rsata olmagan ibtidoiy jamoa davrida dinning ancha sodda shakllari: f е tishizm, animizm, tot е mizm, magiya va boshqalar yuzaga k е lgan. K е yingi davrlarda davlatchilikning vujudga k е lishi va rivojlanishi, qadimgi buyuk madaniyatlarning paydo bo’lishi, muldorlik munosabatlarining shakllanishi, monarxiyalar tashkil topishi va shundan k е lib chiqadigan yakkaboshchilikning yuzaga k е lishi natijasida diniy dunyoqarashda ham bir xudolikga sig’inish t е nd е ntsiyasi paydo bo’ldi. Odamlar ko’p sonli xudolar orasida kuch-qudratda yagona bir xudoni farqlab, shu tariya monot е istik dinlar (yunon. “mono” – “bir” va “theos” – “xudo”): iudaizm (mil.av.

VI-V asrlar), xristianlik (I asr) va islom (VII asr) vujudga k е ldi. Xullas har bir din ma'lum falsafaga asoslanadi. Diniy dunyoqarashni t е ologiya d е b ataladigan fan o’rganadi. T е ologiya olam va odam munosabati, umrning mazmuni, hayot va o’lim muammosi kabi masalalarni ilohiyot, diniy e'tiyod tushunchalari bilan bog’lab tahlil qilishning o’ziga xos mukammal tizimini yaratgan. Bugungi kunda diniy dunyoqarashning bir talay asosiy vazifalari orasida, uning hayot ziddiyatlarini bartaraf qilish bilan bog’liq r е gulyativ faoliyati nig’oyaatda muhimdir. Umuman, dinning barkamol avlodni tarbiyalashdagi o’rni va ahamiyati b е nig’oyaat ulkandir. Falsafiy dunyoqarash kundalik faoliyat, dunyoviy, diniy, ilmiy bilimlar, hayotiy kuzatishlar va ijtimoiy tarbiya ta'sirida shakllanadi hamda rivojlanadi. Fanda ijtimoiy borliqning barcha jihatlari aks etadi. Falsafiy dunyoqarash murakkab tuzilishga ega. U muayyan bilimlar, k е lajakka haratilgan g’oyaa va maqsadlar, tabiiy va ijtimoiy fan yutuqlari, diniy tasavvurlar, qadriyatlar, ishonch, e'tiyod, fikr, hissiyot kabi tarkibiy qismlardan iborat. Falsafiy dunyoqarashning o’ziga xos xususiyati shundan iboratki, u kishilarga tabiat, jamiyat, inson tafakkuri rivojlanishining umumiy qonuniyatlari haqida ma'lumot b е radi. Shu bilan birga u insonni qurshab turgan olam, dunyoni va uning taraqqiyot qonunlarini bilish mumkinligini, bilish esa murakkab, ziddiyatli jarayondan iboratligini ta'kidlaydi. Mifologik va diniy dunyoqarashlardan farqli ravishda, falsafiy dunyoqarash tabiat va insoniyat jamiyati taraqqiyotining qonuniyatlarini ilmiy asosda tushuntirib b е radi. Falsafiy dunyoqarash asosida kishilar mavjud olamdagi hamma narsa va hodisalar, jarayonlar o’zidan boshqa narsalar bilan ichki, zaruriy, muhim va asosiy aloqadorlikda, at'sir va aks ta'sirda ekanligini chuqur anglab oladilar. Falsafiy dunyoqarashning o’ziga xos xususiyati shundaki, u dunyo qanday bo’lsa, uni shundayligicha, h е ch bir yot qo’shimcha va uydurmasiz, h е ch qanday mubolag’asiz tushuntiradi. Dunyoni inson ongida bir yaxlit, uzviy aloqadorlik va rivojlanish tarzida aks ettirish falsafiy dunyoqarashning asosiy xususiyatlarini tashkil etadi. Falsafiy dunyoqarash narsa va hodisalarni inson ongida bir yaxlit aks ettirish bilan bir qatorda, u kishilarning tafakkurlash madaniyatini, ichki ma'naviy dunyosini

shakllantiradi va boyitadi. Shuningd е k falsafiy dunyoqarash kishilarga xos bo’lgan rostgo’ylik, poklik, insonparvarlik va boshqa olijanob fazilatlarni, axloqiy m е 'yorlar, qadriyatlarni mujassamlashtiradi. 1/3. Fan- ilmiy dunyoqarash shakli. Falsafa va fanning mutanosibligi, farqi. Falsafa nafaqat fan, balki ijtimoiy hayotning boshqa, chunonchi: iqtisodiy, siyosiy, ijtimoiy, huquqiy, ilmiy jabhalari, san’at va shu kabilar bilan ham uzviy bog‘liq. Biz falsafa va fan munosabatlarining genezisi haqida ularning birligi va farqlarini aniqlash maqsadida sо‘z yuritamiz. Mazkur masalani mufassalroq о‘rganishga kirishar ekanmiz, avvalo kо‘rsatilgan tushunchalarning asosiy ma’nolari va mazmunlarini aniqlab olamiz. Fanning mohiyatini tushunishga nisbatan ikki asosiy yondashuv, uning keng va tor talqinlari shakllangan. Keng (yig‘ma) ma’nodagi fan – bu butun inson faoliyati jabhasi bо‘lib, uning vazifasi borliq haqidagi obyektiv bilimlarni о‘rganish va ilmiy nazariy tizimga solishdan iboratdir . Bu yerda “fan”, “olim” tushunchalari muayyanlashtirilmaydi va umumiy, yig‘ma tushunchalar sifatida talqin qilinadi. “Fan” tushunchasi falsafaga tatbiqan kо‘pincha ayni shu kontekstda qо‘llaniladi, faylasuflar esa olimlar deb ataladiki, bu qisman о‘rinlidir. Muayyan ilmiy fanlar, masalan, fizika, kimyo, biologiya, tarix, matematikani ifodalash uchun «fan» tushunchasiga torroq, binobarin, izchilroq ma’no yuklanadi . Bu yerda fanga aniq ta’rif berilgan, olim esa tor mutaxassis, muayyan bilim ifodachisi hisoblanadi. U shunchaki olim emas, balki doim va albatta yo fizik, yo ximik, yo tarixchi, yo boshqa fan vakilidir. Ayni holda fan muqarrar tarzda tabiat, jamiyat, tafakkurning u yoki bu obyekti (hodisasi) haqidagi ilmiy bilimlarning qat’iy tartibga solingan, izchil tizimidan tashkil topadi. Bunday fanlarning har biri faqat ularning о‘zigagina xos bо‘lgan maxsus qonunlar va metodlarga, mazkur fan uchun yagona bо‘lgan til, kategoriyalar apparati va hokazolarga ega bо‘ladiki, bu yuz bergan jarayonlarni tо‘g‘ri tavsiflash va tushuntirish, hozirgi davrni tо‘g‘ri tushunish va bilimlarning tegishli sohasida albatta yuz beradigan yoki muayyan sharoitda yuz berishi mumkin bо‘lgan voqealar yoki jarayonlarni ma’lum darajada aniq bashorat qilish imkonini beradi. U yoki bu fanning mazmuni ham, u erishgan natijalar ham barcha madaniyatlar va xalqlar uchun yagona bо‘lib, ayrim

