Etika fanining predmeti va jamiyat hayotidagi ahamiyati. Axloq haqidagi qarashlar tarixi - Философия - Презентации

Etika fanining predmeti va jamiyat hayotidagi ahamiyati. Axloq haqidagi qarashlar tarixi

Загружено в:

18.12.2024

Скачано:

0

Размер:

65.0048828125 KB

Etika fanini n g predmeti va jamiyat hayotidagi ahamiyati . Axloq haqidagi qarashlar tarixi Reja : 1. Etika fanining predmeti va tadqiqot doirasi, maqsad va vazifalari. 2. Axloqning kelib chiqishi va axloqiy ong shakllari. 3. Qadimgi d unyo axloqshunosligi. 4. O’rta asrlarda G’arb va Sharq axloqshunosligi . 5. Yangi va eng yangi davr axloqshunosligidagi asosiy xususiyatlar.

Axloqshunoslik fanining predmeti va tadqiqot doirasi, maqsad va vazifalari. Etika (axloqshunoslik) eng qadimgi fanlardan bo`lib, ko`p ming yillik tarixga egadir. U bizda «Ilmi ravish», «Ilmi axloq», «Axloq ilmi», «Odobnoma» singari nomlar bilan atalib kelingan bo`lsa, Ovrupada «Etika» nomi bilan mashxur bo`lgan. Axloqshunoslik kishilarning hulq normalarini, yurish-turish, tartib-qoida, hatti-harakatlarini tartibga keltiruvchi, ijtimoiy hodisalardagi vazifalarni belgilab kelgan. Yunon faylasufi Arastu (Aristotel E. O 384-322- betlar) birinchi bo`lib etika fanini muamolaga kiritgan. Arastu fanlarni tasnif qilib, uch guruhga bo`ladi: nazariy, amaliy, ijodiy. Birinchi guruhga falsafa, matematika va fizikani, ikkinchi guruhga etika va siyosatni, uchinchi guruhga esa san‘at, hunarmandchilik va amaliy fanlarni kiritadi. Demak, qadimgi yunon faylasuflari axloq haqidagi ta‘limotni fan darajasiga ko`tarib, uni etika deb ataganlar. Etika yunoncha «ethos» so`zidan olingan bo`lib, uning mazmunida odat, odob, rasm-rusum, fe‘l (harakter) ma‘nolari ifodalanadi. Etika ijtimoiy hayotda sodir bo`ladigan xodisalarning muayyan sohalarini qamrab oladi. Bugungi kunda etika fani ilmiy-tarixiy, zamonaviy-hayotiy talablar nuqtai- nazaridan «Axloqshunoslik» deb aytiladi. Axloqshunoslik axloqning kelib chiqishi va mohiyatini, kishilarning ijtimoiy hayotdagi axloqiy munosabatlarini o`rganadigan fandir. «Axloq» so`zi arabchadan olingan bo`lib, «hulq» so`zining ko`plik shaklidir, lotinchada esa, «mores» so`zidan olingan bo`lib, u ham axloq ma‘nosini anglatadi. Axloq,umumiy tushuncha sifatida fanning tadqiqot ma‘nosini anglatadi., muayyan tushuncha sifatida esa inson fe‘l - atvori va hatti – harakatlarining keng qamrovli qismini ifodalaydi. Axloq ruschada «moral» so`zidan olingan bo`lib, axloq degan ma‘noni anglatadi. Demak, axloq eng avvalo kishilarning oilada, jamoada, jamoatchilik joylarida yurish-turish, yashash qoidalariga, fe‘l - atvor, hatti-harakatlarining jamisini ifodalaydi. Axloq tushunchasi odob, hulq-atvor so`zlarining mazmunini anglatadi. Axloqni umumiy tushuncha sifatida olib, uni doira shaklida aks ettirilsa, doiraning eng qamrovli qismini axloq egallaydi.

«Odob» arabcha «adab» so`zidan olingan bo`lib-kishilarning hulq-atvori, yurish- turish munosabatlarini ifodalaydi. U kishilarning ijtimoiy munosabatlari orqali shakllanadi va rivojlanib boradi. Odobga bo`lgan e‘tibor bolalikdan boshlanib, yoshi ulg`ayib borgan sari kishilarning odob darajasi kengayib boradi. Odob – insonni ma‘naviy kamolotga yetkazuvchi, kishi faoliyatini belgilovchi tarixiy jarayondir. Odob axloqqa nisbatan tor tushuncha bo`lib, u o`z navbatida barcha axloqiy fazilatlarni yuzaga chiqishi bilan namoyon bo`ladi. Odob aqlning suyanchi bo`lib, barcha fazilatlarning sha‘ni va hikmatidir. «Hikmatnoma» da: «Odob ikki xildir: hikmat odobi va xizmat odobi. Hikmat odobi poklik va to`g`ri yo`lga yetaqlaydi, xizmat odobi esa badavlatlik va obruga yetkazadi», - deb ko`rsatilgan. (Hikmatnoma. Toshkent, «Cho`lpon», 1992, 38-bet). Hulq odobga nisbatan kengroq ma‘noda ishlatiladi. Hulq ijtimoiy hayotning barcha sohalarini, oiladagi, jamoadagi insoniy hatti- harakatlarni qamrab oladi. Hulqning shakllanishi oila tarbiyasidan boshlanadi. Oila o`z farzandini odobli qilib tarbiyalaydi. Kishilarning faoliyati yurish-turish, hatti-harakati, o`zaro munosabatlari hulqning shakllanishi va taraqqiy qilishida ijobiy yoki salbiy ta‘sir qilishi mumkin. Inson hulqidagi barcha fazilatlar uning faoliyati bilan bevosita bog`lik bo`ladi. Inson faoliyatdan to`xtasa, kamolotdan to`xtaydi, chunki kamolotning zamiri faoliyatdir. «Saodatnoma» da quyidagi fikrlar aks ettirilgan: «Insondagi go`zallik tuyg`usi bamisoli g`uncha bo`lsa, uning mumtoz hulqi, odobi bu g`unchaning husn-jamolidir. Bu fazilatlar bir – birini bezaydi va boyitadi». (qarang: Raximjon Usmonov. Saodatnoma. Tanlangan asarlar. Toshkent, «O`qituvchi», 1995 yil, 27-bet). Demak, hulq odob bilan chambarchas bog`langan tushunchadir. Axloq esa odob, hulqqa nisbatan keng qamrovli tushuncha bo`lib, kishilarning axloqiy hayotini o`rganadigan, axloqiy xodisalarning o`ziga xos xususiyatlari va rivojlanish qonunlarini ochib beradi. Axloq kishilarning ijtimoiy hayotida namuna bo`la oladigan ijobiy hatti- harakatlar yig`indisi, insonning yetuklik darajasini belgilovchi ma‘naviy xodisa hisoblanadi. Axloq barcha odamlar uchun birdek taalluqli hisoblangan, shaxs hayotidagi hamma sohalarda o`ziga va o`zgalarga qo`yiladigan ma‘naviy-ijtimoiy talablar hamda ehtiyojlarning munosabatlar shaklidagi ko`rinishlaridan iborat

bo`lgan, insonga berilgan ixtiyor erkinligini hatti-harakatlar jarayonida ichki iroda kuchi tomonidan oqilona cheklanishini taqozo etuvchi ma‘naviy xodisadir. Ma‘naviy hodisaning mazmunida kishilarning hulq-atvori, (harakteri), hulq – odobi, ularning ijtimoiy hayotda tutgan o`rni, oilaga, Vatanga, millatga, jamoatchilikka bo`lgan munosabatlari, ularni tartibga solish va boshqarish uchun xizmat qiluvchi his-tuyg`u, talab-ehtiyojlarining majmuasi tushuniladi. Axloqshunoslik (etika) fanining tadqiqot doirasi, bahs mavzui umumiy va xususiy yo’nalishlar orqali o’rganiladi. Umumiy yo’nalishdagi etika nazariyasi metodologik muammolarni hal etish bilan shug’ullanib, axloqning tabiati, mohiyati, xususiyatlari, ular o’rtasdagi bog’lanish va o’zaro aloqadorlikni, ijtimoiy – tarixiy taraqqiyotdagi tendentsiyalarni o’rganadi va shu atrofda munozara yuritadi. Axloqshunoslik fanining tadqiqot doirasi (bahs mavzui) keng qamrovli tushunchalar, tamoyillar, axloqiy qonun-qoidalarni asosiy maqsad qilib, yuksak fazilatlarga ega bo’lgan, axloqiy jihatdan kamolotga erishgan kishilar – insonlarni tarbiyalashdan iborat. Axloqshunoslik fani oldida eng murakkab vazifalar turadi. Uning asosiy vazifasi insonlarni axloqiy pok, har tomonlama kamolotga yetgan, hulqi, odobi, yurish-turishi, muomala munosabati bilan el- yurtga tanilgan kishi sifatida tarbiyalashdan iboratdir. Eng muhim vazifalardan yana biri axloqsizlik illatlariga qarshi shafqatsiz kurashish, salbiy illatlarni hayotdan siqib chiqarish, bunday salbiy illatlarning oldini olish yo’llari va vositalarini ishlab chiqish hisoblanadi. Mamlakatimizda adolatli, insonparvar huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini bunyod qilish maqsad qilib qo’yilgan. Bu sharafli va ulug’ maqsad har tomonlama kamol topgan, ulug’vor insoniy fazilatlarni o’zida mujassamlashtirgan, hayotni, borliqni yanada go’zalroq qilish uchun o’z hissasini qo’shadigan komil insonni tarbiyalashni taqazo etadi.Mamlakatimizning 1-Prezidenti I.A.Karimov: «Biz barpo etayotgan yangi jamiyat yuksak ma‘naviy va axloqiy qadriyatlarga tayanadi va ularning rivojlanishiga katta e‘tibor qaratiladi. Bu jarayon milliy istiqlol g’oyasi va mafkurasiga, o’sib kelayotgan yosh avlodni vatanparvarlik ruhida tarbiyalashga

asoslanadi», - deb ta‘kidlagan edi. 1 Axloqshunoslik tafakkur taraqqiyotini tadqiq etadi va amaliyotda insonni ezgulik orqali haqiqatga olib borishga xizmat qiladi. Hozirda axloqshunoslik falsafiy fan sifatida, uch yo`nalishda ish olib boradi. U axloqni: bayon qiladi, tushuntiradi, o`rgatadi. Axloqshunoslik tarbiyaviy-bayoniy, falsafiy - nazariy va me‘yoriy tabiatga ega. Axloqshunoslikda nazariya bilan amaliyot o`zaro aloqadorlikda bo`ladi. Axloqshunoslik fanining tadqiqot doirasi, uning bahs etadigan tamoyili bevosita inson bilan bog`langan. Insonsiz axloq bo`lishi mumkin emas. Inson jamiyat qo`ynida tug`iladi, yashaydi va voyaga yetadi. Unda ijtimoiy muhitning roli beqiyosdir. Ijtimoiy muhit insonni tarbiyalaydi, undag i yomon fazilatlarni bartaraf qilish yo`lini izlaydi, yaxshi fazilatlarini rivojlantirib, insoniy hulq-odob, fe‘l - atvorni mustaxkamlab boradi. Axloq, hulq-odob, fe‘l - atvor axloqshunoslik-ning baxs mavzuini tashkil etadi. Masalan, hulq-atvori buzuq kishilardan hamma o`zini olib qochadi, undan begonalashadi. «Saodatnoma»da: «Agar odamlar sendan uzoq yurishga intilsalar, o`z hulq-avtoringga razm sol. Hatto asalari ham xushbo`y ko`katga intiladi, badbo`ydan qochadi», - deb ta‘kidlanadi. 2 Demak, axloq qoidalariga rioya qilish har bir insonning burchidir. Axloq qoidalariga rioya qilishni ta‘minlash jamoatchilik fikri bilan amalga oshiriladi va odatda ishontirish kuchiga tayanadi. Xalq ommasi tomonidan bir necha ming yillar davomida yaratilgan moddiy va ma‘naviy madaniyat-maqollar va matallar, rivoyatlar va falsafiy asarlarda halollik va poklik madx etilgan, birovlarning haqiga xiyonat qilish, mehnat qilmasdan kun ko`rish, o`g`irlik, poraxo`rlik, ta‘magirlik qattiq qoralangan, o`zidan kattalarni hurmat qilish, bemorlarga yordam berish, boshqa millatlar va xalqlarga mansub bo`lgan kishilarning tili, tarixi, madaniyati, ilg`or udum va an‘analariga hurmat bilan qarash, tabiat va uning boyliklarini e‘zozlash uqtirilgan. Do`stlik, ahillik, o`zaro hamkorlikda hayot kechirish, tinchlik uchun kurashish, xalqaro terrorizm, ekstremizmga qarshi kurashish, urushlarga va behisob qon to`kishlarga yo`l qo`ymaslik da‘vat etilgan. Shuning uchun ham umuminsoniy madaniyat, hulq- 1 qarang: Islom Karimov. Milliy istiqlol mafkurasi xalq e‘tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga javoblar, Toshkent, «O’zbekiston», 2000, 8-19-betlar 2 Raximjon Usmonov. «Saodatnoma», Toshkent, «O`qituvchi», 1995, 22-bet

odob va axloqiy qadriyatlar o`z ahamiyatini hech qachon yo`qotmaydi, ular insoniyatning eng katta ma‘naviy xazinasidir. 2. Axloqning kelib chiqishi va axloqiy ong shakllari. Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri bo`lib, kishilarning ijtimoiy turmushini aks ettiradi, ularning yurish-turish normalari, yashash qoidalari, hulq-atvor qoidalarining y`igindisidir. Axloqning mohiyatida asosiy e‘tibor kishilarning jamiyatdagi hatti –harakatlari, yurish-turishlari, yashash normalari, printsiplari, qoidalari, ularning o`zaro munosabatlari kabilarga qaratiladi. «Aslini olganda, - deb ta‘kidladi I.A.Karimov, - axloq ma‘naviyatning o`zagi. Inson axloqi shunchaki salom-alik, xushmuomalalikdan iborat emas. Axloq – bu, avvalo, insof va adolat tuyg`usi, iymon, halollik degani». (qarang. Karimov I. A. O’zbekistonning siyosiy, ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining axloqiy tamoyillari. Toshkent, «O`zbekiston», 1995, 53-bet). Axloq ijtimoiy ong shakllaridan biri bo’lib, jamiyat taraqqiyotining ilk bosqichida paydo bo’lgan. Uning paydo bo’lishida kishilarning mehnat faoliyatlari, iqtisodiy munosabatlari muhim rol o’ynaydi. Mehnat tufayli insonning aqliy, axloqiy va boshqa faoliyati shakllana boshlaydi. Falsafiy – axloqiy fikrlar vujuduga kelgandan boshlab hozirga kunga qadar hayot yuzaga keltirgan turli tuman masalalar, kishilarni kiziktirib kelayotgan muammolar doimo uning diqqat markazida turadi. Shuning uchun axloqning kelib chiqishida hayot tushunchasi muhim rol o’ynaydi. Hayot eng avvalo inson axloqining manbai va xazinasidir. Qadimgi ona sayyoramizdagi hayot odatda uch olamdan iborat, deb qabul qilingan. Bo’lar – nabotot, hayvonot va bashariyat olami, ularning o’zaro munosabatlari zaminimizdagi hayotning asosiy omili hisoblanadi. Bu uch olam o’zaro dialektik aloqadorlikda bo’lib faoliyat ko’rsatadi. O’simliklar dunyosi ham paydo bo’ladi, rivojlanadi, singan shoxlari o’rnini sirach chiqarib davolaydi – muxofaza qiladi, urugini qoldirib, bir kun kuriydi. Hayvonot olami ham shunday xususiyatlar bilan birgalikda sezish a‘zolari va qobiliyati hamda muayyan darajada idroq etish hislatiga ega. Insonda esa bo’lardan tashqari muxofaza qilish, fikrlash qobiliyati va uyat hissi – aqli bor. Uni Imom Gazzoliy oltinchi sezgi yoki ikkinchi yurak, yurak ichidagi yurak deb ataydi. Ana shu aql ixtiyor erkinligini, ixtiyor erkinligi esa axloqni taqozo etadi.