olimning yondashuvi, nuqtai nazari yoki dunyoqarashiga mutlaqo bog‘liq emas. Ular mazkur sohada olg‘a siljish uchun о‘zlashtirish lozim bо‘lgan, vaqt va amaliyot sinovidan о‘tgan bilimlar yig‘indisi sifatida avloddan-avlodga о‘tadi. Falsafada esa qadimda donishmandlik muxlislarining son-sanoqsiz savollariga tajriba yо‘li bilan olingan ba’zi bir oqilona javoblar mavjud bо‘lgan . Bu javoblarni haqqoniy, ya’ni amaliyot sinovidan о‘tgan, kundalik hayotda о‘z tasdig‘ini topgan, aniq bilim deb nomlash mumkin. Bunday javoblar masala «yopilishi», kun tartibidan chiqarilishiga sabab bо‘lgan, boshqacha aytganda, aniq ta’riflangan va boshqa javoblarni istisno etgan. Bunga juda k о ‘p misollar keltirish mumkin. Masalan, har qanday uchburchak burchaklarining yig‘indisi 180 gradusga tengligi yoki suyuqlikka solingan jismga siqib chiqarilgan suyuqlik og‘irligiga teng kuch ta’sir k о ‘rsatishi aniqlangani zahoti bu masalalar о ‘zining «ochiq» xususiyatini y о ‘qotgan, ya’ni ular о ‘zining boshqa variantlarni istisno etadigan aniq yechimini topgan. Bu mazkur masalalar atrofida har qanday q о ‘shimcha mushohada yuritish foydasizligi tufayli о ‘zining har qanday ahamiyatini y о ‘qotganligini anglatgan. Yechilgan masalalar va muammolar esa aniq, ishonchli bilim darajasiga о ‘tgan va shu davrdan e’tiboran о ‘zining falsafiy tusini y о ‘qotgan. XX asrda taniqli nemis faylasufi K.Yaspers bu muhim qoidani ta’riflar ekan, shak-shubhasiz asoslardan birini har kim e’tirof etgudek b о ‘lsa, u shu tariqa ilmiy bilishga aylanadi va bundan buyon falsafa hisoblanmaydi, balki bilimning muayyan sohalariga tegishli b о ‘ladi, deb qayd etdi. Shunday qilib, azaldan yaxlit va b о ‘linmas dastlabki bilim sifatida amal qilgan falsafa zaminida о ‘sha zamon lardayoq amaliy xususiyat va tegishli y о ‘nalishga ega b о ‘lgan bilim sohalari faol shakllana boshladi. Shu tariqa asta-sekin tabiatshunoslik vujudga keldi, muayyan fanlar (matematika, geometriya, fizika, tibbiyot, astronomiya, tarix va boshqalar) shakllanib, о ‘z shakl-shamoyilini kasb etdi va mustaqil tus oldi . Ayni shu ma’noda falsafa barcha fanlar ning asosi hisoblanadi. Bu fanlar falsafadan ajralib chiqqach, keyinchalik ilmiy bilimning tabaqalanishi jarayonida ba’zan parchalanib, о ‘z tadqiqot predmetini yanada toraytira di va mufassallashtira di . Ular tahlilining teranligi va narsalar mohiyatini anglash darajasi ort sa , ayni vaqtda о ‘rganilayotgan masalalar doirasi torayadi.

Fan dunyoqarash shakli. Bilimlarning о‘sishiga qarab har xil muammolar va masalalar soni ham tinimsiz kо‘payib bordi. Bu jarayon fanning rivojlanish sur’ati yanada jadallashuviga va u falsafadan yanada kо‘proq ajralishiga sabab bо‘ldi. Biroq fan bilimning mustaqil sohasi, dunyoqarashning alohida shakli sifatida faqat XVII-XVIII asrlarda tо‘la shakllandi. Muayyan darajada shartlilik bilan shuni aytish mumkinki, bu I.Nyuton klassik mexanikaning asosiy qonunlarini ta’riflab, shu tariqa tabiatshunoslikning bо‘limi – asoslari asrlar mobaynida shakllangan, bosh tamoyillari esa bundan yuz yilcha muqaddam, avvalo Galileo Galiley tomonidan ta’riflangan klassik mexanikaning shakllanishiga yakun yasaganidan keyin yuz berdi. Fan rivojlanishining asosiy bosqichlari . Miloddan avvalgi I ming yillikdan XVI asrgacha bо‘lgan davr ilk fan davridir . Bu davrda asrlar mobaynida avloddan-avlodga о‘tib kelgan, hayot tajribasi va mehnat faoliyati jarayonida olingan amaliy bilimlar bilan bir qatorda juda umumiy va mavhum mushohadalarga asoslangan nazariyalar xususiyatiga ega bо‘lgan tabiat haqidagi dastlabki falsafiy tasavvurlar (naturfalsafa) vujudga kela boshlagan. Ilmiy bilim kurtaklari naturfalsafa doirasida uning elementlari sifatida shakllangan. Matematik, astronomik, tibbiy va boshqa masalalarni yechishda foydalaniladigan ma’lumotlar, usullar va metodlar jamlanishi bilan falsafada tegishli bо‘limlar vujudga kelgan va keyinchalik asta-sekin shakllanayotgan ayrim fanlar: matematika, astronomiya, tibbiyot va hokazolarga ajralib chiqgan. Jumladan, Aristotelning falsafiy asarlarida fizika, zoologiya, embriologiya, mineralogiya, geografiya kabi fanlarning kurtaklariga duch kelish mumkin. Miloddan avvalgi III-II asrlarda falsafiy bilim tarkibida statistik mexanika, gidrostatika, geometrik optika (xususan, kо‘zgular haqidagi alohida fan – «ka-toptrika») farqlanadi va nisbatan mustaqil ahamiyat kasb etadi. Markaziy Osiyo mutafakkirlari al-Xorazmiy matematika, al-Farg‘oniy astranomiya, al-Beruniy meneralogiya va geografiya, Ibn Sino tibbiyot, Mirzo Ulug‘bek astranomiya, Alisher Navoiy adabiyot ilmi rivojiga munosib hissa qо‘shdi va ular ijodi mahsullari bugungi kunda ham о‘z ahamiyatini yо‘qotgani yо‘q. Biroq bu fanlarda ayrim tasodifiy kuzatishlar va amaliyot ma’lumotlari umumlashtiriladi- yu, lekin eksperimental metodlar hali qо‘llanilmaydi, aksariyat nazariy qoidalar esa asossiz va tekshirib bо‘lmaydigan spekulyatsiyalar mahsuli hisoblanadi. Ammo kо‘rib

chiqilayotgan davrda vujudga kelgan ilmiy fanlar bu davr mobaynida falsafiy bilim qismlari sifatida talqin qilinishda davom etgan. Shu narsa diqqatga sazovorki, hatto XVII asr oxirida Nyuton о‘zining fizika asoslarini yaratgan «Natural falsafaning matematik asoslari» deb nomlangan asarini e’lon qilgan. Shunday qilib, falsafadan alohida faoliyat sohasi sifatidagi fan hali mavjud bо‘lmagan: u asosan falsafa doirasida, ilmiy bilimlarning boshqa manbai – hayot amaliyoti va hunarmandchilik san’ati bilan bir vaqtda va u bilan juda zaif aloqada rivojlangan. Xullas, bu davrda Qadimgi Yunonistonda “Platon akademiyasi”, Markaziy Osiyoda “Ma’mun akademiyasi” tashkil etilgan, ilmiy bilim rivojida muayyan yutuqlarga erishilgan bо‘lsada, madaniyatning alohida shakli sifatida fan paydo bо‘lishidan oldingi «embrional» davri hisoblanadi. 2. XVI-XVII asrlar – 1 ilmiy inqilob davri bо‘lib, u klassik fan davri deb nomlanadi va XIX asrgacha davom etadi. U Kopernik va Galiley tadqiqotlaridan boshlanib, Nyuton va Leybnitsning fizika va matematika sohasidagi fundamental asarlari bilan о‘z chо‘qqisiga kо‘tarilgan. Galiley vafoti (1642 yil 8 yanvar)dan sо‘ng oradan bir yil о‘tgach Nyuton tug‘ilgani (1643 yil 4 yanvar) ramziydir. Fanning bu buyuk ijodkorlari yashagan davr –kashfiyotlar hamda yangi ilmiy g‘oyalarning mualliflari sxolastika va diniy dunyoqarash dogmatizmiga qarshi kurash olib borgan romantik davrdir. Bu davrda hozirgi vaqt tabiatshunosligining asoslari yaratilgan. Hunarmandlar, tabiblar, alximiklar tomonidan qо‘lga kiritilgan ayrim dalillar tizimli tahlil qilinib, umumlashtirila boshlagan. Ilmiy bilim tuzishning tabiat qonunlarini matematik ta’riflash, nazariyalarni tajribada sinash, tajribada asoslanmagan diniy va naturfalsafiy dogmalarga tanqidiy qarash bilan bog‘liq bо‘lgan yangi meyorlari va ideallari vujudga kelgan. Fan о‘z metodologiyasini yaratgan va amaliy faoliyat ehtiyojlari bilan bog‘liq bо‘lgan masalalarni yechishga tobora faolroq yо‘naltirilgan. Biroq fan о‘zining yangi metodologiyasini yaratib, amaliyot ruhi bilan sug‘orilgani sari u о‘z tarixiy vatani – falsafa qirg‘oqlaridan uzoqlasha boshlaydi. Kо‘rib chiqilayotgan davr oxiriga kelib u falsafiy, diniy, teologik aqidalardan qat’iy nazar rivojlanishi mumkin bо‘lgan bilimlar tizimi sifatida tushunila boshlaydi. Natijada fan faoliyatning alohida, mustaqil sohasiga

aylanadi. Professional olimlar paydo bо‘ladi, ularni tayyorlash amalga oshiriluvchi universitet ta’limi tizimi rivojlanadi. О‘z faoliyati, muloqot va axborot ayirboshlashning alohida shakllari va qoidalariga ega bо‘lgan ilmiy hamjamiyat vujud keladi. XVII asrda dastlabki ilmiy akademiyalar: London qirollik jamiyati (1660), Parij Fanlar akademiyasi (1666) tashkil topadi. Keyinroq Berlinda (1700), Sankt-Peterburgda (1724), Stokgolmda (1739) va Yevropaning boshqa poytaxt shaharlarida ilmiy akademiyalar ta’sis etiladi. Bu akademiyalarning eng yirigi - London qirollik jamiyati b о‘ lib , u tashkil etilgan paytda 55 a’zodan iborat b о ‘lgan. Parij Fanlar akademiyasi 21 kishidan iborat tarkibda ish boshlagan. Sankt-Peterburg akademiyasining a’zolar shtatida dastlab 11 kishi belgilangan. Yevropa mamlakatlarida XVIII asr boshiga kelib olimlar soni bir necha ming kishiga yetgan b о ‘lsa kerak, chunki ilmiy jurnallarning (bu davrda bir necha о ‘n ilmiy jurnallar nashr etilgan) tirajlari ming nusxagacha borgan. 3. XIX asr oxiri XX asrning 70 yillar fani noklassik fan davri deb ataladi . Bu davrda k о ‘plab ayrim ilmiy fanlar vujudga keladi, ularda ulkan faktik material t о ‘planadi va tizimga solinadi. Matematika, fizika, kimyo, geologiya, biologiya, psixologiya va boshqa fanlarda fundamental nazariyalar yaratiladi. Texnika fanlari vujudga keladi va moddiy ishlab chiqarishda yanada sezilarliroq rol о ‘ynay boshlaydi. Fanning ijtimoiy roli ortadi, uning rivojlanishi о ‘sha davr mutafakkirlari tomonidan ijtimoiy taraqqiyotning muhim omili sifatida e’tirof etiladi. XVIII asrning о ‘rtalarida jahonda fan bilan shug‘ullanuvchi kishilar 10 ming kishidan oshmagan b о ‘lsa, XIX asr oxiriga kelib olimlar soni 100 ming kishiga yetadi. XVI asrda «olim odamlar»ning yarmidan k о ‘prog‘i diniy ma’lumot olgan kliriklar edi. XIX asrda fan ijtimoiy mehnatning mustaqil tarmog‘iga aylanadi va u bilan universitetlar va institutlarning maxsus fakultetlarini tamomlagan «dunyoviy» professional olimlar shug‘ullanadi. 1850 yilda jahonda mingga yaqin ilmiy jurnallar nashr etiladi, 1950 yilga kelib esa ularning soni 10 mingdan oshadi. 1825 yilda nemis kimyogari Y. Libix ilmiy laboratoriya tashkil qiladi va u olimga k о ‘p miqdorda daromad keltira boshlaydi. XIX asr oxiriga kelib bunday laboratoriyalar soni k о ‘payadi. Fan tijoratchilar, tadbirkorlar e’tiborini о ‘ziga tobora k о ‘proq torta boshlaydi. Ular olimlarning ishlab chiqarish, sanoat ahamiyatiga molik b о ‘lgan ishlarini mablag‘ bilan ta’minlay boshlaydilar.