Axloq jamiyatda kishilarning hatti-harakatlarini, hulq-atvorlarini tartibga soluvchi ehtiyojlar mavjud bo’lganligi uchun kelib chiqdi. Axloqning kelib chiqishida ijtimoiy muhit ya‘ni ijtimoiy hayot, ijtimoiy omillar bo’lishi zarur. Insonning ongi, uning barcha aqliy va ruhiy qobiliyatlari, uning jamiyatdagi hayoti, faoliyati davomida tarkib topadi va ma‘lum ijtimoiy shart-sharoitlar bilan taqozo qilinadi. Odam bolasi faqat jamiyatdagina ijtimoiy muhit ta‘sirida ijtimoiy ongli zot – insonga aylanadi, shaxs darajasiga ko’tariladi. Ijtimoiy taraqqiyot bilan birga rivojlanib borgan ong insonda tafakkur qonunlari, axloq, huquq normalari, diniy, ilmiy, estetik va etik qarashlarining shakllanishiga asos bo’ladi. Ong o’zining paydo bo’lgan paytidan boshlab insonning hatti-harakatini, aql-idroqini, fikrini shakllantiradi, kishining muayyan hayot tarzini, madaniyat va ma‘naviyatning egasi (sube`kti) qilib yetishtiradi. Demak, ong odamni hayvonot dunyosidan ajratgan ijtimoiy – tarixiy hodisadir. Insonning paydo bo’lishi bahsli muammolardan biri hisoblanadi. Bu xakda bir- biriga karama-qarshi ikki qarash mavjud. Biri – diniy, ikkinchisi – daxriycha qarashdir. Diniy qarash bo’yicha odamni Xudo yaratgan. Daxriycha qarash buni inkor etadi, odamni tabiat yaratgan, tabiatning bir qismi degan g’oyani ilgari suradi. Ular orasida ingliz tabiatshunosi Charlz Darvin (1809-1882) fikrlari alohida e‘tiborga molik. Darvin tabiat turlarining tanlov yo’li bilan kelib chiqishi haqidagi evolyutsion ta‘limotini yaratdi. U odam bilan odamsimon maymunlarning qarindoshligini isbotlashga o’rindi, biroq u to’g’ridan to’g’ri odam maymundan tarqalgan jonzot, degan fikrni aytgan emas. Shuningdek, Darvin daxriy bulmagan, hamma katori nasroniylik qonun-qoidalariga amal qilib yashagan. U Xudoni inkor etmagan. Daxriylik asri bo’lmish XX asrda ham, insonni Xudo yaratgan degan fikr o’z kuchini yo’hotgan emas. XX asr buyuk olmon faylasufi Karl Yaspers, odamni boshqa jonzotlardan keltirib chiqarish nojoizligini ko’rsatib, inson transtsendental borliqka ega, unig imkoniyatlari naqadar cheksiz ekanin o’zi ham bilmaydi, deb ulug’laydi. Demak, axloqning kelib chiqishi va uning mohiyati inson nomi bilan bog’liq ekan, u erkinlikka, ixtiyor erkinligiga harakat qiladi. Ixtiyor erkinligi insonga berilgan buyuk ne‘matdir va u cheklanmagan. Demak, axloqning kelib chiqishi, inson

faoliyati bilan bevosita faoliyat bo’lib, insonning zaruriyatidan kelib chiqqan ijtimoiy tasodifiyatdir. Insoning hatti-harakati, yurish-turish normalari, munosabatlarini tartibga solib turuvchi omil axloqdir. Ixtiyor erkinligi va axloqiy tanlov. Insondagi ixtiyor erkinligi zaruriyat talabi bilan oqilona, aqlga buysundirilgan ravishda cheklanadi ya‘ni nisbiylashadi. Insonning ixtiyor erkinligi ma‘lum mas‘uliyat bilan faoliyat ko’rsatishini talab qiladi. Erkinlik tarixiy taraqqiyotining zaruriy maxsulidr. Erkinlikning mezoni insondir. Shuning uchun erkinlik eng asosiy umum insoniy qadriyatdir. Inson doimo erkinlikka intiladi. Erkinlikka muayyan iqtisodiy, ijtimoiy-siyosiy, ma‘naviy shart-sharoitlar, omillar orqali erishiladi. Bundan ixtiyor erkinligi tushunchasi kelib chiqadi. Ixtiyor erkinligi tufayli inson har qadamda axloqiy tanlov muammosiga duch keladi. Bu muammo kishida mas‘uliyat hissi mavjudligidan dalolat beradi. Mas‘uliyat shaxs faoliyatida o’z-o’zini boshqarishni, tartibga solishdir. Shaxsning jamiyatda to’tgan o’rniga qarab mas‘uliyatning kulami ham xilma xil bo’ladi. Jamiyatning oddiy a‘zosi ota-ona, farzandlar, jamoa oldida u yoki bu darajada mas‘uliyatni sezadi . Buyuk shaxslar, davlat arboblari esa vatan, xalq, tarix oldida, tarixiy zaruriyatlarni hal qilishida mas‘uliyat ko’p bo’ladi. Shunga yarasha ularning har bir qo’ygan qadami, fikri oldida javobgarlik hissi, mas‘uliyati yuqori bo’ladi. Insonning hayot faoliyati ixtiyor erkinligi va mas‘uliyati asosida namoyon bo’ladi va hayotning turli xil ko’rinishida o’z ifodasini topadi. Inson doimo mas‘uliyat bilan faoliyat ko’rsatadi va o’zining ezgu niyatiga yetadi. Ixtiyor erkinligi tufayli inson har qadamda axloqiy tanlov muammolarga duch keladi. Bu muammo insonda mas‘uliyat hissa mavjudligidan dalolat beradi. Mas‘uliyatni o’zgalar va o’z vijdoni oldida javobgarligini sezmagan kishi hohlagan ishga qo’l urishi mumkin – uni o’z qilmishining oqibati qiziqtirmaydi. U faqat manfaat ustuvorligini tan oladi, xolos. Unday odamni axloqsiz deb ataydilar. Inson yo ezgulikni, yo yovuzlikni tanlashi tufayli nimanidir ixtiyor etadi: axloqiy tanlov – har bir hatti – harakat, har bir qilmishining ibtido nuqtasidir. Shaxsda axloqiy tanlov erkinligi namoyon bo’ladi. U iroda erkinligi, o’z hatti-harakatlari irodasiga muvofiqlash erkinligidir. Erkinlik anglashib olingan zaruriyat ekan, u

ixtiyor erkinligi va axloqiy tanlov asosida namoyon bo’ladi. Tanlov biologiyada ham kullaniladi. Masalan, tabiiy tanlash. Tanlov erkinligida ijtimoiy individ shaxs jarayonining sub‘ekti sifatida yuzaga chiqadi. Ixtiyor erkinligi bilan tabiiy axloqiy tanlov dialektik aloqadorlikdadir. Chunki ixtiyor erkinligisiz tabiat axloqiy tanlovni yuzaga keltirish mumkin emas. Inson tomonidan kashf etilgan axloqiy qonun – qoidalar, uni osonroq amalga oshirishga xizmat qiladi. Ilk axloqiy qoidalar «O’zingga ravo ko’rmagan narsangni boshqaga ravo ko’rma» mazmunida dunyoga keladi. «Pichokni avval uzingga ur, ogrimasa birovga ur», «O’zingni er bilsang, o’zgana sher bil» kabi maqollarimizning hozir ham o’z kuchini yo’hotgan emas. «Avesto» kitobida ham axloqning qonun – qoidalari ishlab chiqilgan. Unda insonni inson tomonidan o’ldirilishigina emas, balki it, ot kabi hayvonlarni jonsiz qilish, daraxt va o’simliklarni bexuda payxon etish man qilinadi. Inson faqat ezgu uy, ezgu so’z, ezgu a‘mol bilan yashashi lozimligi ta‘kidlanadi. Bibliyada Qobilni o’ldirgan Xobildan Tangri xun olmaydi va uni o’ldirmaslikni talab etadi. Buddxa ta‘limoti jonlini jonsiz qilishni eng katta gunoh deb biladi. Injilda «O’z qavmdoshingni sev», «Odam o’ldirma» degan da‘vatlar asosiy qoidalar sifatida namoyon bo’ladi. Qur‘oni Karimda esa xun olishdan ko’ra tovon olmoq ma‘kulligi aytiladi va musulmonlar o’zaro faqat go’zal munosabatlar qilish lozimligini ko’rsatiladi. Demak, dastlabki axloqiy qonun – qoidalar muqaddas kitoblarda o’z aksini topgan bo’lib, zuravonlikka zuravonlik bilan javob bermaslik tamoyili asosida yaratilgan. Inson axloqiy hayotning asosi bo’lgan ana shu qonun – qoidalar hozir ham o’z ahamiyat ini yo’hotgani yo’q. Odamlar ularni ogir majburiyat deb bilmasdan, dil-dildan bajaradigan zamonning tezroq kelishi uchun tinmay harakat qilishlar axloqiy taraqqiyotdan dalolatdir. Zero, ana shu yo’lda komil inson g’oyasini kishilar ongi va qalbiga singdirish asosiy muammo bo’lib kelgan. Komillik – mehr-muruvvat, adolat, to’g’rilik, vijdon, or-nomus, iroda, tadbirkorlik, matonat kabi ko’plab asl insoniy fazilatlarning mujmuidir. Komil inson va uning g’oyasi azal-azaldan xalqimizning ezgu orzusi, millat ma‘naviyatining uzviy bir qismi bo’lib kelgan. Komil inson – bu ozod shaxs, erkin fikr etuvchi, bu xalqning ideallari uchun kurashuvchi inson, o’z Vataniga halol mehnat qiluvchi kishilardir.

Axloq ijtimoiy ong shakllari bilan bevosita bog’liq va aloqadorlikdadir. Axloq din bilan aloqadorlikdadir. Din inson hayotining axloqiyligini taqozo etadi. Shu bois diniy – sha‘riy tamoiyillar va ma‘yorlar Hadisi Sharifdagi o`gitlar axloq- odob qoidalari bilan chambarchas bog’liq. Chunonchi, inson eng oliy qadriyat sifatida qat‘iy muxofaza etiladi. Odam o’ldirish eng o’lkan axloqsizlik hisoblanadi. O’g’rilik, birovning haqini yeyish, munofiklik, aldash, yolg’on gapirish va boshqa turli illatlar ham diniy – shar‘iy ham axloqiy nuqtai nazardan man etiladi. Aksincha, insonnini e‘zozlash, odamlarning bir-biriga kumakdosh bo’lishi, to’g’rilik, rostgo`ylik, halollik, raxmdillik, kavmdoshi qanday yuksak darajada bo’lmasin, unga xushomad qilishdan tiyinish, faqat yaratgangagina siginish singari fazilatlar ayni paytda diniy takvo, ham axloqiy talab tomonidan ma‘kullangan hatti-harakatlardir. SHu bois axloqni dindan butunlay mustaqil tarzda ajratib bo’lmaydi. Din insonni axloqiylashtirishning vositasidir. Axloq va huquq. Axloqiy talab huquqiy qonun-qoidalarda o’z aksini topadi. Muayyan jamiyatda huquqiy qonun-qoidalar o’sha mintaka xalqi tomonidan ishlab chiqilgan axloqiy aqidalar, tamoyillar, me‘yorlar, shuningdek, nisbatan umumiy xususiyatga ega bo’lgan urf-odatlar zamirida vujudga keladi. Axloq bilan huquq, garchand, bir ildizga ega bo’lsa-da, ularning jamiyat axloqiy hayotini boshqaruv usuli har xildir: axloq asosan tushuntirish, pand-o`gitlar vositasida ish kursa, huquq majburiy usul, jazo choralari orqali ish olib boradi. Huquq axloqqa nisbatan ancha aniq va ancha muayyan ichki bo’linishlarga ega. Chunonchi, xalqaro huquq, fuqaro huquqi, jinoiy huquq, mehnat huquqi va xokazolar singari nisbatan qat‘iy chegaralangan huquqiy me‘yorlar mavjud. Axloq huquqqa nisbatan ancha keng qamrovlidir. Chunonchi, huquqiy qonunlar tuzumga, muayyan shaxs va yosh doirasidagi kishilarga tatbik etilsa, axloqiy qoidalar, hikmatlar, pand-o`gitlar, barcha tuzilmalar hamda turli yoshdagi kishilarga birdek taallukli bo’ladi. Huquqiy me‘yorlar aniq manzilni taqozo etsa, axloqiy qoidalar esa mavxumligi va umumiyligi bilan ajralib turadi. Axloqning siyosat bilan aloqasi nihoyatda qadimiy, ilk davlat yuzaga kelgandan buyon mavjuddir. Siyosat davlat faoliyatida foydalaniladi va bu faoliyatning bosh yo’nalishini tashkil qiladi. Siyosiy jamiyat uchun kurashda, muayyan siyosiy

tartibni va uning iqtisodiy negizlarini himoya qilishni asoslab berish va mustahkamlashda juda muhim qurol bo’lib xizmat qiladi. Axloq bilan siyosat inson oldida turgan muammolarni, uning ma’naviy qiyofasini o’zgartirish bi lan siyosat va axloq munosabatlarini uzgartirishga erishish mumkin bo’ladi. Lekin, siyosiy axloq ta’limoti axloqiy yondashuvlardan farqli ularoq bir necha ilmiy vazifalarni o’z ichiga qamrab oladi. Bular, birinchidan, davlat hokimiyatining asosiy sub’ekti sifatida o’z fuqarolarini hmoya qilish ustuvorligi, ichki va ta shqi tahdidlarga qarshi tura olish imkoniyati bilan baholansa, ikkinchi tomondan, siyosatda kuch va zuravonlikka asoslanish ichki va tashqi davlatlararo ziddiyatlarni hal etish murvati si fatida qaraladi. Bunday qarash davlatning kuch va quvvatini har tomonlama oshiradi. Bunda dav lat nafaqat o’z manfaatlarini balki raqibining ham manfaatlarini baholaydi hamda ana shu ehtiyojlardan kelib chiqib, o’zining real siyosatini belgilaydi. 3 Axloq bilan san‘atning o’zaro aloqadorligini et bilan tirnoqning yaqinligiga uxshatish mumkin. Har bir san‘at asarlarida asosiy ziddiyat sifatida ezgulik bilan yovuzlikning kurashi in‘ikos etiladi, insonparvarlik, haqiqatguylik, to’g’rilik, adolat, muhabbat, sadoqat singari fazilatlar tarannum etiladi, taqdir, o’lim va o’lmaslik, hayotning mazmuni baxtga erishish singari muammolar o’rtaga tashlanadi. Axloqiy ideal muammosi har bir badiiy asarning shox tomiri hisoblanadi. Masalan, Alisher Navoiyning Farxodi, Shirini, Shekspirning Romeo, Julettasi, Oybekning Navoiysi mazkur mualliflar asarlaridagi axloqiy ideallardir. Ularsiz Navoiy, Shekspir va Oybek asarlarini tasavvur qilish mumkin emas. Demak, san‘atning manbai – vokelikdir. San‘at obe`ktiv vokelikni aks ettirish shaklidir. San‘at axloqshunoslik targ’ibotchisi, axloqiy tarbiyaning eng kulay vositasi sifatida ham namoyon bo’ladi. Axloqsiz san‘atning shakllari o’z oldiga kuygan maqsadini amalga oshira olmaydi. Kino san‘ati, tasviriy san‘at, teatr san‘ati kishilarda, yoshlarda axloqiy idealni shakllantirishda katta ahamiyat kasb etadi. Axloq fan bilan ham aloqadorlikdadir. Ko’pgina ilimy qarashlar, nazariyalar insonni bevosita yoki bilvosita yuksak axloq egasi, donishmand va halol inson bo’lishga chakiradi. Barcha fanlarning har biri o’z 3 Gadjiev K.C. Politecheskaya filosofiya. - M.: “Ekonomika”, 1999. –C. 401.