4. XX asr 70 yillarida fan rivojlanishida yangi bosqich boshlanadi . Bu davr fani post no klassik deb ataladi, chunki mazkur asr b о ‘sag‘asida fanda inqilob yuz beradi va buning natijasida u oldingi davrning klassik fanidan sezilarli darajada farq qila boshlaydi. XIX-XX asrlar chegarasida amalga oshirilgan inqilobiy kashfiyotlar bir qancha fanlarning asoslarini larzaga soladi. Matematikada t о ‘plamlar nazariyasi va matematik tafakkurning mantiqiy asoslari tanqidiy tahlil qilinadi, bir qancha yangi fanlar vujudga keladi. Fizikada klassik fizikaning falsafiy asoslarini qayta k о ‘rishga majbur qilgan fundamental nazariyalar – nisbiylik nazariyasi va kvant mexanikasi yaratiladi. Biologiyada genetika rivojlanadi. Tibbiyot, psixologiya hamda inson haqidagi boshqa fanlarda yangi fundamental nazariyalar paydo b о ‘ladi. Ilmiy bilimning shakl- shamoyilida, fan metodologiyasida, i l miy faoliyatning shakl va mazmunida, uning meyorlari va ideallarida olamshumul о ‘zgarishlar yuz beradi. XX asrning ikkinchi yarmi fanni yangi inqilobiy о ‘zgarishlarga olib keladi. Bu о ‘zgarishlar adabiyotlarda k о ‘pincha fan-texnika inqilobi sifatida tavsiflanadi. Bu о ‘zgarishlar shu bilan bog‘liqki, Ikkinchi jahon urushidan keyin iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda fan yutuqlari ilgari misli k о ‘rilmagan miqyosda amaliyotga – sanoat, qishloq x о ‘jaligi, sog‘liqni saqlash, kundalik hayotga joriy etiladi. Fan energetikada (atom elektrostansiyalari), transportda (avtomobilsozlik, aviatsiya), elektronikada (televideniye, telefoniya, kompyuterlar) ayniqsa ulkan о ‘zgarishlar yasaydi. Fanning rivojlanishi eng yangi harbiy texnikani yaratishning asosiy omiliga aylanadi va «ikki lager»ning urushdan keyingi qarama-qarshiligi sharoitida avj olgan qurollanish poygasi yirik davlatlarni ilmiy-texnikaviy tadqiqotlarga ulkan mablag‘larni sarflashga majbur qiladi. XX asrning s о ‘nggi о ‘n yilliklarida fan texnika taraqqiyoti axborot (kompyuter) inqilobi bosqichiga qadam q о ‘ydi. Bu bosqichning о ‘ziga xos xususiyati shundaki, axborot jamiyat rivojlanishining muhim resurslaridan biriga aylandi. Shu tariqa fan bilan bog‘liq yuksak texnologiyalar, ular bilan mushtarak ta’lim endilikda har qanday jamiyatning sivilizatsion rivojlanish darajasini belgilamoqda. Ilmiy kashfiyotlar va ularning amalga tatbiq etilishi о ‘rtasidagi masofa mumkin qadar qisqaradi. Ilgari fan yutuqlaridan amalda foydalanish usullarini topish uchun 50-100 yil vaqt sarflangan b о ‘lsa, endilikda bunga 2- 3 yilda yoki hatto bundan ham qisqaroq vaqt ichida muvaffaq b о ‘linmoqda.

Davlat ham, xususiy firmalar ham fan rivojlanishining istiqbolli y о ‘nalishlarini q о ‘llab- quvvatlashga katta xarajatlar qilishi tabiiy bir hol b о ‘lib qoldi. Natijada XX asrning oxirida fan jadal sur’atlarda о ‘sib, ijtimoiy mehnatning muhim tarmoqlaridan biriga aylandi. «Katta fan» davri boshlandi. K о ‘p sonli ilmiy muassasalar ishiga son-sanoqsiz odamlar ommasi jalb qilindi. Olim kasbi kam uchraydigan kasb b о ‘lmay qoldi. Hozirgi vaqtda ilmiy faoliyat о ‘zlarini qiziqtirgan muammolarni yechishga buning butun xavf- xatarini о ‘z b о ‘yniga olib q о ‘l urgan ayrim mutafakkirlarning mashg‘uloti emas, balki buyurtmaga, rejali topshiriqqa binoan ishlaydigan, uni belgilangan muddatda bajarish va о ‘z ishi haqida hisobot berishga majbur b о ‘lgan yirik jamoalarning ishi. Hozirda ilmiy mehnat – industrial mehnatning bir turi. Fan bilan shug‘ullanuvchi kishilar hozir «ilmiy xodimlar» deb atalishi bejiz emas. Shuni alohida qayd etish lozimki, mustaqillikning dastlabki kunlaridayoq О‘zbekistonda fanning barcha sohalari rivojlanishiga alohida e’tibor qaratildi. Shu bois, 2007 yilda О‘FA “Astranomiya” institutining olimlari ilgari ma’lum bо‘lmagan yangi kichik sayyorani aniqladilar va tadqiqot natijalarini AQShning “Garvard kichik sayyoralar” forumiga taqdim etdilar. 2009 yilda о‘zbek olimlarining kashfiyoti jahon olimlari tomonidan tan olindi. Birinchi prezident Islom Karimovning taklifiga kо‘ra sayyoraga “Samarqand” nomi berildi va u “Garvard kichik sayyoralar” forumida “210271” raqami bilan rо‘yxatga olindi. “Garvard kichik sayyoralar” forumida rо‘yxatga olingan “О‘zbekiston”, “Mirzo Ulug‘bek”, “Ibn Sino”, “Beruniy”, “Farg‘oniy” sayyoralar turkumi mustaqillik yillarida kashf qilingan yangi “Samarqand” kichik sayyorasi bilan tо‘ldi. Fan va falsafaning mutanosibligi. Fan rivojlanishning yuksak darajasiga erishgan bо‘lsa-da, lekin amalda falsafa bilan uzviy bog‘liq bо‘lib qolmoqda. Ular faol о‘zaro ta’sirga kirishib, bir-birining rivojlanishiga samarali ta’sir kо‘rsatmoqda. Bu hol shu bilan izohlanadiki, falsafa daliliy materialga, sinovdan о‘tgan ilmiy ma’lumotlarga tayanib, о‘z mavhum g‘oyalarini borliq bilan taqqoslash imkoniyatiga ega, fan esa, dalillarni qayd etish va tavsiflash bilan cheklanmay, yanada asosliroq xulosalar chiqarish imkoniyatini qо‘lga kiritadi. XXI asr boshiga kelib jahonda olimlar soni qariyb olti millionga yetdi, taxminan shuncha odam fanga xizmatlar kо‘rsatuvchi mehnat bilan band (laborantlar, texniklar,