sohasida haqiqatni ayon bo’lishiga xizmat qiladi. Axloqning asosiy vazifasi esa insonlarni haqiqatga olib borish, uni komil inson qilib tarbiyalashdir. Har bir ilm- fanda erishilgan yutuqlar insoniyat jamiyati oldiga yangi-yangi axloqiy vazifalar va muammolar qo`yadi. So’nggi paytlarda fan-texnika taraqqiyotining yuksak darajasi va ekologik buxronlarning yuzaga chiqishi sababli ekologik axloqshunoslik singari axloq olamining yangi yo’nalishlari yuzaga keldi: neosfera yoki boshqacha aytganda, texnosferada etosferaga – axloqiy muhitga utish zarurati insoniy jamiyati axloqiy madaniyati oldidagi eng dolzarb vazifa sifatida kuyilmoqda: zero bu vazifaning faqat axloqshunoslik doirasidagi muammo emasligini, keng qamrovli ekanini, butun Yer yuzini bundan keyin mavjud bo’lmish yoki bo’lmaslik muammosiga aylanganligini bugun yaqqol sezish mumkin. Axloqshunoslik falsafa fanining ajralmas qismi bo’lib, ijtimoiy ongning o’ziga xos shaklidir. Axloqshunoslik eng qadimiy va shuning bilan birga insonshunos fandir. Ijtimoiy ong ijtimoiy borliqning in‘ikosi ekan, jamiyatning ishlab chiqarish munosabatlarini aks ettiruvchi, jamiyatning umumiy, ma‘naviy hayot darajasini ifodalovchi his, tuyg’u, g’oya va qarashlarning majmuidir. Ijtimoiy ong jamiyatdagi siyosiy, huquqiy, axloqiy, falsafiy, diniy, estetik qarashlar kechinmalar shaklida namoyon bo’ladi. Axloqiy – hulqiy qoidalar, etika nazariyalari ijtimoiy ongning boshqa shakllari bilan chambarchas aloqada, bog’lanishda, munosabatdadir. Axloq – hulq qoidalari, siyosat, huquq, falsafa bilan ayniqsa yaqin va o’zaro aloqadadir. Axloqiy ong ijtimoiy hayot bilan chambarchas bog’liqdir. Inson ijtimoiy hayotdan tashqarida ekan, unda axloqiy ong shakllanmaydi, chunki u shaxs bo’la olmaydi. Axloqshunoslik ijtimoiy muhit asosida tabiatda, jamiyatda va inson tafakkurida sodir bo’layotgan jarayonlardan falsafiy xulosalar chiqaradi. Axloq ijtimoiy hodisa bo’lib, o’z mazmunini axloqiy ong, axloqiy qarashlar, axloqiy munosabat, axloqiy tarbiya kabi tushunchalar orqali ifodalab boradi. Axloqiy ideal orqali o’z maqsadi, orzu-istaqlarini ro`yobga chiqarishni maqsad qilib qo’yiladi. Axloqiy madaniyat orqali esa kishilardagi axloqiy qarashlar, g’oyalar, ichki kechinma va hissiyotlarning qay darajada anglanganligi aniqlanadi. Demak, axloqshunoslik fan sifatida shakllanib, ijtimoiy taraqqiyotda o’zining mazmuni va mohiyatini

kengaytirib boradi. Chunki, unga ijtimoiy muhitning ta‘siri bo’ladi. Axloq ijtimoiy ongning shakllaridan biri bo’lib, ijtimoiy hayotdagi barcha jabhalarini qamrab oladi, hayotda to’plangan tajribalar asosida uni boyitib boradi, ijodiy rivojlantiradi. Busiz jamiyatning ijtimoiy kamolotini tasavvur qilish mumkin emas. Uning mazmunida barkamol avlodni tarbiyalash vazifa qilib qo’yiladi. Axloqshunoslik fanining mohiyati va mazmunini ochishda boshqa ijtimoiy fanlarning ta‘siri benihoya kattadir. Axloqshunoslik boshqa ijtimoiy fanlar bilan aloqadorlikdadir. Fanlarning o’zaro aloqadorliksiz falsafiy mushohada yuritib bo’lmaydi. Masalan, axloqshunoslikning estetika bilan aloqasi qadimiy bo’lib, o’ziga xos xususiyati bilan ajralib turadi. Insonning har bir hatti – harakati axloqiylikka va nafosatshunoslikka tegishli bo’ladi. Muayyan ijobiy faoliyat o’z mazmunida ezgulik (ichki go’zallik), ham nafosat (tashqi go’zallik) xususiyatlarini o’zida mujassam qiladi. Eng qadimgi faylasuflar Suqrot, Aflotun, Forobiylar ko’p hollarda axloqiylikni ichki go’zallik, nafosatni tashqi go’zallik tarzida talqin etganlar. Axloqshunoslik bilan dinshunoslik o’zaro aloqadorlikda bo’lib, har ikkalasi ham axloqiy mezon muammosini hal etishga qaratiladi. Din ham ijtimoy ong shakllaridan biri bo’lib, umumjahoniy dinlar vujudga kelgunga qadar mavjud bo’lgan urf-odatlar va qadriyatlar, muayyan diniy qonun-qoidalarga, muqaddas diniy kitoblarga katta ta‘sirini o’tkazgan. Qur‘oni Karim, Hadisa Sharif, Ijmo‘ muayyan mezonlar va talablar musulmon Sharqi millatlari axloqiy darajasining shaklanishida katta ahamiyat kasb etgan. Shuningdek, komil inson muammosi har ikkala fan uchun umumiy hisoblanadi. Farqi, shundaki axloqshunoslik bu muammoga zamonaviy tarbiya nuqtai-nazardan yondoshadi. Axloqshunoslik huquqshunoslik bilan ham dialektik aloqadorlikdadir. Axloq me‘yorlari bilan huquq me‘yorlari mohiyatan va jamoatchilik asosidagi huquq, huquqni esa qonunlashtirilgan axloq deb atash mumkin. Axloqshunoslik bilan huquqshunoslikning tadqiqot ob‘ektlari ko’p jihatdan o’xshash, faqat yondoshuv usuli nuqtai-nazaridan farq qiladi. Huquq me‘yorlarining bajarilishi, odatda maxsus adliya idoralaridagi lavozimli kishilar orqali, majburiy sanktsiyalar vositasi orqali yo’lga qo’yiladi, axloq me‘yorlari esa umumiy qabul

qilingan milliy urf-odatlar jamoatchilik fikri yordamida, alohida belgilangan kishilar tomonidan emas, balki muayyan ijtimoiy guruh, jamiyat tomonidan amalga oshiriladi. Axloqshunoslik pedagogika fani bilan chambarchas aloqada. Pedagogikadagi shaxsni shakllantirish, tarbiyalash, ta‘lim berish jarayonlarini, pand-nasihatlarsiz, odobnoma darsliklarisiz tasavvur qilib bo’lmaydi. Axloqshunoslik o’zining nazariy va amaliy jihatlari bilan pedagogikaning asosi hisoblanadi. Maorif tizimidagi ta‘lim-tarbiya ham axloqiy tarbiya sifatida namoyon bo’ladi. Qadimgi davrdanoq axloqshunoslik ruhshunosolik (psixologiya) bilan aloqada bo’lib kelgan. Bu ikki fan ham kishilar hatti-harakati, fe‘l-atvori va mayl-istaqlarini o’rganadi. Ruhshunoslik u yoki bu hatti-harakat, fe‘l-atvor, sababiy asos (motiv) larning ruhiy tabiati, shakllanish shart-sharoitlarini ochib beradi, axloqshunoslik esa ruhshunoslik tadqiq etgan Hadislarning axloqiy ahamiyat ini tushuntiradi. Axloqshunoslik sotsiologiya fani bilan aloqada bo’lib, bu ikkala fan ham inson faoliyatini boshqarishning ijtimoiy tomoni – axloqni o’rganadi. Lekin, axloqshunoslik sotsiologiyaga nisbatan keng tushunchadir. Sotsiologiya jamiyatdagi insonlarning ommaviy hatti – harakatlari va ularning qonuniyatlarini faqat muayyan ijtimoiy tuzum yoki davr doirasidan chiqib, inson axloqining yuksak yutug’i sifatida kelgusi davrlar uchun ham tarixiy, ham axloqiy ahamiyat kasb etgan shaxsiy, istisnoli hatti - harakatlarni hamda ularning sababiy asoslarini o’rganadi. Axloqshunoslik siyosatshunoslik fani bilan chambarchas bog’liqdir. Siyosat, davlat ishlari faoliyati bilan shug’ullanar ekan, davlat ishlaridagi har bir jarayonda axloq, odob, hulq e‘tiborga olinadi. Davlatda ichki va tashqi siyosat namoyon bo’ladi. Bu jarayon ziddiyatli o’tadi. Siyosat qay darajada axloqiylik kasb etsa, shunchalik u oqilona bo’ladi. Siyosatda faoliyat ko’rsatadigan har bir jarayon, faoliyat odob orqali amalga oshishi kerak. Rahbarlik odobi, partiyaviy odob, etiket singari axloqshunoslikning muomala madaniyati doirasiga kiruvchi maxsus sohalar ham siyosatshunoslik bilan chambarchas bog’liq.

Axloqshunoslik ekologiya fani bilan ham aloqadorlikda. Axloqshunoslik ko’proq insonning o’zi, o’zgalar va jamiyat oldidagi majburiyatlarini hal etish bilan shug’ullangan, uning tabiatga bo’lgan munosabatini chetda qoldirib kelgan. Bugunda tabiatga bo’lgan insonning munosabati achinarli holdadir. Tabiatning ekologik muvozanati buzildi. Ekologik bo’ron ekologik manzarani buzdi. Endilikda global (umumbashariy) muammolar ko’proq odamlarning ijtimoiy- axloqiy nuqtai nazarlariga bog’liq ekanligi ma‘lum bo’lib qoldi. Hozirgi kundagi ekologik muammolarni bartaraf etishda axloq, muhim rol o`ynaydi. Insonlarning tabiatga bo’lgan munosabatidan ekologik axloqshunoslik maydonga keldi. Axloqshunoslik milliy istiqlol g’oyasi bilan ham o’zaro aloqadorlikda bo’lib, uning ildizi qadimgi tarixga borib taqaladi. Milliy mafkura tizimida axloqiy g’oyalar albatta o’z o’rniga ega bo’ladi, axloqiy g’oyalar zamirida milliy mafkura g’oyalari yotadi. Mafkura axloq bilan yonma-yon turib, insonni ma‘naviy parvozlarga da‘vat etuvchi botiniy kuch hisoblandi. Demak, axloqshunoslikning jamiyat ijtimoiy-iqtisodiy va ma‘naviy hayotdagi o’rni beqiyosdir. 3 . Qadimgi d unyo axloqshunosligi. Axloqshunoslik tarixi axloqiy tafakkurning vujudga kelishi, uning taraqqiyot qonunlarini o’rganadi. Bundan uch ming yil avval dunyoda birinchi yozuv paydo bo’lib, bu yozuvlar mix xatda, chil taxtalarda yozilgan maqol va matallardir. Masalan, Somir (Shumer) alqovlarida (gimnlarida) barcha bosh ma‘budalar ezgulik, adolat, haqiqat va yaxshilik tarafdorlari bo’lganligi uchun madh etilgan. Quyosh ma‘budi Utu axloqiy me‘yorlarning bajarilishini maxsus kuzatib turgan. Ma‘buda Natshe esa ba‘zi matnlarda haqiqat, adolat va shafqat xomiysi sifatida tasvirlangan. Bobilonda «Gilgamish» eposi vujudga keldi. Bobil podshosi Xammurani adolat va haqiqat xomiysi sifatida Qonunlar majmuasini ishlab chiqdi. Unda zaiflar, yetim – yesir va kambag’allarni adolat tamoyili asosida himoya qilish asosiy maqsad qilib qo’yilgan. Qadimgi Misrda «Moyyitlar» kitobi katta ahamiyatga ega bo’ldi. Kitobda axloq bilan diniy e‘tiqodning uyg’unlashib ketganligini ko’rish mumkin. Qadimgi Misrda odob – axloq masalalari ko’proq o’ziga xos pandnomalarda ifoda etgan.

Ular orasida «Pxatotep o`gitlari» bizgacha yetib kelgan Pxatotip (vazir) o’rniga 37 ta nasihatdan iborat pandnomani yozadi. Unda o’sha davr axloqni qonun – qoidalari, o’zini tutish, muomala odob masalalari ko’tarildi. Pandnomalarda axloqshunoslikning ibtidosi Samoda deb tushuntiriladi. Asosiy talab Misr fir‘avnlariga (podsho) xizmat qilishlik, hurmat bilan qarash kabi g’oyalar ko’tariladi. Pandnomalarda insonning tirishqoqligi, mehnatsevarligini madh etuvchi juda ko’p dono xalq maqolalari keltirilgan. Qadimgi dunyoning axloqiy ta‘limotida «Avesto» kitobining o’rni nihoyatda kattadir. Qadimgi To’ron va Eron zaminida zardushtiylik dinining vujudga kelishi bilan axloqiy tafakkur taraqqiyotida o’z ta‘sirini ko’rsata boshladi. Qadimgi Xorazmda yaratilgan zardushtiylikning muqaddas kitobi «Avesto» kitobida axloqiy fazilatlar va illatlar sanab o’tiladi, talqin etiladi. Unda zardushtiylik ilohi Axura-Mazda – ezgulik, Axriman esa yovuzlik timsoli sifatida namoyon bo’ladi, ezgulik va yovuzlik, yorug’lik va zulmat, hayot va mamot o’rtasidagi abadiy kurashning ibtidosi aks etgan. «Avesto» dagi talqinlar insonning real hayoti bilan bog’liq ekani diqqatga sazovordir. Undagi ezgulik ruhi – yaratuvchilik, ijodkorlik quvvati, yovuz esa buzish va buzg’unchilik kuchi tarzida namoyon bo’ladi. Axura-Mazda qiyofasidagi bu ezgulik – hayot ramzi, yerni inson, hayvonot va nabotot bilan boyitadi, inson ularni sog’liq, kuch-qudrat, baxt, shodlik, umid, ishonch, go’zallik, farovonlik yordamida munavvar qiladi. Qadimgi Hindistondagi ilk axloqiy fikrlarning paydo bo’lishi eramizdan avvalgi ikki ming yillik oxiri va bir ming yillik boshlarida paydo bo’ldi. Qadimgi Hindistonda ham diniy va dunyoviy ta‘limotlar vujudga kelib, unda itoatkorlik, jasurlik, olamdagi azob – uqubatlarga bo`ysunishi, sabr-toqat bilan faoliyat ko’rsatish kabilar targ’ib qilingan. Qadimgi Hindiston falsafasi, diniy-axloqiy qarashlarini o’rganishda «Veda» deb ataladigan diniy to’plam, ikkita katta epik dostoni – «Ramayana» va «Mahobharat» hamda Abu Rayxon Beruniyning «Hindiston» asari muhim rol o’ynaydi. «Veda» degan muqaddas kitobda hind xalqining dini, afsonalari, urf - odatlari, poeziyasi, ilk falsafiy tasavvur va bilimlarni o’rganish uchun ko’p materiallar beradi. «Veda» lar xudolarga, tabiatning ilohiy kuchlariga qaratib aytiladigan gimnlar (madhiyalar), duolar

to’plami bo’lib, unda axloqiy qarashlar o’z aksini topgan. Vedachilik axloqshunosligi eng qadimgi Hindistonda yashaydigan xalqlarni to’rt tabaqaga – varnaga bo’ladi: braxmanlar (koxinlar), kshatriylar (harbiylar), vayshchilar (dehqonlar, kosiblar), shchudralar (qullar). «Manu qonunlari» da yozilishicha,, braxmanlarning mashg’uloti-ta‘lim berish, Vedani o’rganish, qurbonlik qilish, sadaqa ulashish, tuxfalar olish, kshatriylar fuqarolarini qo’riqlaydilar, vayshchilar, chorva, tijorat, sudxo’rlik, dehqonchilik bilan shug’ullanadilar: shchudralar-qullar bo’lib, ularning mulki bo’lmagan. Braxmanlar yuksak axloqqa ega bo’lgan odamlar, deb hisoblangan. Shchudralar tuban axloq egalari deb nomlangan. Qadimgi Hindistonda buddachilik ta‘limoti muhim rol o’ynagan. Bu ta‘limotga ko’ra, inson iztiroblardan qutulish yo’lini izlash kerak. Buddachilikning qisqacha bayoni quyidagilardan iborat: 1. Bu dunyodagi hayot iztiroblarga to’la; 2. Bu iztiroblarning sabablari bor; 3. Bu iztiroblarga barham berish mumkin; 4. Iztiroblarga barham berishga olib boradigan yo’llar mavjud. Buddxaning to’rtinchi haqiqati ayniqsa, axloqshunoslik nuqtai-nazaridan muhim. Buddxa ta‘limotida insonda sakkiz fazilat namoyon bo’lish kerak: 1. To’g’ri qarashlar 2. To’g’ri jur‘at 3. To’g’ri hatti - harakat 4. To’g’ri nutq 5. To’g’ri hayot 6. To’g’ri jahd-jadal 7. Fikrni to’g’ri yo’naltirish; 8. Diqqatni to’g’ri qaratmoq. Sakkiz yo’l bir-birin taqozo etuvchi uch omil – bilish, hatti -harakat va diqqat birligidan iborat. Bilim va axloq yaxlitlikka ega; fazilat bilimdan (illat esa bilimsizlikdan) kelib chiqadi. Bu axloqiy komillikka yetishishning tugallangan kontseptsiyasidir.

Qadimgi Xitoyda axloqshunoslikka oid muammolarning shakllanishi eramizdan avvalgi II ming yillik o’rtalariga to’g’ri keladi. Bu muammolar konfutsiylik, daochilik, Mo-di, Yan Chju ta‘limotlarida o’z ifodasini topgan. Qadimgi xitoy falsafasida donishmand-faylasuf «szi», ya’ni o‘g‘il, bola deb atalgan. «Tyan sze» - «Osmon o‘g‘li» degan ism ostida yangi podsho paydo bo‘lishi bilan donishmand-faylasufning unga mos keladigan, «szyun szi» - «podsho o‘g‘li» g‘oyalarini targ‘ib qiluvchi tipi ham paydo bo‘lgan. qadimgi xitoy falsafasining muhim mezoni – «ideal munosabatlar qonuni»ga odamlar o‘rtasida, oilada, jamiyatda, davlatda rioya qilish inson hayotining mazmuni hisoblangan; bunga jamiyatda qabul qilingan me’yorlar, qoidalar, rasm-rusumlar va shu kabilarga izzat-ikrom bilan yondashish imkoniyat yaratgan. Boshqacha aytganda, inson o‘z shaxsiy hayotini doim jamiyat ravnaqi, kamoloti bilan o‘lchashi lozim, xususan, u keyinchalik oila va davlatni takomillashtirishga harakat qilish uchun o‘zini kamol toptirishi darkor 4 . qadimgi xitoy falsafasining buyuk namoyandasi Konfutsiy (miloddan avvalgi 551-479 yillar) shunday deb saboq beradi: «qilmishlarning asoslari va tamoyillarini o‘rgansang, yaxshilik va yomonlik haqidagi fikrlaring (axloqiy bilimlar) barkamollikning eng so‘nggi darajasiga etadi. Niyatlar sof va xolis bo‘lsa, qalb rostgo‘y va samimiy bo‘ladi. qalb rostgo‘y va samimiy bo‘lsa, inson to‘g‘ri yo‘lga kiradi, kamol topadi. Inson to‘g‘ri yo‘lga kirsa va kamol topsa, oilada tartib o‘rnatiladi. Oilada tartib hukm sursa, xalqlarni boshqarish osonlashadi. Xalqlarni boshqarish osonlashsa, butun dunyo tinch-totuv yashaydi» 1 . qadimgi xitoy faylasuflaridan yana biri – Lao szi (miloddan avvalgi VI asr bosh larida yashagan): «Boshqalarni biluvchi – oqil, o‘zini biluvchi – donishmanddir», deb o‘rgatadi. Dao-universal qonun ma‘nosini anglatadi. Dao-«yo’l», «taraqqiyot», «dunyo negizi» degan ma‘nolarni anglatadi. Daochilik ta‘limotining asoschisi Lao-Tszi bo’lib uning yirik nomoyondasi Chju- an-tszi (miloddan avvalgi 369-286 yillar) hisoblanadi. Daochilar – dunyo abadiy harakat va o’zgarishda bo’ladi, deb tushuntiradi. Daochilar xalq bilimdon bo’lsa, uni boshqarish qiyin bo’ladi, aql va donolik tark etilsa, xalq baxtli 4 Қаранг: Лукьянов А.Е. Становление философии на Востоке. Древний Китай и Индия. – М., 1989. – 109-б. 1 1 Будда. Конфуций. Жизнь и учение. – М., 1995. – 139-б.

yashaydi, deb tushuntiradi. Ular ma‘rifatdan, fandan voz kechishni targ`ib qildilar.Daochilikda o’z yaqiniga mehrli bo’lishni, hamma narsani kechirishni, yomonlikka qarshilik qilmaslikni, irodani buysundirish, passivlikni targ’ib etishni, axloqning asosiy tamoyillari deb ko’rsatiladi. Daochilikning yuksak fazilatlari – fidoyilik, sofdillik, sadoqat, adolatdir. U muomala bobida muloyim, yuksak martabalarga hurmat bilan murojaat qiladi, xalqqa nisbatan esa himmatli, adolatli munosabatda bo’ladi. Konfutsiylik ta‘limotida asosiy e‘tibor insoniylik fazilatlariga qaratiladi. Ular insoniylikni aslzoda, oqsuyaqlarga xos fazilat deb, oddiy odamlar rostgo`ylik, oliyjanoblik, ma‘rifat, jasurlik nima ekanligini belgilaydi, deb tushuntirgan. Qadimgi Yunonistonda falsafiy fikrlar , axloqiy qarashlar taraqqiy etib, jahon falsafasida muhim o’rin egallaydi. Qadimgi Yunonistonda yashagan faylasuf axloqshunoslardar biri Suqrotning kichik zamondoshi Demokrit (er.avv. 450-370 y) bo’lib donishmandlikni eng kichik fazilat, aqlni esa axloqiy hatti- harakat mezoni deb biladi. Donishmandlikni axloqli, nodonni axloqsiz odam sifatida ta‘riflaydi. Demoqritning fikricha, inson uchun hayotdagi birinchi ustoz ehtiyoj va talabdir. U insonning ichki dunyosi, xatti-harakati, nomusli va nomussiz odamlar, hayo va ishonch, nodonlik, baxt kabi тушунчаларга т o’ хталади . Demokrit axloq, inson tabiatidan kelib chiqadi, deb tushuntiradi. Qadimgi yunon falsafasida Suqrot (er.avv. 470-399 yillar) axloq sohasida alohida maktab yaratdi. U Konfutsiyga o’xshab axloq bilan huquqni bo’linmas yaxlitlikda olib qaraydi: nimaki qonun bo’lsa, o’sha adolatdandir, deydi. Uning fikricha, insondagi umumiy fazilatlar Xudo tomonidan yaratilgan. Umumiy fazilatlar xususiy fazilatdan kelib chiqadi. Bular: jasurlik, donolik, mu‘tadillik, adolat va boshqalardir. Suqrot axloqiy tengsizlikni oqlaydi. Qadimgi yunon faylasufi Aflotun (Platon) (er.avv 427-349 yillar) o’z ustozi Suqrotga ergashib, insondagi axloq va hulqni Xudo xoxishiga bo’ysundiradi. Suqrot g’oyalar va ruh haqidagi ta‘limotida dunyoni g’oyalar va soyalar dunyosiga bo’ladi. Uningcha, axloqning manbai insondan tashqarida, ilohiydir, deydi. U ruhni o’lmas deb hisoblaydi. Platonning g’oyalar ta‘limotiga ko’ra, insonga ko’rinib turgan, inson harakat qilayotgan dunyo, bor-yo’g’i soyalar

o’yini, haqiqiy dunyoni ko’rish uchun inson aqli ojiz. Inson haqiqiy dunyoning faqat soyalarini ko’radi, haqiqiy dunyoni inson ko’ra olmaydi, biroq o’sha asl borliqni ko’ra oladigan mangu o’lmas ruh mavjud... Lekin uning faqat aqliy qismigina ana shu dunyoga qaratilgan. Axloq ilohiy asosga ega va axloqiy fazilat insonga azaldan berilgan, deydi. Uning fikricha – adolat shaxsiy fazilat emas, davlatga xos fazilat. Platon qarashlarida, axloqning asosi, axloqiy namuna sifatida ilohiylikdan olinadi. Platon shunday degan edi: «Toki davlatlarda faylasuflar podsholik qilmas ekanlar yoki hozirgi shohlar va podsholar oqilona falsafiy mulohaza yuritishni o‘rganmas va davlat hokimiyati bilan falsafaning mushtarakligi qaror topmas ekan, davlat yovuzliklardan xalos bo‘la olmaydi» 5 . Arastu (Aristotel) (eradan avvalgi 341-270 yillar) bo’lib, falsafa, axloqshunoslik tarixida o’lkan rol o’ynaydi. U eng avval Aflotunning idealistik axloqiy ta‘limotini tanqid qiladi. O’zining «Etika» siyosat, «Nikomax axloqi» kabi asarlarida axloq muammolarini nazariy ishlab chiqishga harakat qildi. Arastu mangu mavjud g’oyalar hukmronligini rad etadi va axloqshunoslik tushunchalarining ilmiy tasnifini (klassifikatsiyasini) ishlab chiqadi. Uningcha insondagi barcha axloqiy fazilatlar faqat inson faoliyatida namoyon bo’ladi. U axloqiy fazilatlarni ijtimoiy deb tushuntiradi. U ixtiyor erkinligini axloqning asosi deb qaraydi. Ruhning tug’ma xususiyat emasligini, balki hosil qilinadigan sifat ekanligini tushuntiradi. Vujud va ruh yaxlitdir, aqlni inson emas, insonni aql belgilaydi, deydi. Insonning an‘anaviy fazilatlari bo’lmish donishmandlik, mardlik, oqillik, do’stlikni Arastu yuksak qadrlaydi. Odamlar o’rtasidagi tenglikni tan olmaydi, unga tenglik yod tushuncha. U faqat insonlar o’rtasidagi do’stlik va hayrixohlikni tan oladi. Aristotel insonning qadr-qimmati uning aqliy faoliyatida ko‘zga tashlanadi, deb hisoblaydi. O‘z davrining eng dono kishilaridan biri bo‘lgan Sitseron falsafaning mohiyatini quyidagicha tushuntiradi: «Falsafa (donishmandlik), qadimgi faylasuflar ta’biri bilan aytganda, ilohiy va insoniy qilmishlarni ularning sabablari va mohiyatlari nuqtai nazaridan bilishdir» 6 . 5 Платон. Соч.: В 3 т. – М., 1968- 1971. Т. 1. – C . 275. 6 Платон и его эпоха. – М., 1979. – C . 105.