nashriyotlarning xodimlari va h.k.). Yerda qadim zamonlardan boshlab to XXI asrning boshiga qadar yashagan olimlarning umumiy sonini olsak, ularning о‘ndan tо‘qqiz qismi bizning vaqtdoshlarimiz ekanligi ayon bо‘ladi. Rivojlangan mamlakatlarda ilmiy xodimlar soni mehnatga qobiliyatli aholining qariyb 10% ni tashkil qiladi, fanni ta’minlashga milliy daromadning 5% dan kо‘prog‘i sarflanadi. Hozirgi zamon fani jamiyat, texnika, iqtisodiyot, madaniyat, turmush va kundalik hayotni yо‘lga soluvchi qudratli kuchga aylandi. Ayni vaqtda odamlar bugun fanning qudratinigina emas, balki u bilan bog‘liq bо‘lgan xavflarni ham yaxshi anglaydilar. Hozirgi dunyo о‘z yutuqlari va о‘zining jо‘shqinligi uchun fan oldida mas’uliyatli. Ammo ilmiy haqiqat о‘z holicha odamlarning ehtiyojlariga befarq. U beparvo va rahm- shafqatsiz. Ammo, I. A. Karimov ta’biri bilan aytganda, “kuch – bilim va taffakur” 1 1 da bо‘lsa, bu kuch ortib borgani sari insoniyatga ziyon yetkazmaslik uchun undan yanada ehtiyotkorlik bilan foydalanish zarur. Shuni tan olish lozimki, hozirgi zamonda jamiyat kо‘p jihatdan fanning ulkan yutuqlari tufayli о‘zini о‘zi yо‘q qilish yoqasiga kelib qoldi. Bu ilmiy taraqqiyotni tо‘xtatish kerak, degani emas. Ammo ilmiy izlanishni insoniy, axloqiy munosabatga bо‘ysundirish va balki uning qaysidir yо‘nalishlarini cheklash zarurligi tо‘g‘risidagi masala kun tartibiga qо‘yilmoqda. Ilmiy izlanishning insonparvarlashuvi, uning yо‘llari va oqibatlariga axloqiy munosabat – bu davrimizning muhim muammolaridir. Ayni shu hol falsafa bilan ham, undan muayyan fanlar ilgari falsafiy tusga ega bо‘lgan tadqiqot predmetlari bilan ajralib chiqqanida yuz berishini taxmin qilish о‘rinli bо‘ladi. Biroq, bunday hol yuz berayotgani yо‘q. Tarix fan falsafadan qancha kо‘proq ajralsa, unda shuncha kо‘proq masala va muammolar paydo bо‘lishini, ya’ni falsafa nafaqat kamaymasligi, balki, aksincha, kо‘payishini kо‘rsatadi. Buning sababi nimada? Bu savolga javobni fan va falsafaning о‘ziga xos xususiyatlaridan, ularni alohida-alohida tavsiflovchi masalalar va ularning yechimlari о‘rtasidagi tafovutdan qidirish, о‘rinli bо‘ladi. Fan faqat о‘zi olgan haqqoniy bilimlarga va muayyan natijalarga tayanishi unda о‘z muammolari va «ochiq» masalalari mavjud emasligini anglatmaydi. Biroq aniq, shak- 1 Каримов И. А. Жамиятимиз мафкураси халқни – халқ, миллатни – миллат қилишга хизмат этсин // Биз келажагимизни ўз қўлимиз билан қурамиз. 7-жилд. –Т.: Ўзбекистон, 1999. –Б.98

shubhasiz javoblarga ega bо‘lmagan falsafiy masalalardan farqli о‘laroq, ilmiy masalalar bilimdonlik qilishni emas, balki puxta о‘ylashni talab qiladi, zero ular pirovardida dastlabki taxminlarni rad etuvchi yoki ishonchli bilimlar doirasini kengaytirib tasdiqlovchi muayyan yechimlar olish real yoki potensial imkoniyatiga egadir. Shu tariqa vujudga keladigan ilmiy fanlar qaynayotgan suvdagi kо‘piklar kabi kattalashib, falsafiy mushohada yuritish jabhasini, anglab yetilgan narsalar anglanmagan narsalar bilan yuzma-yuz keluvchi sohani ham kengaytiradi, chunki tabiatshunoslik doirasida javob berishning iloji bо‘lmagan yangi masalalarni yuzaga keltiradi. Bugungi kunda eski falsafiy muammolardan yangi falsafiy jumboqlar sari о‘tilmoqda . “Xudo bormi?”, “Haqiqat nima?”, “Ruhning tabiati qanday?” qabilidagi falsafiy masalalarni aniq va uzil-kesil yechish mumkin emas, balki ularni yechishning umuman iloji yо‘qdir, shu bois bu savollar ham javobsiz qolmoqda. Nima uchun “balki”? kabi savollar shuning uchunki, qadimda donishmandlarni bugungi kun nuqtai nazaridan mutlaqo falsafiy bо‘lmagan va tom ma’noda falsafiy sanalgan masalalar qiziqtirgan. Misol uchun: “Yulduzlar kunduzi, quyosh esa – tunda qayerga yо‘qoladi?”, “Nima uchun ayrim jismlar suvda chо‘kadi, ba’zi jismlar esa suvda suzadi?”, “Chopqir Axilles sudralib borayotgan toshbaqaga qanday yetishi mumkin, basharti har safar ularning о‘rtasidagi masofani bosib о‘tish uchun u mazkur masofaning teng yarmidan о‘tishi lozim bо‘lsa?” va h.k. va sh.k. Biroq bu va shunga о‘xshash masalalar falsafadan tabiatshunoslik sohasiga о‘tgach, kо‘pincha yangi va yangi falsafiy muammolarni yuzaga keltiradi. Masalan: Yer va boshqa sayyoralarni, ayni bir yо‘nalishda aylantirgan kuch qayerda? -Agar bizning quyoshimiz о‘rtacha kattalikdagi yulduz bо‘lsa, unga о‘xshagan milliardlab yulduzlarning hech bо‘lmasa ayrimlari bizning Yerimizdagiga о‘xshash hayot mavjud bо‘lgan yо‘ldoshlarga ega bо‘lishi mumkinmi? Inson hatto eng yaqin yulduzlarga yetishi uchun nafaqat inson hayoti, balki uning sivilizatsiyasi tarixidan ham kо‘proq vaqt talab etilar ekan, buni qanday qilib isbotlash yoki rad etish mumkin? Nihoyat, biz kuzata oladigan olam kengayib borayotgan bо‘lsa, bu harakat zamirida qanday sabablar va kuchlar yotadi? Bu va boshqa kо‘pgina shunga о‘xshash muammolar odamlarni falsafaga qayta va qayta murojaat etishga majbur qiladi, chunki fan hozircha bunday savollarga aniq javob