Epikur (er.avv 314-270 yillar) bo’lib, axloqni dindan ajratadi. U baxt tushunchasini axloqning negizi, deb tushuntiradi. Epikur insonda tanlov ixtiyori borligini qayd etadi. U adolat bilan donishmandlikka alohida e‘tibor beradi. Baxt axloqiy va jismoniy sog’lomlikdan yuzaga keladi, deydi. U iztirobdan qochish emas, uni yengish kerak, deb tushuntiradi. Tit Lukretsiy Kar (er. oldingi 99-44 yillar) Epikur axloqiy ta‘limotining davomchisi edi. U ruh va vujudning ajralmasligini ko’rsatib, aql-idrok, his- tuyg’ular haqida fikr beradi. Lutsiy Anney Seneka (miloddan avvalgi 15-melodiy 65 yillar) yozuvchi, axloqshunos faylasuf edi. Uning «G’azab haqida», «Shafqat haqida», «Baxtli hayot haqida» singari axloqshunoslikka doir risolalari bo’lib, ularda dunyoning moddiyligi tan olib, unda jonli ibtido bor, uni aql-idrok, bashoratini taqdirli deb aytish mumkin deydi. U insonlar o’rtasida axloqiy tenglik bor, deb tushuntiradi. Qadimgi Rim axloqshunoslari baxt, haqiqiy saodat, fazilat, ijod haqida to’xtalib, ularni inson shakllantiradi, deb ta‘kidlaydilar. Inson xatti – harakati muammosini o’rtaga tashlaydilar. 4. O’rta asrlarda G’arb va Sharq axloqshunosligi . O’rta asrlarga kelib nasroniylik Ovropa xalqlarining ijtimoiy-siyosiy va madaniy hayotini cherkovga bo’ysundirdi, hamma sohalar bo’yicha cherkov nazorati o’rnatildi. Qadimgi dunyo mumtoz axloqshunosligi tomonidan o’rtaga tashlangan muammolarni hal etishda musulmon Sharqida yashab o’tgan allomalarning o’rni benihoya katta bo’ldi. Qadimgi musulmon Sharqida axloqshunsolik ikki yo’nalish bo’yicha faoliyat ko’rsatgan: mashshoiygo’ylik va tasavvuf axloqshunosligi. O’rta asrlar musulmon Sharqida mashshoiygo’ylik yoki boshqacha qilib aytganda, arastuchilik oqimini buyuk arab mutafakkiri al-Kindiy boshlab bergan. Uning asoschisi Turkistonlik qomusiy alloma Abu Nasr al-Forobiy (870-950) hisoblanadi. Forobiy Arastu izidan borib axloqshunoslikka doir «Baxtga erishuv haqida», «Davlat arbobining hikmatlari», «Fozil odamlar shahri» asarlarida baxt haqida to’xtaladi. U «Baxt-har bir inson intiladigan maqsad, zero u muayyan komillik hisoblanadi», - deb ta‘kidlaydi. Forobiy fazilat, hayot-mamot

masalalariga ham to’xtaladi. U ayol kishining bezaqlarga berilib ketishini qattiq qoralaydi. O’rta asrda yashagan Raylik mutafakkir Abu Bakr al-Roziy (865-925) ta‘limotida axloqshunoslik rivojlantirildi. Uning «Lazzat», «Falsafiy hayot tarzi», «Ruhiy tabobat», «Baxt va farovonlik belgilari» kabi kitoblarida uning axloqiy qarashlari aks ettirildi. U insondagi xushhulqlilik va badhulqlilikning munosabatini tahlil qildi. Ar-Roziyning axloqiy qarashlari, ilmiy til bilan aytganda, xedonizm (lazzatning ustuvorligiga) va evdeymonizmga (baxtning ustuvorligiga) asoslanadi. Lazzat- uningcha iztirobdan qutulish. U insonni ijtimoiy mavjudot deb tushuntiradi. Ibn Sino (980-1037) Forobiyning shogirdi bo’lib, uning axloqiy qarashlari «Axloq ilmiga doir risola», «Burch to’g’risida risola», «Nafsni pokiza tutish to’g’risida risola», «Adolat haqida kitob», «Turar joylardagi tadbirlar» singari asarlarida o’z aksini topgan. U axloqshunoslikni falsafaning ajralmas qismi u amaliy va nazariy qismidan shakllanadi, deydi. Yuqorida tilga olingan asarlarida iffat, himmat, shijoat, adolat, saxiylik, qanoat, qat‘iyat, sadoqat, hayo, kamtarlik haqida falsafiy tushuncha beradi. Ularning aksi bo’lgan – o’g’rilik, aldamchilik, fisqu-fasod, nafrat, rashk, adovat, bo’xton, irodasizlik, takabburlik, nodonlik kabi illatlarni tavsiflaydi. Ibn Sino «Ishk risolasi» da komil inson muammosini tushuntiradi. Uningcha, Yaratganga muhabbat – odamni komillikka olib chiqadi, deydi. Allohga muhabbat faqat tarkidunyochilik bilan emas, balki rosmana insoniyat hayotida ham ro`yobga chiqadi, deydi. Sharqshunos olim L.G. Saldadze «Ibn Sino» nomli asarida uning «SHarq falsafasi» va «Adolat» deb nomlanuvchi 20 jildli asari bo’lganligi to’g’risidagi ma’lumotlarni keltiradi. Bu asarda 28 ming adolat muammolariga bag’ishlangan mavzular bayon etilganligi ta’kidlanadi. Kitob 1947 yilda Misrlik olim Abdurax;mon Badaviy tomonidan 20 jilddan qolganlarini umumlashtirib nashr etganligi ma’lum qilinadi. 7 Davlat boshqaruvi, uning adolatli tizimini yaratish borasida ulkan ilmiy meros qoldirgan o’rta asrlar mutafakkiri Nizomulmulkning «Siyosatnoma» asari 7 Saldadze L.G. Ibn Sino. - T.: “Literatura I iskustvo”, 1985. C. 378.

muhim manba bo’lib hisoblanadi. U amaldorlarni axloqiy fazilatlariga qarab tanlash, adolat va insofni oyoqosti qiladigan kishilarni davlat ishlariga aralashtirmaslik, qolaversa, bir kishiga barcha vakolatlarni berish ziyonlari, davlat amallarini topshirishda, nazorat qilish choralarini kurib borish hamda ularning itoat va ijro sifatlari bilan davlat istiqbolini va bunda boiqaruvning bir maromdagi faoliyatini ta’minlanish to’grisidagi fikrlarini rivojlantiradi. Ayniqa, Nizomulmulkning «Ko’pchilik bo’lib qabul qilingan tadbir eng savobli bo'ladI va shunday yo’l tutish kerak», 46 degan qarashlari ajdodlarimizning davlat qurilishining adolatli tartibotlariga nechog’li darajada ahamiyat berilganligidan dalolat beradi. 8 Mashshoiygo’ylik oqimining yana bir vakili Kurdobalik (Ispaniyalik) mutafakkir Ibn Rushd (1126-1199 yillar) axloqshunoslikda taraqqiyotiga katta hissa qo’shgan buyuk alloma hisoblanadi. Ezgulik va yovuzlik o’z xolicha mavjuddir, deydi. U ixtiyor erkinligi muammosiga ham katta e‘tibor beradi. Uning fikricha ideal davlatda fuqarolarga fazilatlarni singdirish va taraqqiy ettirish uchun ikki xil usulni qo’llashni taqlif qildi. Birinchisi – ishontirish usuli, ikkinchisi-majburiy usul. Birinchisida keng ommani tarbiyalash. Buning uchun ilmiy-falsafiy nutqdan foydalanish. Sharqda mashshoiyguylik oqimidan tashqari tasavvufiy axloqiy ta‘limotlar – oqimlar ham mavjud edi. Dastlabki Sufiylardan bo’lmish Robiya al-Adaviyaning (713-801) Xudoga munosabati diqqatga sazovordir. Bu munosabatini u «Muhabbat» deb ataydi va yaratganga e‘tiqod qiladi. Allohga muhabbat jannatga erishish vositasi emas, ya‘ni jannat maqsad emas, maqsad- Alloh va uning muhabbati. Bu yerda shariat va tariqat haqida fikr ketadi. Shariat islomning mohiyatini anglatadigan dastlabki, tashqi-huquqiy bosqich bo’lsa, tariqat uning ichki axloqiy va yuksak bosqichdagi ko’rinish hisoblanadi. Tasavvuf axloqshunsoligida Xujjat ul-islom Imom Gazzoliyning (1058- 1111) o’rni beqiyos. Uning axloqiy qarashlari «Ixyon ulum – ad din» deb atalgan to’rt jildlik kitobida o’z aksini topgan. Unda tavakkal (hamma narsada xudoga suyanish), Xudoning yakkaligiga e‘tiqod sifatida talqin etiladi va muhabbat, 8 Nizomumulk. “Siyosatnoma”. – T.: 1997. B. 75.

ixtiyor erkinligi, taqdir, niyat singari muammolar bilan bog’liq holda tahlil qilinadi. U muhabbatni bilishning maxsuli deb ataydi. Muhabbat zamirida Allohga muhabbat yotadi, ya‘ni insonning o’ziga, atrof-muhitga munosabati muhabbat orqali amalga oshadi, bu muhabbat turlarining hammasi Allohga muhabbat bilvosita ko’rinishidir. Uning ikki ixtiyor erkinligi borasidagi qarashlari taqdir muqarrar hodisa sifatida talqin etiladi. Bunda bilish birinchi o’rinda turadi, ixtiyor bilimga bo’ysunadi. Imom Gazzoliy niyat masalasiga to’xtalib, uni bilim va harakat qamrovidagi sifati deb ta‘riflaydi. Bilim niyatdan oldin turadi, u niyatning ildizi va sharti hisoblanadi. Har bir tanlangan harakat uch narsa – bilim, ixtiyor etish va qobiliyat yordamida ro`yobga chiqadi. Zero, inson bilmay turib – hohlamaydi, hohlamas ekan – harakat qilmaydi, shuning uchun ixtiyor etmog’i lozim. Ma’lumki, islom dini ijtimoiy dunyoqarash sifatida keng tarqala borishi bilan uning nazariy, falsafiy, huquqiy, ma’naviy asoslarini ishlab chiqishga e’tibor kuchayib borgan. Diniy, falsafiy tadqiqotlarda borliq, mavjudlik, insonparvarlik, adolat, insof, diyonat, vijdon, adolat kabi inson ruhiyatini poklash orqali hurriyat yo’liga chorlaydilar. Bu borada J.Rumiy «Inson bu bir mu’jiza va uning ichida hamma narsa yozilgan. Biroq zulmat va pardalar borki, ular yozuvlarini uqishga imkon bermaydi. Zulmat va pardalar, turli-tuman mashg’ulotlar insonning dunyo ishlari borasida olgan taassurotlari va kungilning sungsiz orzularidir», deb ta’kidlaydi. 9 Darxaqiqat, Rumiyning qarashlarida insonlar o’rtasidagi farq ularning komilligiga asoslanadi. SHuning uchun u dunyoga irqi, dini, millati, tabaqasidan qat’i nazar, barcha insonlarga barobar murojaat qiladi. 10 Musulmon adabiyotlarda xukmdorlarga kilingan nasihat g’oyalari ancha kech, o’z hukmronligining qonuniy jihatlarini rukach qilib davlatni sulola qo’lida tutib turishga harakat qilgan Ummaviylar hukmronligining (661-730) sunggi choraklaridan ko’rila boshlagan edi. Adabiyotdagi bunday qarashlar Abbosiylar (750-1258) davriga kelib alohida janr sifatida shakllandi. Ushbu sulola ham o’ziga qarshi turuvchi har qanday kuchni bosish uchungina emas, balki hokimiyatda o’z- o’zini mustahkamlash uchun Ummaviylarning 9 Rumiy J. Ichindagi ichingdadir. –T.: “Yozuvchi”, 1997. B. 51. 10 Fish Radi. Jaloliddin Rumiy. – T.: 1986.

achchiq tajribasidan foydalanadi. Buning uchun Umaviyalar davrida qabul qilingan o’z hukmronligining qonuniyligi haqida beriladigan «ulamo» lar fatvolari yaroqsiz edi, negaki ularning uta chigal diniy-huquqiy islohotlarini ko’p hollar da keng omma tushunishi ancha mushkul edi. Ana shu jarayonda davlatning diniy-siyosiy qurilishiga bagishlangan ilmiy-axloqiy qarashlar ham yuzaga kela boshladi. Ushbu mavzuga bag’ishlangan asarlarning boshlamalarida, odatda ular tortiq etayotgan xalifalar uchun nasihatlar bitilgan. 11 Tasavvuf axloqshunosligining o’lkan nomoyandalaridan biri buyuk yurtdoshimiz Shayx Aziziddin Nasafiydir. (XIII asrning yarmi XIV asrning boshlarida yashab o’tgan). Axloqiy muammolarni o’zining «Zubdat ul-xaqoyiq» (Haqiqatlar qaymog’i), «Insoni komil» (Komil inson) kabi asarlarida bayon etgan Nasaflik bobokolonimiz Arastu izidan boradi, komil inson haqida fikr yuritadi. Uningcha, komil inson, eng avvalo yuksak axloq egasi: uning yerdagi vazifasi halollik va rostgo`ylikni qaror toptirish, yomon rasm-rusumlarni yo’qotish, yaxshi, ezgulikka boshlaydigan qonun – qoidalarni joriy etish, odamlarni Xudo tomon da‘vat qilishdir. Bu darajaga yetishish uchun esa inson o’zini anglab yetishi kerak. Uning aytishicha o’zini anglamagan kishi hech narsani anglamay dunyodan o’tadi. O’zini anglash uchun inson xayrli so’z, xayrli ish, xayrli hulq, ma‘rifatli ish qilish kerak. Komillik – inson degan ulug’ nomga mansub bo’lib, unga inson qadam-baqadam yetishib boradi, lekin bu darajalar mutlaq diniylikni taqozo qilmaydi, balki dunyoviy hayotda ham pok bo’lishi kerak. Qur‘oni Karim, Hadislar va shariat ko’rsatmalari inson ma‘naviy-ma‘rifiy kamolotining asosi bo’lgan axloq-odob tarbiyasining barcha qirralarini o’z ichiga olgan. Ularda axloqiy kamolot, halollik va poklik, imon va vijdon bilan bog’liq bo’lgan masalalar o’z ifodasini topgan. Markaziy Osiyoda yuzlab qomusiy olimlar buyuk shoirlar va san‘atkorlar yetishib chiqdi. Ular orasida ulug’ o’zbek shoiri Alisher Navoiy (1441-1501) alohida ahamiyat ga molik. U insonni butun borliqning kurki va sharafidir, deb ta‘kidlaydi. Inson yuksak darajada ulug’lanadi, oliy mavjudot deb ta‘riflanadi. Alisher Navoiyning asarlarida, axloqiy 11 Grone R. Hinds M.Godis Caliph: Religios Auoriti in the first Centuries of Islam Cambridje. 1968. Pp. 7-1, 14- 16.

qarashlarida bosh masala- inson, xalq, Vatan, uning gullab yashnashi, istiqboli haqidagi muammolar turadi. Adolat, sadoqat, burch, muhabbat, rahm-shafqat, kamtarlik, mardlik singari fazilatlar madh etiladi. Alisher Navoiy Naqshbandiya sulukiga mansub yirik shaxs sifatida axloqshunoslik nazariyasi va taraqqiyotiga o’lkan hissa qo’shgan mutafakkirdir. U Naqshbandiya tariqatining asosiy tamoyili bo’lmish, diling Xudo bilan, quling ish bilan band bo’lsin, degan shioriga amal qilgan. U inson qadr-qimmatini birinchi o’ringa qo’ydi, nomus, oriyat va insoniy gurur tushunchalarini o’ziga xos talqinini berdi. Alisher Navoiyning «Maxbub ul- qulub» asari, ayniqsa, Temuriylar davri axloqshunosligi taraqqiyotida katta hissa qo’shdi. Asar uch qismdan iborat bo’lib, nafaqat tasavvuf axloqshunosligi va axloqining, balki butun musulmon Sharqi axloq ilmining nazariy muammolari ko’tarildi. Shuning uchun undan pandnoma sifatida foydalanib kelindi. Navoiy Suqrot izidan borib, qonunni adolat bilan uyg’unlashtiradi. Asarda komil inson masalasi o’ziga xos tarzda o’rtaga tashlanadi. Temuriylar davri axloqshunosligida Abduraxmon Jomiy (1414-1492) ning o’rni benihoya kattadir. U A. Navoiy bilan do’st edi. XV asrning ikkinchi yarmidagi ijtimoiy-siyosiy, ilmiy-madaniy va adabiy hayotda yuz bergan ibratli hodisalardan biri Navoiy va Jomiy munosabatlaridir. Bu ikki buyuk zot ijod sohasi bilan birga xalq, davlat ishlarida inson va adolatni yoqlar edilar. Jomiy o’z faoliyatida Naqshbandiya g’oyalarini qo’llab-quvvatlar edi. U Xoja Ahror Valiy bilan yaqin munosabatda bo’lgan. Ijtimoiy – siyosiy, falsafiy-axloqiy masalalarda Jomiy xalqparvarlik va insonparvarlik, adolat va insof masalalariga zulmni, zolimlarni qoralashga keng o’rin berdi. Shox odil bo’lsa, - deb ta‘kidlaydi A. Jomiy, - u bexavf, bexatar yashaydi. Demak, A. Jomiyning axloqiy qarashlari Temuriylar davri axloqshunosligida muhim rol o’ynaydi. Temuriylar davri axloqshunosligida Navoiyning nazari tushgan alloma, uning zamondoshi Xusayn Voiz Koshifiy (1440-1505) dir. O’zining «Axloqi Muxsiniy» degan kitobida yaxshilik va yomonlik haqida fikr yuritib, yaxshilik, ezgulikdir, deydi. Ezgulikning ibtidosi xushhulqlilikdir deb tushunadi. Halollik, rostgo`ylik, mehnatsevarlik, insonparvarlik kabi axloqiy me‘yorlar tamoyillar ezgulikning poydevori sifatida olib qaraladi. U adolat, burch tushunchalariga

batafsil to’xtaladi. Uningcha, adolat insoniy jamiyatni baxt-saodatga olib boruvchi yo’l, deb tushuntiradi. Koshifiy kiyinish odobi, muomala odobi, mehmondo’stlik va tanovul etikasi borasida ham fikr yuritadi. Kasbiy odobga to’xtaladi. Temuriylar davri axloqshunosligida Jaloliddin Devoniy (1427-1502) ning faoliyati muhim ahamiyat ga egadir. Axloqshunoslik muammosiga bag’ishlangan yirik asari «Axloqi Jaloliy» risolasi bo’lib, unda axloqiy ta‘limotlar aks ettirilgan. Asar uch qismdan iborat. Birinchi qismida axloq tushunchalari bo’lmish adolat, shijoat, donishmandlik, iffat singari fazilatlar tahlil va talqin qilinadi. Ikkinchi qismida oilaviy hayot, bolalar tarbiyasi, muomala odobi haqida fikr yuritiladi. Kitobning uchinchi qismida, shahar madaniyati, podsholarning siyosat yurgizishi, fuqarolarning shahar (davlat) boshliqlari bilan bo’lgan munosabati aks ettiriladi. Demak, temuriylar davri axloqshunosligida ham asosiy o’rinni inson muammosi, uning axloqi, odobi, hulqi kabilarga e‘tibor qaratildi. O’rta asr musulmon Sharqida mashhur pandnomalar yaratilib, xalq ichida keng tarqalgan. Ularning eng mashhurlaridan biri taxminan III-IV asrlarda yaratilgan qadimgi Hind adabiy-didaktik yodgorligi «Panchatantra» dir. U bizda «Kalila va Dimna» nomi bilan ataladigan asar bo’lib, unda ikki dunyo namoyon bo’ladi: biri-insof, adolat, diyonat, halollik, ezgulik dunyosi, ikkinchisi- yolg’onni, qalloblikni, munofiqlikni, xudbinlikni kasb qilib olgan illatlar tajassumi bo’lgan odamlar dunyosi, yovuzlik dunyosi. Yusuf Xos Xojibning «Qutadgu bilig» ( Yaxshilik keltiruvchi bilimlar) asari bo’lib, 13000 misradan iborat bo’lgan turk xalqlarining qomusiy asaridir. Kitobda ezgulik va yovuzlik, yaxshilik va yomonlik, olijanoblik va tubanlik, halollik va haromlik singari tushunchalar haqida fikr yuritiladi. Kaykovusning «Qobusnoma» asarida inson hayoti va faoliyatiga doir o`git-ko’rsatmalar aks ettirilgan. Unda mehmonga borish, mehmon kutish, savdogarlik odobidan tortib, chavgon uyini odobigacha qalamga olinadi. Sharq pandnomalarning eng mashxuri Shayx Muslixiddin Sa‘diyning (1184-1292) «Guliston» asaridir. Asarda muallif, ezgulik va yovuzlikning o’zaro munosabati ochib beriladi. Uningcha, inson inson uchun vosita emas, maqsad degan g’oyani

ilgari suradi. Yovuzliklar ichida ayniqsa yolg’onni qattiq qoralaydi. Sa‘diy juda ko’p hikmatlar kashf etdi. Bu asarga taqlid qilinib, juda ko’p asarlar yaratildi. Jomiyning «Bahoriston», Poshshaxo’janing turk tilida bitilgan «Miftox ul-adl» va «Gulzor» asarlari shular jumlasidandir. Temuriylar davridagi pandnomalardan biri Xondamirning (1481-1535) «Makorim ul-axloq» (Yaxshi hulqlar) asari bo’lib, unda insondagi barcha fazilatlar – Alisher Navoiy qiyofasida ko’rsatiladi. O’rta asrlardan keyin ham Pandnomalar yaratish davom etdi. O’zbek mumtoz shoiri Gulxaniy (XVIII asrning II – yarmi - XIX asrning boshlari) «Zarbo’lmasal» asarini yozdi, bu asarda hikoya ichida masal-hikoyatlar, yuzlab xalq maqolalari joy olganBu hikoyatlar va maqollar orqali insonlarni insof, adolat, diyonat, halollik va soflikka chorlaydi. Bugunda kelib, yozib qoldirilgan pandnomalarni ta‘limda, tarbiyada ahamiyat i beqiyosdir. O’rta asr Yevropa falsafasi, axloqshunosligida asosiy e‘tibor xristian dini, cherkovga bo’lgan munosabat bilan harakterlanadi. Axloqshunoslik oldida nasroniylik ta‘limotini ratsional tarzda umumlashtirish vazifasi turadi. Cherkov talabi – Xudo olamning yaratuvchisi, unga jon baxsh etadigan mohiyatdir, deb tushntiriladi. Inson gunohkor zot, u faqat Xudo yordamidagina gunohlardan qutulishi mumkin. (Iso – insonning Xudo bilan birlashuviga faqat orqali amalga oshuvi mumkin). O’rta asrlar Ovrupa axloqshunosligining yirik vakillari Avreliy Avgustin – ilohiy Avgustin bo’lib, (354-430 Shim.Afrika) u xristian ilohiyochisi, filosof, patriastikaning nufuzli vakilidir. O’zining «Tazarru» hamda «Ezgulik» ixtiyor erkinligi haqida» degan asarlarida patriastitikani himoya qiladi. Uning axloqshunosligida asosiy e‘tibor dinga, ayniqsa xristian dinga qaratiladi. «Diniy e‘tiqodsiz bilim yo’q, haqiqat yo’q», degan printsipiga bo’ysunib, Xudo barcha go’zalliklar manbai va eng oliy go’zallikdir, degan aqidani ilgari suradi. Xudoning irodasi ezgulik, ne‘mat, yagona oliy ne‘mat. Hamma narsa, Xudodan bo’lgani uchun – ezgu, nimaiki bor ekan, hammasi ezgu: borliq – qadriyatlarning tartibli bosqichlaridan iborat. Borliq ichidagi eng muhim farq Xudo bilan olam, Yaratgan bilan yaratilishi orasidagi farqdir, yagona shu farq axloqning asosi

hisoblanadi. Ikki xil munosabatni farqlamoq kerak, lazzat va foydaga intilish kerak. lazzat – faqat birgina Xudodan qolgan hamma narsalar foydalanish obe`ktidir. Xudo insonni – Odam Atoni erkin, gunoh qilmaslik imkoniyatiga ega zot qilib yaratdi. U ixtiyor erkinligining yo’nalishini belgilab beradi. Xudo ko’rsatmalaridan chekinish gunohdir. Y a ratilgan olam tartibi uni yaratgan hikmatning tartibini aks ettiradi: narsalar tartibi g‘oyalar tartibining in’ikosidir. Tartib tufayli dunyo o‘z o‘rinlari bo‘ylab taqsimlangan va har xil nisbiy qimmatga ega bo‘lgan mavjudotlarning tartibga solingan ierarxiyasiga aylanadi. Yaratilgan narsa Xudoga qancha yaqin bo‘lsa, u shuncha ko‘proq qimmat kasb etadi. «Zero qandaydir tarzda mavjud bo‘lgan, biroq uni yaratgan Xudo uchun bo‘lmagan narsalar qatorida jonli jonsizdan yuqoriroq. Tirik mavjudotlar orasida esa sezuvchilar sezmaydiganlardan ustun turadi, xuddi, masalan, hayvonlar o‘simliklardan ustun turganidek. Sezuvchilar orasida esa aqllilar aqlsizlardan ustun turadi, xuddi odamlar tabiat tartibiga ko‘ra boshqa jonzotlardan ustun turganidek», deb yozadi Avgustin 1 . Uyg’onish davrining diqqatga sazovor axloqshunoslaridan biri italiyalik faylasuf Lorentso Valladir. (1407-1457). Uning «Haqiqat va yomon ezgulik», «Ixtiyor erkinligi haqida» kabi asarlari bo’lib, inson, insonlar munosabati, lazzat haqida to’xtalib, Xudo ne‘matlar manbai deydi. Ixtiyor erkinligiga e‘tibor beradi. Uning fikricha, har bir inson farovonlikka intiladi, yovuzlikdan qochishga o’rinadi, deydi. Fazilat haqida to’xtalib uni ne‘matdan kelib chiqadi, fazilatni ne‘matga ixtiyor yoki muhabbat deb ataydi va uni maxonat bilan taqqoslaydi. Lorentso Vallaning axloqiy qarashlarida odamlar o’rtasida bo’ladigan aloqalar, o’zaro munosabatlar zarurligi, ularning bir-biridan foydalanish maqsadi yotadi. Italiyalik axloqshunos Nikkolo Makiavelli (1469-1527). Uning «Hukmdor» (1513) asarida saxiylik, tejamkorlik, shafqat va shafqatsizlik, muhabbat va nafrat kabi tushunchalari haqida batafsil to’xtaladi. Hukmdorlarining shafqatsizlarcha olib borayotgan faoliyatini, siyosatini tahlil qilib beradi. U hukmdor o’z fuqarolarining ko’proq mehr-muhabbat emas, qurquvga erishishi keraqligini aytadi. Makiavelli «Hukmdor» risolasining XVIII bobida: «Shuni bilish kerakki, dushmanga qarshi ikki yo’l bilan kurashish 1 1 История философии . Энциклопедия . – Минск : Книжный дом , 2002. –C. 55.

mumkin: biri – qonun yo’li, ikkinchisi – kuch ishlatish. Birinchisi – insonga, ikkinchisi-yirtqichga xos. Ammo birinchisi yetarli natija bermaganligi uchun ko’pincha ikkinchi yo’lga murojaat qilishga to’g’ri keladi. Bundan chiqadigan xulosa shuki, hukmdor ham, inson ham yirtqich tabiatini o’zida mujassam etmog’i kerak». Yirtqichlar orasida hukmdor ikki narsaga o’xshash uchun harakat qilmogi zarur: bularning biri-arslon, ikkinchisi-tulki…» Makiavellining Ona Vatan Italiyani ozod va birlashgan holda kurashishni istaydi. Yangi davlat hukmdori talabchan va qattiqqul bo’lishi kerak, yangi milliy davlat tuzish uchun, hukmdor axloqini tahlil qilib, uning nimalarga e‘tibor berishi keraqligini ko’rsatadi. Bunday ijobiy fikrlar Italiyada shakllanib kelayotgan burjua davlatiga zarurligini ko’rsatdi. Makiavelli ozodlik, ozod Italiya, ozod jamiyat, shaxs erkinligi, faoliyat erkinligi kabi tushunchalarini falsafiy- axloqshunoslikda fan nuqtai-nazardan tushuntiradi. U davlat rahbarining axloqiy fazilatlari nimalardan iborat bo’lishi keraqligini ko’rsatdi. N.Makiavelli o’z qarashlari bilan antik davr klassiklari an’analariga qarshi bo’gan siyosatga yangi yondashuvni olib kiradi. Uning uchun siyosat mustaqil soha bo’lib, u o’zi uchun maqsadlarni, amalga oshirish usullari va vositalarini ishlab chiqdi. SHuning uchun siyosatning boshqa kategoriyalar ya’ni, axlok;iy qoidalar bilan bog’lab baholamaslik lozim deb qaraydi. Ayni paytda, N.Makiavelli siyosat qonunlarini inson tabiati mohiyatidan kelib chiqib shakllantirish za rur deydi. SHu tariqa siyosatni axloqdan ajratib oladi. Tashkil etilgan chegara siyosatni kuchiga asoslangan hokimiyat uchun kurash vositasiga aylantiradi. Makiavelli axloqy tamoyillarni hisobga olmagan holda mustahkam davlat barpo etishning siyosiy uslubiyatini yaratadi. Uning fikricha siyosiy davlat faoliyati axloqqa buysuna olmaydi. 12 Albatta, N.Makiavellining qarashlarini si yosiy axloq, doirasidan mutlaqo tashqarida deb bo’lmaydi. Davlatning mavjudligini ta’minlash va uning asosida kuch ustuvor vosita bulishi axloqsizlik emas, davlat mohiyatan barcha fuqarolarni himoya qila olish darajasida kuchga va uni ishlatish imkoniyatiga ega bo’lishi shart. Zero, davlatning zaifligi G ’ ayriaxloqiy hodisadir. Agar davlat zaif 12 Makiavelli N. Gosudar Rassujdeniya o pervoy decade Tita Liviviya. O yoennom iskustve. – Minsk.: “Poppuri”. 1996. C. 57.