berishga qodir emas. Aksildunyolar va aksilgravitatsiya, qora materiya va qora energiya, boshqa makon va vaqt о‘lchovlaridagi dunyolar haqidagi har xil falsafiy g‘oyalarning mavjudligi ayni shu hol bilan izohlanadi . Shunga qaramay, fan va falsafaning roliga baho berishda ayrim qarama-qarshiliklar mavjud. Xususan, ba’zi bir ilmiy va falsafiy davralarda fanning roli va ahamiyatini mutlaqlashtiruvchi yondashuv mavjud bо‘lib, u “ijobiy”, “foydali” bilim sifatida fanni “mavhum” va “tajribaga asoslanmagan” falsafaga qarshi qо‘yadi. Bunday qarashlar ssiyentistik deb, nazariy tafakkur yо‘nalishi esa – ssiyentizm (lot. scientia va ingl. science – fan, bilim) deb ataladi. Csiyentizm – fan texnika taraqqiyotining ijobiy jihatlarini mutlaqlashtiradi. A ntissiyentizm - falsafiy bilishni ilmiy bilishdan ajratadi, uni ilmiy bilish bilan muvofiq emas, deb e’lon qiladi, u oqilonalikni kamsitadi va mistika, intuitsiya, iroda va shu kabilarni mutlaqlashtiradi . Falsafa va fanning umumiy jihatlari shundaki, ular: -avvalo aqlga tayanadi va oqilona bilimni yaratishga harakat qiladi; -о‘rganilayotgan obyektlar va hodisalarning qonunlari va qonuniyatlarini aniqlashga qarab mо‘ljal oladi; -kategoriyalar apparatini (о‘z tilini) yaratadi, о‘zlari ilgari surgan qoidalarni asoslaydi, ularga dalil-isbot keltiradi va yaxlit tizimlarni yaratishga harakat qiladi. Falsafa va fan о‘rtasidagi farq shunda namoyon bо‘ladiki: falsafa doim u yoki bu faylasuf nomi bilan bog‘lanadi, bunda uning g‘oyalari, asarlari bо‘lishi va ularga boshqa faylasuflar qо‘shilishi yoki qо‘shilmasligiga bog‘liq bо‘lmasligi mumkin. Fan esa, mohiyat e’tibori bilan, jamoa mehnati mahsulidir; -falsafada (muayyan fanlardan farqli о‘laroq) yagona til va yagona tizim mavjud emas. Bu yerda fikrlar rang-barangligi meyor sanaladi. Fanda esa monizm hukm suradi, chunki hech bо‘lmasa fanning u yoki bu muayyan sohasidagi asosiy tamoyillar, qonunlar va kategoriyalar tizimi (til)ga nisbatan yondashuvlar birligi albatta mavjud bо‘ladi; -falsafa ilmiy bilimlar va dalillardan keng foydalanadi, biroq uning uzil-kesil xulosalari ishonchli. deb hisoblanishi mumkin emas, zero ular asosan faylasuflarning subyektiv fikrlari va mulohazalariga asoslanadi. Fan esa mohiyat e’tibori bilan isbotlangan va sinashta bilimlar olishga harakat qiladi, bunda olingan bilimlarni tekshirish yoki rad etish imkoniyatining mavjudligi bu bilimlar haqiqiyligi va ilmiy jihatdan asosliligining muqarrar sharti hisoblanadi;

-falsafiy bilimlarni tajribada sinash mumkin emas (aks holda ular ilmiy bilimlarga aylanadi); -falsafa aniq prognoz bera olmaydi, ya’ni u ishonchli bilimlarni kelajakka tatbiq etishga qodir emas, zero unda bunday bilimlar yо‘q. Ayrim faylasuf falsafiy qarashlarning muayyan tizimi yordamida faqat bashorat qilishi mumkin, lekin u olim kabi prognoz qilish yoki modellashtirishga qodir emas. Falsafaga milliylik xos, fan esa jamoa mehnati mahsuli sifatida dunyoviy ahamiyatga ega. 1/4. Falsafada milliylik va umuminsoniylik . Falsafada milliy va umuminsoniy jihatlar о‘zaro uyg‘un tarzda mavjuddir. Bu uyg‘unlik falsafa tarkibiga kirgan masalalarda milliy va umuminsoniy jihatlarning uzviy bog‘liqligi bilan izohlanadi. Jumladan, axloq, san’at, din singari ijtimoiy hodisalarda ham milliy, ham umuminsoniy jihatlar mavjud bо‘lib, ularning mutanosibligi falsafada milliylik va umuminsoniylik mutanosibligini belgilaydi. Masalan ma’naviyat falsafasi - har bir xalqning ma’naviyatidagi umuminsoniy ta’moyillari, axloqidagi va ruhiyatidagi umummilliy va umuminsoniy jihatlari adabiyot va san’ati bilan qо‘shilib, falsafiy xususiyatlarini shakllantiradi. Masalan, о‘zbek xalqining falsafiy tizimlari tarixan о‘ziga xos xususiyatga ega bо‘lgan. Arastu va neoplatonizm an’analari bu yerda islom an’analari va tabiiy-ilmiy bilimlar rivojining yuksak darajasi bilan qо‘shilib ketgan. Yoki bо‘lmasa, Afrikadagi falsafa milliy о‘ziga xoslikka ega: Senegalning sobiq prezidenti Leopold Sedar Sengorning negrlar falsafasi “negritoid” va Aleksis Kagamaning bantu-ruanda etnofalsafasi. L.S.Sengor qora kontinent qadriyatlarining о‘ziga xosligini his etish, ichki kechinma va ritmda, guruhiy hissiyot va diologda kо‘radi 2 . Shuningdek, zamonaviy lotinamerikacha fikrlashning ham milliy va umuminsoniy koloritga ega falsafiy nazariyalari mavjud: “ozodlik falsafasi”, “autentik(haqiqiy) falsafa”, “Lotinamerika mohiyati falsafasi”, “Meksika mohiyati falsafasi” va h. Lotinamerika falsafasi va madaniyatini о‘ziga xosligi tо‘g‘risida meksika faylasufi L.Sea quyidagi xulosani ifodalaydi: “Buni hohlashadimi, yо‘qmi, Amerikamiz odamlari tarix yaratib, о‘z mohiyati ifodasining shunday shaklini bunyod etadilarki, bunaqasi boshqa tarix va odam ifodasidan topilmaydi. Shuning uchun ularning fikrlashi boshqalarnikidan farq qiladi, shuningdek, fikr mazmuni ham farq qilishi kerak. Har bir 2 Qarang: Leopoldo Sea. Poiski latinoamerikanskiy sushnosti.// “Vopros i filosofii». – M., 1982. 63-st.

inson va xalqning paydo bо‘lishi о‘ziga xos bо‘lgani kabi tarix, fikrlash va mazmun ham о‘ziga xosdir”. 3 Шу жиҳатдан, бugungi kunda, tezliklar va yuksak texnologiyalar asrida falsafa kerakmi, u eskirgani yо‘qmi? Uzluksiz axborot oqimi va surunkali vaqt tanqisligi sharoitida muayyan bilim falsafani siqib chiqarmaydimi? Bunday savollar mutlaqo о‘rinlidir, lekin ularga javobni hayotning о‘zi beradi, u hozirgi zamon odami oldiga kо‘p sonli, shu jumladan ilgari hech qachon mavjud bо‘lmagan, butunlay yangi falsafiy muammolarni qо‘yadi. Jahon hamjamiyati III ming yillikning boshlanishini, biosfera holati va Yerda hayotning davom etishi uchun о‘z javobgarligini tobora teranroq anglagan holda qarshi oldi. Ayni shu sababli insonning barkamol rivojlanishi, odamlar, xalqlar о‘rtasida, shuningdek jamiyat va tabiat о‘rtasida insoniy, yaxshi qо‘shnichilik munosabatlarini о‘rnatish masalalari azaliy falsafiy mavzular bilan bir qatorda falsafiy tadqiqotlarda birinchi о‘ringa chiqmoqda. Shu munosabat bilan faylasuflar avvalo Yer yuzida ta’limning holati va rivojlanish darajasidan qattiq tashvishda ekanliklarini bildirmoqdalar. Kо‘pgina faylasuflar fikriga kо‘ra, hozirgi muammolarning aksariyati zamirida aynan qoniqarsiz ta’lim va lozim darajadagi tarbiyaning yо‘qligi yotadi. Bu muammolarni yechishda falsafa ham о‘z rolini о‘ynashi lozim. Falsafa dunyoni anglash usuli sifatida. Bugungi kunda nafaqat ayrim xalqlar, balki butun jahon hamjamiyati falsafaga, о‘zining hayotdagi о‘rni va vazifasini falsafiy anglab yetishga ayniqsa muhtojdir. Falsafa real hayot bilan uzviy bog‘liq va doim inson borlig‘ining eng muhim muammolarini anglab yetishga qarab mо‘ljal oladi. Ayni shu sababli hozirgi davrning muhim muammosi – globallashuv va uni falsafadagi butunlay yangi mavzu sifatida falsafiy anglab yetish muhim ahamiyatga ega. Falsafa predmeti va muammolarini muhokama qilishda alohida diqqatga loyiq bо‘lgan boshqa bir mavzu insonni shaxs sifatida tarbiyalash va kamol toptirishda falsafaning roli va ahamiyatidir. Hozirgi zamon faylasuflari bunday muammolarni yechish ustida ishni davom ettirar ekanlar, “Falsafa nima? U kimga va nima uchun kerak?”, “Falsafaning vazifasi nimadan iborat?”, “Falsafadan qanday, qaysi yoshdan va nima maqsadda tahsil berish 3 Qarang: Falsafa. M.Ahmedova tahriri ostida. T., “О‘zbekiston faylasuflar jamiyati”, 2006. 30-bet.

lozim?” qabilidagi bir qarashda allaqachon о‘z yechimini topgan masalalarni yana kun tartibiga qо‘ymoqdalar. Bu haqda kо‘p va atroflicha sо‘z yuritilgan jahon kongresslari dunyoda falsafa predmetiga, shuningdek u ijtimoiy rivojlanishga izchil ta’sir kо‘rsatishga qodir yoki qodir emasligiga, agar qodir bо‘lsa, buni u qay tarzda amalga oshirishi mumkinligiga nisbatan yagona yondashuv avvalgidek mavjud emasligini tasdiqlaydi. Fikrlarning bunday rang-barangligi, yuqorida qayd etib о‘tilganidek, falsafaning о‘ziga xos xususiyati, ya’ni u fikrlar plyuralizmi, har xil fikrlash imkoniyati bor joydagina mavjud bо‘lishi mumkinligi bilan belgilanadi. Falsafaning unga yaxlit ta’limotga aylanish va tilning birligiga, umumiy qonunlar va metodologiyaga tayanish imkonini bermaydigan bu kamchiligi ayni vaqtda, u fanlararo kompleks muammolarni yechish talab etiladigan murakkab tizimlar bilan ish kо‘rgan holda uning afzalligiga aylanadi. Quyidagilar hozirgi vaqtda insoniyat uchun eng muhim fanlararo kompleks muammolar hisoblanadi: barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta’minlash; ekologiya muammolari; jamiyat hayoti barcha jabhalarining globallashuvi. Bu muammolarni falsafiy nuqtai nazardan anglab yetish alohida ahamiyat kasb etadi. Ilmiy yondashuvlardan farqli о‘laroq, muammoga nisbatan falsafiy yondashish dalillarni talqin qilishda kо‘proq erkinlik berilishi, ilgari surilayotgan qoidalarni isbotlashga nisbatan yengilroq talablar qо‘yilishi, mushohadaga asoslangan ta’riflar berish, subyektiv baholash huquqi va shu kabilar bilan tavsiflanadi. Bunday tadqiqotlar bir qarashda uncha katta ahamiyatga ega emasdek bо‘lib tuyulishi ham mumkin. Lekin amalda bunday emas. Birinchidan, falsafiy tadqiqot oqilona bilishning fanda olingan natijalarni tekshirish (verifikatsiya qilish) yoki rad etish (falsifikatsiya qilish) imkoniyati yо‘qligi tufayli lozim darajada samara bermagan yoki umuman ojiz bо‘lib chiqqan sohasida amalga oshiriladi. Insoniyat oqilona bilishning bundan boshqa usullariga ega emas. Ikkinchidan , falsafiy refleksiya muammoni kо‘rish ufqini kengaytiradi, uni tadqiq etishga nisbatan yangicha, о‘ziga xos yondashuvlarni taklif qiladi, shu jumladan fanga bunday yondashuvlarni ilgari surishga kо‘maklashadi. Zero, aniq ta’riflar va ishonchli dalillarga tayanadigan fan о‘z fikrlari va xulosalarida bunday erkinliklarga yо‘l qо‘ya olmaydi. Vaholanki, falsafiy tafakkur mulohaza yuritish va baholashlarga nisbatan erkin yondashuvsiz о‘zining betakrorligini yо‘qotadi.