bo’lsa, fuqarolar xavfsizliini ta’minlash, jamiyat barqarorligini saqlab turish imkoniyatiga ega bo’lmaydi. N.Makiavelli o’zining g’oyaviy qarashlarida insonning yovuz hissiyotlarini rag’batlantirishga asoslanadi. SHunga muvofiq, u ezgulikka nis batan yovuzlikni g’alaba quroli, aniqrogi, vositasi sifatida rivojlantiradi. Inson uzi anglamagan, lekin amalda yarim chala sifatida foydalanib kelgan yovuz imkoniyatlarini takomillashtirishiga e’tibor qaratadi. U xukmdorga bergan tavsiyasida shunday deydi: «Odamlarni yo aldash, yo qirish kerakligini aytib utish lozim. 5. Yangi va eng yangi davr axloqshunosligidagi asosiy xususiyatlar i . XVII-XVIII asrlar kishilik tarixida yangi bir bosqichni boshlab berdi va u yangi davr falsafasi, axloqshunosligi deb nomlanadi. Bu davr o’ziga xos bo’lgan xususiyatlari bilan xarakterlanadi. Bu davrdagi burjua inqilobi va xalq harakatlari natijasida bir qator Ovrupa mamlakatlarida juda katta ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy o’zgarishlar bo’ldi. Bundan qonuniy ularoq Angliya, Gollandiya, Frantsiya va Germaniya kabi mamlakatlarda kapitalistik munosabatlar qaror topdi va u falsafa hamda axloqiy ta‘limotlarda yangi sahifani ochdi. Geografik va ilmiy kashfiyotlar tufayli axborot kulami juda kengaydi. Bu o’z navbatida fan rivojiga keng imkoniyatlar yaratdi. Tabiatshunoslikda yangi-yangi yutuqlar qo’lga kiritildi (Nyuton, Leybnits, Torichelli va boshqalar). Ijtimoiy – gumanitar fanlar adabiyot, san‘at va madaniyatda ham tub o’zgarishlar bo’lib, tengi yo’q asarlar yaratildi. (Sheksper, Rembrandt va boshqalar). Ularda inson, axloq, nafosat kabi muammolar, ularning qudrati va go’zalligi kabi masalalar aks ettirildi. Jamiyatning ijtimoiy-siyosiy hayotida va ma‘naviyatida – axloqda bo’lgan bu burilishlar, tabiatni yangi davrdagi falsafiy-axloqiy fikrga ham o’z ta‘sirini ko’rsatdi. Insonga har tomonlama madaniy, erkin shaxs sifatidagi munosabat bu davrda muayyan tarzda yangilandi; uni ijodiy shaxs deb talqin va tahlil etish kontseptsiyasi yuzaga keldi. Inson aql-idroki axloqning manbai va axloqiy targ’ibotning asosi deb hisoblandi. Axloq esa insonning fikrlovchi mavjudot sifatidagi holati tarzida ta‘riflandi. Niderlandiyalik faylasuf Benedikt (Baruh) Spinoza (1632-1677) axloqshunoslik borasida ratsional qarashlarni himoya qildi va yanada yuksak

bosqichga olib chiqdi. U o’zining «Xudo inson va uning baxti haqida qisqacha risola» (1660), «Ilohiyot va siyosat risolasi» (1667) va «Axloqshunoslik» (1677) asarlarini yozib, axloqshunsolikdagi ba‘zi masalalarni tushuntirishga harakat qiladi. Spinoza – Xudoni – tabiat, tabiatni Xudo tarzida talqin etadi. Xudo – yagona substantsiya (javhar), barcha hodisalar va yakka narsalarning ilk asosi. U abadiylik, cheksizlikka ega, yaratilmagan hech qachon yo’holmaydi. Unga ikki belgi sifat xos: biri ko`lam, ikkinchisi tafakkur. Ya‘ni tabiatda namoyon bo’lgan Xudo, substantsiya azaliy va oliy ongdir. Qalb va ruh doimo g’oyalar yigindisidan iborat bo’ladi. Har bir g’oya – intentsional, ya‘ni ma‘lum bir ob`ektga yo’naltirilgan, ruh vujudning g’oyasi deb tushuntiradi. Spinoza axloqshunoslikni fazilat va gunoh tushunchalarini diniy talqin etishdan xalos qilib, umuman axloq kategoryalarini mistik izoxlashdan tozalab, inson hatti- harakatlarining haqiqiy sabablarini ochib beradigan dunyoviy, hayotbaxsh, ratsionalistik etikaning aniq sistemasini yaratishga intildi. U barcha extiroslar aqlga buysunishi kerak, deydi. Axloqning asosi aql bo’lib, kishilarning hatti- harakatlari faqat uning o’ziga bog’liq, odamning o’zi yaxshi-yomonni ajratishga qodir ekanligini ta‘kidlaydi. Spinozaning ta‘kidlashicha, axloq nisbiy tushuncha bo’lib, ular oraida eng ulug’i, yuqori pog’onasi bo’lgan do’stlikni qadrlash keraqligini uqtiradi. Aqlning ko`zi shaxs erkinligini belgilaydi, deydi. Uning fikricha, axloq-odob qonun – qoidalari davlat huquqi qonunlariga mos kelishi lozim, deb ko’rsatdi. Angliyalik faylasuf-axloqshunos Jon Lokk (1632-1701) o’zining «Inson aqli to’g’risida tajriba» (1690), «Tarbiya haqida o’ylar» (1689) va «Xristianlikning aqlga muvofiqligi» (1689) va boshqa asarlarida kishilar bilimi, uning asosiy manbai bo’lmish tajriba haqida fikr yuritib, Dekartga qarshi chiqadi. U bilish – bu inson bilan tabiat orasidagi munosabat jarayonidan iborat ekanligi, kishi g’oyalarning, tushunchalarining moddiy olam predmetiga mos kelishidan haqiqat kelib chiqadi, degan fikrini beradi. U bilish nazariyasida sensualizm tomonga turdi. Sensualizm – (lat sensus – his, sezgi) – bilish sohasidagi ta‘limot bo’lib, sezgini bilishning birdan-bir manbai deb tushuntiradi. Dinsiz axloq bo’lmaydi, deb ko’rsatadi. U baxt, yaxshilik, erkinlik kabi kategoriyalarga ham

o’z fikrini bergan. Lokk o’zining ijtimoiy-siyosiy va axloqiy qarashlarida tabiiy holatdan fuqarolik jamiyatiga va davlatning boshqarish shakllariga o`tish g’oyalarini rivojlantirdi. Davlat xokimiyati: qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi, ittifok Federativ xokimiyatga bo’linadi Lokkning bu ilgor g’oyalari hozirgacha o’z kuchini yo’qotgan emas va bu doimo qadrlanadi. I. A. Karimov: «… biz ularni o’z davrida kelajak avlod uchun qoldirgan salmoqli merosi, ijodiy ishlari, kerak bo’lsa, umumjahon tsivilizatsiyasiga qo’shgan hissalarini qadrlaymiz» 13 , - deb ta‘kidlagan edi. Olmon mumtoz falsafasi va axloqshunsligining yirik vakili Immaniul Kant (1724-1804) hisoblanadi. Uning «Axloqiy metafizikaning asoslari» (1785), «Amaliy aqlning tanqidi» (1788), «Hulqlar metafizikasi» (1797) asarlari asosan axloqshunoslikka bag’ishlangan. U axloqni ijtimoiy-tarixiy hodisa sifatida emas, balki, ilohiy kuch tomonidan vujudga keltirilgan jarayon deb tushuntiradi. Axloq aql mevasidir, degan fikrni ilgari suradi. Axloqning asoslarini u borliqdan, ijtimoiy hayotdan izlamaydi, balki tajribadan tashqaridagi obe`ktiv olamdan qidirish kerak degan tezisni ishlab chiqdi. Kant inson faoliyatini teshirib, u ikki dunyoda yashaydi, sezgilari bilan his qiluvchi sifatida tabiat qonunlariga, zaruriyatga buysunib, aqli bilan esa erkinlik asosida tafakkur qonunlariga, axloq qoidalariga itoat etib yashaydi deb ko’rsatadi. Kant nazarida, axloqiylik mohiyat e‘tibori ila insonning kundalik mayda tashvishlaridan yuksakka, ulug’vorlikka, ilohiylikka ko’tarilishidir. Axloq xudbinlik manfaatlariga amal qilishdan burchni anglashga o`tishdir. Kant axloqshunoslikning muhim kategoriyalaridan biri – burch va vijdon haqida o’z fikrini berdi. U burchning ikki xilda mavjudligi ta‘kidlaydi: huquqiy burch va axloqiy burch. Huquqiy burchni bajarish uchun tashqaridan majbur etilsa, axloqiy burch aksincha, fazilatga ya‘ni ichki hodisaga, ixtiyor erkinligiga bog’liq. Shu bois insonning axloqiy burchga muvofiq hatti- harakat qilish qobiliyatini Kant fazilat deb ataydi. Huquqiy burch va axloqiy burch haqida fikr yuritadi. Axloqiy burch ikkiga bo’linadi: a) insonning o’z oldidagi burchi b) boshqalarga nisbatan ularning aybdorligi yoki hurmatga 13 Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yuk. Toshkent, «SHarq», 1998 y.

munosibliklariga qaratilgan burch. Kant axloqiy tushunchalar bo’lmish adolat, rostgo`ylik, do’stlik kabilarga ham o’z e‘tiborini qaratgan. Kant axloqshunosligining cho`qqisi – abadiy tinchlik g’oyasidir, degan fikrni talqin etadi. Urushlarni tanqid qiladi. Komilikka erishishning faol vositasi ma‘rifatdir, deydi. Georg Vilgelim Fridrix Gegel (1770-1831) «Ilmga ishonch» (1802), «Ruh fenomenologiyasi» (1807 y), «Falsafiy fanlar qomusi» (1817 y), «Huquq falsafasi» (1821 y) asarlarida axloqshunoslikning o’ziga xos xususiyatlarini ifodalagan. Xegel hulqiylik va axloqiylikni ikki tushunchaga bo’ladi. Hulqiylik tushunchasiga insonlardagi shaxsiy va xususiy o’zaro munosabatlarni, sube`ktiv fikrdagi majburlikni, idealni, ijtimoiy-tarixiy hodisalarga nisbatan takidiy kayfiyatlarini o’z ichiga oladigan jarayon kiradi. Gegel axloqiylik deganda, odamning tarixan axloqdan oldin pado bo’lgan urf-odatlar va rasm-rusumlarga, ikkinchi tomondan, davlat, tabaqalar, oila oldidagi axloq bilan bog’liq muayyan majburiyatga munosabatni nzarda tutadi. Gegel hulqiylikka qasd va ayb, niyat va ezgulik, ezgulik va vijdon juftlik tushunchalarini kiritadi; axloqiylikka esa oila, fuqarolar jamiyati, davlat tushunchalarini kiritadi. Ezgulik – erk darajasiga ko’tarilgan ixtiyor; amalga oshirilgan erkinlik, olamning mutlaq so’nggi maqsadi. Yovuzlik va zaruriyat – biroq u ruy bermasligi kerak. Geygel muhabbat, nikoh, oila, fuqarolar jamiyati va davlat haqida ham o’ziga xos fikrlar bayon qildi. Sevgi – hissiyot, boshqacha qilib aytganda, shaklga tushgan tabiatdagi axloqiylikdir. Xeygel Kant kabi insoniyatga katta mas‘uliyat yuklaydi. Uning xulosasi qat‘iy: «Qonun harakat qilmaydi, faqat inson harakat qiladi». Lyudvig Feyerbax (1804-1872y) falsafasida tabiatdan uzilmagan inson turadi. L.Feyerbax: «Haqiqiy falsafa kitob yozishdan emas, odamlarni yaratishdan iborat… Yangi falsafaning ildizi, muhabbatning haqiqiyligida». Axloqshuoslik masalalari, ayniqsa uning «O’lmaslik haqida masalaga insonshunoslik (antropologiya) nuqtai-nazaridan qarash (1846-1866) «Spirinkalchilik va moddiyatchilik hamda ixtiyor erkinligiga ular munosabatining o’ziga xosligi haqida» (1863-1866), «Evdeychilik» (1867-1869) degan asarlarida, kundalik va xatlarida ko’tarilgan. Uning axloqiy ta‘limoti asosan ixtiyor erkinligi va baxt tushunchalariga yo’naltirgan. Feyerbax ta‘biricha, insonning mohiyati,

hayoliy mavxumot, «ruh» emas, balki hissiyotdir. Insonga tanlov ixtiyori, ixtiyor erkinligi berilgan. Feyerbax baxt, muhabbat tushunchalariga ham to’xtaladi. U hayot muhabbatdan (boshlanadi) iborat, insonni bilish uchun uni sevish kerak deydi. Feyerbaxni tom ma‘noda daxriy deyish, nojoiz. To’g’ri, u Xudoni tan olmaydi, cherkovdan nafratlanadi, lekin odamga siginishni taqlif etadi. Yangi davr axloqshunosligida vujudga kelgan oqimlarni yirik ikki guruhga bo’lish mumkin. Ularning biri – idealistga – noratsional, ikkinchisi – moddiyat yo’nalishlarni o’z ichiga oladi. Ana shu oqimlarga olmon mumtoz axloqshunoslarining ta‘siri bo’lgan. Birinchi guruhdagilar ularni inkor etish yo’lidan borsa, ikkinchisi tanqidiy tasdiq yo’lidan bordi. Noratsional ta‘limotni yaratgan dastlabki faylasuflardan biri donimark yozuvchisi, ilohiyotchi Syoren Aabe Kirkegaard (1813-1855) bo’lib, ilk bor inson shaxsi va taqdirini birinchi o’ringa olib chiqadi, insoniy sube`ktivlikni asosiy muammo sifatida talqin etadi. Uning axloqiy qarashlari «Yo – u, yo - bu» (1843), «Qo`rquv va titroq» (1843), «Hayot yo’lining bosqichlari» (1843), «O’limga yetaqlovchi dard» (1849) kabi falsafiy kitoblari, kundaliklari va badiiy asarlarida aks ettirilgan. Kirkegaard asarlarida ma‘naviy hayotini qo`rquv, xavotir, umidsizlik, notinchlik singari negativ tomonlari tadqiq etiladi. Inson o’z mas‘uliyatini chuqur his qilishi kerak, deydi. Uningcha mavjudlik uch bosqichdan iborat, bo’lar: estetik, axloqiy va diniy bosqichdir. Birinchi bosqichning tamoyili – lazzat, ikkinchisi – burch, uchinchisi – iztirob. Estetik bosqich hissiyotlar olami orqali amalga oshadi. Musiqa, teatr ayollar uning xizmatida bo’ladi. Axloqiy bosqich so’nggi bosqich emas, u o`tish holati; eng yuksak daraja diniy bosqichdir. Axloqiy bosqichda inson baxtga, oilaviy, nikohdagi bosqichga intiladi, umumiy qonunga buysunib yashaydi. Bu bosqichda inson o’z erkini, ixtiyor erkinligini tula namoyon qila olmaydi. Diniy bosqich eng yuqori daraja bo’lib, Xudo bilan to’g’ridan-to’g’ri munosabatda bo’ladi. Qo`rquvga Kirkegaard katta ahamiyat beradi. Haqiqiy qo`rquv – bu gunohkor bandaning Tangri oldidagi qo`rquvidir. Burch – Xudo irodasinining ifodasidir. Xudodan kurkish insondagi yangi imkoniyatlarni ochadi Yangi davr axloqshunosligida ma‘lum iz qoldirganlardan biri Artur Shopengauer (1788-1860) bo’lib, «Olam ixtiyor va tasavvur sifatida» (1819-