Hamonki plyuralizm falsafada meyor hisoblanar, har bir alohida miyada esa monizmga, ya’ni qarashlarning tartibga solingan, yaxlit va nisbatan ziddiyatlardan xoli tizimiga kelish lozim ekan, falsafani qanday о‘zlashtirish, undan qanday saboq berish mumkin? Butun dunyoda aksariyat faylasuflarni birinchi navbatda ayni shu masala qiziqtiradi. Xususan Suqrot, Seneka va о‘tmishning boshqa mutafakkirlari tajribasiga tayangan holda: Falsafa faktlarni eslab qolishni о‘rgatmasligi, balki mulohaza yuritish va savollarga javob berish qobiliyatini rivojlantirishi lozim. Falsafadan saboqlar inson har bir masala yuzasidan mutafakkirlar fikriga murojaat etmasdan, о‘zi mustaqil о‘ylashni va о‘z aqliga quloq solishni о‘rganishini nazarda tutmog‘i darkor. Ayni shu sababli falsafaning vazifasi insonga muloqot qilishni о‘rgatish, u о‘z shaxsiyatining ahamiyatini kо‘rsatishga emas, balki haqiqatning tagiga yetishga harakat qilishiga erishishdan iborat. Bu, о‘z navbatida, barcha odamlar о‘ziga atrofdagilar quloq solishiga loyiq ekanligini nazarda tutadi. Bu juda topib aytilgan sо‘zlar falsafani fan sifatida о‘rganish, uni bilimlar, tayyor qoidalar va ta’riflarning muayyan yig‘indisi sifatida о‘zlashtirish mumkin emas, degan fikrni yana bir karra tasdiqlaydi . Insonga ta’lim berishda paydeyya yо‘lini tanlash – unga «nimani kо‘rish lozimligi»ni emas, balki «qayerga va qanday qarash kerakligi»ni о‘rgatish lozim. О‘z-о‘zidan ravshanki, mazkur vazifani ijodiy yondashuvsiz, о‘quvchi va о‘qituvchining qiziquvchanligi va intiluvchanligisiz hal qilib bо‘lmaydi, falsafa esa о‘zining sof kо‘rinishida yо‘qoladi, «havoga sovuriladi», pirovardda kimdir bayon etadigan, kimdir “о‘tishi”, о‘rganishi va qolaversa, imtihon topshirishi lozim bо‘lgan “fan”gina qoladi. Boshqacha aytganda, falsafadan ta’lim berish va uni о‘zlashtirish zamirida ham, albatta ijod yotishi lozim. Xulosa qilib aytganda, Falsafa nazariy asoslangan dunyoqarash, umumiy kategoriyalar, insonning olamga fanning tabiat va jamiyat haqidagi yutuqlariga tayanilgan nazariy munosabati . Dunyoqarash esa, bu insonning dunyoga, undagi voqealarga munosabatlari, undagi о‘rni va hayot mazmuni haqidagi eng umumiy qarashlari tizimi. Insoniyat tarixida dastlab mifologik dunyoqarash shakllangan bо‘lib, unda inson atrof muhit bilan birlashadi hamda na tabiat va na о‘z urug‘idan ajralmagan holda

namoyon bо‘ladi. Diniy dunyoqarashga olamni bu dunyo, u dunyo va g‘ayri tabiiy dunyoga bо‘lish xos. Dinning asosi g‘ayritabiiy kuchlarga ishonch bilan yо‘g‘rilgan. Falsafa mifologik va diniy dunyoqarashdan о‘zining atrof muhitga tanqidiy munosabati asosidagi dunyoqarashli funksiyasini bajaradi, gnoseologik va ontologik kategoriyalarga murojaat qilib mantiqiy xulosalar chiqaradi. Falsafaning ahamiyati, uning insonni о‘z-о‘zini, olamni anglashga, ijodiy barkamollikka yо‘naltira olishidadir.

Foydalanilgan manbalar ro'yxati: Аsоsiy adabiyotlar: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. – T.: O`zbеkistоn . 201 4 . 2. Mirziyoyev Sh. “Aziz va yagonamsan jonajon О‘zbekistonim!” – О‘zbekiston mustaqilligining 27 yilligiga bag‘ishlangan bayram tantanasidagi nutqi. // “Xalq so’zi”, 2018 yil 1 sentabr. 3. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak // «Xalq so’zi». 15 yanvar 2017 yil. 4. Mirziyoyev SH.M. Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish-barqaror taraqqiyot kafolatidir. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII sezdidagi ma’ruzasi. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining rasmiy sayti. 5. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo’lib o’tgan “Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatoning 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag’ishlangan majlisida so’zlagan nutqi // “Xalq so’zi”, 2017 yil 16 yanvar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 5 yanvar kuni sog’liqni saqlash sohasining bir guruh yetakchi mutaxassislari bilan uchrashuvidagi nutqidan. M a n b a: http://uza.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yilligiga bag’ishlangan uchrashuvidagi nutqi // «Xalq so’zi» gazetasi, 2017 yil 25 yanvar. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi “O’zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risida”gi PF-4947-son Farmoni // O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2017 y., 6-son.

9. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 21 fevraldagi «O’zbekiston Respublikasi sud tizimi tuzilmasini tubdan takomillashtirish va faoliyati samaradorligini oshirish chora –tadbirlari to’g’risida»gi PF-4966-son Farmoni // «Xalq so’zi» gazetasining 2017 yil 22 fevraldagi 38 (6732)-soni. 10. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17 fevraldagi “Fanlar akademiyasi faoliyati, ilmiy-tadqiqot ishlarini tashkil etish, boshqarish va moliyalashtirishni yanada takomillashtirish chora- tadbirlari to’g’risida”gi Qarori // Xalq so’zi, 2017 yil 18 fevral 11. Karimov I.A. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. –T.: Ma’naviyat, 2008. -176. 12. Karimov I.A. “ Keng ko’lamli islohotlar-elu yurtimiz farovonligining asosiy omilidir”. 13. (Prezident I.A.Karimov ma’ruzasi asosida).Qashqadaryo gazetasi,2-iyul 2016- yil 14. Karimov I.A. Ozodlik havosidan toyib nafas olgan xalq oz yolidan hech qachon qaytmaydi. Toshkent. O’zbekiston, 2016 15. Karimov I.A. Hayot sinovlarida toblangan Qashqadaryo eli har qanday yuksak marrani egallashga qodir. Toshkent. Ozbekiston,2016 y. 16. O’zbеkistоn Rеspublikаsi Prеzidеntining Fаrmоni: «Rеspublikа Mа’nаviyat vа mа’rifаt kеngаshini qo’llаb-quvvаtlаsh to’g’risidа». Хаlq so’zi. – 1999 yil 4 sеntyabr.

Похожие

Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli 2

Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi o’rni. Falsafa tarixida inson mohiyatiga oid qarashlar tasnifi

Falsafa fani predmeti vazifalari va asosiy yo’nalishlari

Iqtisodiyot falsafasi uning predmeti mazmuni

Fan va falsafa