1844), «Hayot maktabining hikmatlari» (1851), «Axloqshunoslikning ikki asosiy muammosi» (1896) asarlarida axloqiy muammolarini o’rtaga tashlaydi. Shopenxauer ta‘limotiga ko’ra, olam inson ko`z ochishi bilan ko`rgan, hidlaru ranglarga, tovushlaru sukunatga, issig`u sovuqqa to`la, dunyo faqat va faqat tasavvurdan iborat. «Olam-mening tasavvurim», deydi faylasuf. Olam sube`kt va obe`ktining o’zaro munosabati sifatida namoyon bo’ladi… Inson esa, eng avvalo, ixtiyor etuvchi, istovchi, xirs kuyguvchi va faqat undan keyingina, biluvchi fikrlovchi mavjudot. Ixtiyorning namoyon bo’lish shakli faqat hozir, kelajak ham, o`tmish ham emas. Shu «Hozir» ning manbai va mazmunini o’zida mujassam etadigan narsa – yashashga ixtiyor, ya‘ni o’zimizdan iborat bo’lgan «narsa o’zida». Olamiy ixtiyor yoki sifatidagi olam insonni o’z yurigida tutadi… Insondagi xudbinlik uni ixtiyorga qul qilib qo`yadi: o’zim bo’lsam, hammasi meniki bo’lsa, degan aqida bilan ish ko’radi. Inson bir istak bilan kifoyalanmaydi. Natijada uning hayoti tinimsiz harakatdan iborat bo’ladi, o’zi to`ysa ham, ko`zi to`ymaydi. Bu hayot – hayot emas, yovuzlik, yolg’on, azob, fojialardan iborat mavjudlikdir… Shopenxauer hayot falsafasi oqimiga asos solgan buyuk allomadir. Fridrix Nitsshe. (1844-1900) «Zardusht dediki…» (833-1884), «Ezgulik va yovuzlikning narigi tarafida» (1886), «Axloqning kelib chiqishiga doir» (1877), «Hukmronlikka ixtiyor. Barcha qadriyatlarni qayta baholash tajribasi» (1889- 1901) singari asarlarida axloqshunsolikka oid fikrlarini bergan. Nitsshe odam, uning fazilatlari haqida fikr beradi. Nittsshe Shopenxauerning shogirdi. Shopengauer axloqiy illatlarni birinchi o’ringa qo`yib, fazilatlarni mustaqil hodisalar emas, balki illatlarning aksi tarzida talkik etadi. Nittsshe esa bu borada yana ham ilgarilab ketdi: illatlarni fazilat tarzida, fazilatlarni illat tarzida taqdim qiladi. uning nazdida, inson o’z illatlarini tuzatmasa ham, ularni ochiq, halol e‘tirof etishi, illatlarimizni fazilatlar orasida berkitib turishdan, fazilatlar bilan nikoblashdan afzaldir, deydi. Nittsshe, shu sababdan ham ezgulik, shafqat, burch kabi tushunchalarni emas, to’g’rilik va axloqiylikni axloqning negizi deb biladi. Olmon mumtoz falsafiy tafakkuridan keyin paydo bo’lgan yana bir oqim, nittsshelik kabi amalda tadbiq etilgan yo’nalish bu markschilikdir. Olmon

mumtoz falsafasi zaminida asosan Kant, Gegel, Feyerbax qarashlarini yangilash asosida vujudga kelgan mazkur oqimning asoschilari Karl Xaynrix Marks (1818- 1883) va Fridrix Engels (1820-1895) dir. XIX asr oxiri va XX asr boshlarida rus mumtoz axloqshunosligi vujudga keldi. Rus mutafakkirlari ma‘naviyatning barcha sohalarida, shu jumladan axloqshunoslikda jahonda yetakchilik mavqeini egallaydilar: L. Tolstoy, F. Dostoevskiy, I. Turgenov, N. Nekrasov, N. Chernishevskiy, N. Losskiy, N.Berdyaev… A. Chexov, A. Axmatova, S. Yesenin, M. Gorkiy, V. Vernadskiy, A. Losov kabilarni tilga olsa arziydi. Rus faylasufi V. Solovev (1853-1900) o’z axloqiy qarashlarini «Ezgulikni oqlash. Axloq falsafasi» (1897) kitobida ifodalab beradi. Uning birinchi qismida uyat, shafqat yoki achinish va xudojuylikdan iborat axloqiy tushunchalar uchligi asosiy o’rinni egallaydi. Uyat tubanlikka va nokomillikka tushib qolganlikdir. V.Solovev fikricha, achinish va shafqat uyatchanlikka zaruriy qo`shimchalardir. Aroqxur va xotinboz ham ko`ngli bo`sh, shafqatli bo’lishi mumkin, lekin bunday kishini axloqiy shaxs deb atash mumkin emas. Demak uyat inson hatti-harakatini boshqarib turuvchi axloqiy hodisadir. V.Solovev odamlarni yaxshi va yomonga, shafiq va yovuzga ajratishni ilmiy nuqtai nazardan xato, insoniylik nuqtai nazardan esa nohaqlik deb biladi: insonni yaxlit va bira tulasi axloqiy baholash mumkin emas, uning fe‘l-atvoriga, qilmishiga qarab baho berish lozimligini ta‘kidlaydi: «… Men ikki narsani tabiatda uchratmadim: aniq-mukammal halol odamni, aniq-mukammal yovuz odamni», - deydi faylasuf. Solovevning axloqiy ta‘limoti, teran fikrlari axloq falsafasi bilan shug’ullangan mutafakkirlarning ham donishmandlikning yuksak namunasi sifatida tafakkur axlining diqqat markazidi. Nikolay Aleksandrovich Berdyaev (1874-1948). «Insonning vazifasi haqida» (1931), «O’z-o’zini anglash» (1949), «Ilohiylik va insoniylikning ekzistentsial dialektikasi» (1952) kabi asarlarida axloq-odob masalalariga e‘tiborni qaratdi. Uning asosiy g’oyasi – erkinlik. U yovuzlik ijobiy borliqka ega emas, u ezgulikdan ugirlangan xususiyati bilangina kishini o’ziga agdaradi. U nafaqat mavjud, balki dunyoda ezgulikdan ko’ra ko’proqdir, deb ta‘kidlaydi. N. Berdiyaev ezgulik va yovuzlik orasidagi munosabatlarning jun emasligini, ularda ekzistentsial dialektika borligini ta‘kidlaydi. Zero, yovuzlik ham ezgulikka

aylanishi mumkin. Lekin, shuning barobarida, yovuzlik ham ezgulik bo’lib qayta tugiladi ya‘ni, inson agar barcha imkoniyatlar sinovidan o`tsa, ezgulik va yovuzlik tajribalarini boshidan kechirsa, u holda yovuzlikning o’zi ezgulikning dialektik ibtidosi bo’lib qoladi. XX asrning nufuzli g’oyaviy oqimlaridan biri avstriyalik tabib va psixiatr Zigmund Freyd-Zigmund Shlomo (1856-1939) nomi bilan bevosita bog’liqdir. U ruhiy asab kasalligini davolashning umumiy nazariyasi va uslubini, uning nazariy asosini ishlab chiqdi. Freydezmning nazariy asosini psixoanaliz tashkil qiladi. Psixoanaliz ongsizlik holatini falsafiy talqin etib inson ruhiyatini ongli harakatlarning hamda oqilona tarzda bilib bo’lmaydigan va ongsizlik olamini tashkil etadigan instinktlarning murakkab majmui deb biladi. Freyd ko’p kuzatuvlari, aql va o’z kechinmalariga suyanib, ruhiy kasallikning muvaffakkiyatli davolashning axloqiy muammo-lariga murojjat kilmasdan hal etib bo’lmasligini aniqladi va bemor o’z qalbi ehtiyojlarini hisobga olmaganligi uchun kasallanadi, degan xulosaga keldi. Freyd onglilik va ongsizlik masalasiga alohida to’xtaldi. Ongsizlikdan onglilik kelib chiqishini ko’rsatdi. Onglanmagan holatdagi fikrlar, his-tuyg’ular umuman yo’holib ketmaydi, biroq xotiraga chiqish uchun yo’l kuyilmaydi. Ular ongda bilvosita ongsizlik tarzida namoyon bo’ladi: bilmay gapirib yuborish, xato yozib yuborish, tush, nevrozlar singari galati harakatlar orqali namoyon bo’ladi. Onglanmagan holati g’oyat yashovchan, vaktga buysunmaydi. Freyd barcha illatlarning va vijdon, qo`rquv, aybini his qilish, tazarru singari fazilatlarning kelib chiqishini, faoliyatini, deyarli barcha axloqiy hodisalalarni asosan «Edip kompleksi» ga olib borib takab qo`yadi, deydi. Erix Fromm (1900-1980) asosiy e‘tiborini, diqqatini inson qalbining axloqiy talabalariga munosabatini ochishga, totalitarchilik, insonparvarlik, tiriksevarchilik (biofillik) va uliksevarlik (nekrofillik) haqidagi muloxazalarga qaratdi. Uning «Sevish san‘ati» (1856), «Inoyat qalbi. Uning ezgulik va yovuzlik qobiliyati» (1964) kabi asarlarida axloqiy muammolarga keng o’rin berilgan. Uning fikricha, yovuzlik insoniy hodisa. U insoniylik holatidan ortga kaytish, insonga xos, aql, muhabbat, erk xusumatlarini yo’l qilishga bo’lgan intilish. Ayni paytda, u fojeiy holatdir. Inson ezgulik va yovuzlikka moyil. Fromm o’z ustoziga

nisbatan kengroq mikyosida harakat qiladi. Inson tabiati nafaqat biologik balki tarixiylik bilan shartlangan, deydi. Erix Fromm muhabbat muammosiga tuxatalib, bu har biri uzligini saqlangan holatda ikki kishining birlashuvi. Muhabbat – bu harakat, orom emas, faollik, kuzatish emas. Sevish - olish emas, berish. Sevgida inson o’zi uchun eng bebaho bo’lgan hayotning bir qismini – hissiyotni, bilimi, kechirmalarini bag’ishlaydi, bu nafis bir lazzatdir. U muhabbatni g’amxo’rlik, mas‘uliyat, hurmat va ilm unsurlaridan deb biladi, hamda mas‘uliyatni hurmat bilan bog’laydi. Hurmat, bu – qo`rquv yoki kul kovushtirish emas, u insonni qanday bo’lsa, shunday qabul etishini talab etadi. XX asrda axloqiylik tafakkurida chuqur iz qoldirgan falsafiy-axloqiy yo’nalishlardan yana biri ekzistentsiyachilikdir. U insonni, eng avvalo, o’z hayotini insoniylik vazifasini bajarish uchun qurbon kilgan mavjudot sifatida olib qaraydi. Ekzistentsializmning vatani dastlab Rossiya bo’lgan. Biroq 1 – jahon urushidan keyin Germaniyada keng tarkalgan va rivojlangan falsafiy yo’nalishdir. «Ekzistentsiya» deganda ekzistentsialist faylasuflar kishining har laxzada hayot va o’lim bo`sag’asida kechadigan ichki kechinmalari yoki «borliqda mavjudlik» jarayonini tushunishadi. «Borliq» ekzistentsialistlar fikricha, na «obe`ktga», na «sube`ktga» bo’linuvchi, bevosita idroq etuvchi narsadir. Ekzistentsiya qiluvchi mutafakkir vokelikka sub‘ektiv tarzda qarashli, ya‘ni vokelik faqat uning indivudial mavjudligi va emotsional (extirosiy) hayoti orqali qanday aks etsa, unga shundayligicha qarash kerak, deb tan oladi. Hozirgi rivojlangan mamlakatlarda tarkalgan falsafiy yo’nalishlardan biri ekzistentsializm (lotincha «ekzistentsiya» yoki inglizcha «ekzistika» so’zidan olingan bo’lib, «mavjudlik», «mavjud bulmoq» degan ma‘noni anglatadi), dastlab Rossiyada (Berdyaev, Shestov), Germaniyada (Xaydegger, Yaspers va boshqalar), Frantsiyada (R. Marsel, A. Komyu va boshqalar), keyinchalik Amerika, Italiya, Yaponiya, Hindistonda tarkaldi. Ekzistentsionalizm insonni jamiyatda to’tgan o’rni va rolini inkor qilishga, yo’hka chiqarishga harakat qiladi. Ularga inson notavonlik maxluk, unga qo`rquv, o’lim, umidsizlik hamma vakt raxnamo. Umidsizlik va o’lim ekzistentsializm falsafasining asosiy kategoriyalardir. Ekzistentsialistlar fikricha, kishi o’zining mavjudligini chuqur ma‘navy ziddiyat, ruhiy tushkunlik

holatidagina anglay oladi. «O’lim» mavjudlikning so’nggi nuqtasi, deb e‘lon qilinadi. Olmon faylasufi Martin Xaydegger (1889-1976) ekzistentsiyachilikning asoschisidir. Ekzistentsiachilik Xaydeggerdan so’ng, ikki yo’nalishda - diniy va daxriylik yo’nalishlarida davom etdi. Diniy ekzistentsializmning eng yirik vakillaridan biri, olmon faylasufi Karl Yaspersdir (1883-1936). U o’z asarlarida, xususan, «Zamonning ma‘naviy holati» (1932), «Falsafiy e‘tiqod» (1948) degan kitoblarda inson mavjudligining XX asrda qanday tushunish masalasiga to’xtaladi va bu mavjudlikning axloqiy jihatlarini tahlil etadi. Karl Yaspers qarashlarida an‘anaviy ma‘naviy merosni egallash inson axloqiy darajasini belgilovchi omil sifatida namoyon bo’ladi. Jon Pol Sartr (1905-1980) Fransiyaning ekzistentsiachilik axloqshunosligining eng ko’zga ko’ringan namoyondalaridan biridir. U ekzistentsiachilikning daxriylik yo’nalishiga mansub faylasufdir. Uningcha, inson o’zining borligi uchun mas‘o’ldir. Har qanday insonning hukmiga uning borligini xavola qiladi va mavjudligi uchun tulik mas‘uliyatni uning o’ziga yuklaydi. Sartr har bir inson axloqini uning hatti- harakati tashkil qiladi, deb ta‘kidlaydi. «Ekzistentsiachilik, bu – insonning harakatga bo’lgan xoxishini o’ldirishga bo’lgan intilish emas zero u insonga bor umid faqat uning harakatida ekanini va faqat yagona harakatigina insonning yashashi uchun imkon berishini aytadi. Demak, bu borada biz harakat va jur‘at aloqa bilan ish kuramiz». Jon – Pol – Sartr 1946 yildagi bir ma‘ruzasida ekzistentsializm – bu gumanizm deb e‘lon qildi. Uning bu chiqishi tushkunlikni targib etuvchi ekzistentsialistlarni qarashlarida zid edi. «Poshsha» nomli pesasida u gumanizm ruhida bo’lgan ijtimoiy mas‘uliyat haqida badiiy obraz yaratdi. Jon – Pol – Sartr hayotining keyingi davrlarida tinchlik uchun kurash, urush xavfini yo’hotish, xalqlar o’rtasida yaxshi munosabatlar o’rnatish uchun kurashdi, gumanizm tarafdori bo’lib faoliyat ko’rsatdi. XX asr axloqshunosligida ruhiy tahlil, ekzistentsiyachilik yo’nalishlaridan tashqari, gayrizuravonlik, tasavvuf axloqshunosligi yo’nalishlari ham vujudga keldi. XX asrda yuzaga kelgan va amaliyotda muvaffakiyatga erishgan yovuzlikka qarshi zuravonlik ko’rsatmasidan kurashish-gayrizuravonlik axloqshunosligini keltirib chiqardi. XIX asrning

ikkinchi yarmidan boshlagan hamda hozirgi paytda muvaffakiyatli davom etayotgan yovuzlikka qarshi zuravonlik ko’rsatmasiga ana – shu sabr-bardosh, chidam orqali buysunishini emas, balki kurashishni taqazo etadi. XIX asr mutafakkiri, amerikalik faylasuf-axloqshunos Xenri Devid Toro (1817-1862) gayrizuravonlik yo’nalishining asoschilaridan biridir. U mehnatkash xalqning manfaati yo’lida faoliyat ko’rsatdi, tinchlik yo’li, konsiz inqilobni amalga oshirish yo’li bilan xalqini talab-ehtiyojlarini kondirish mumkin, deb aytadi. Toro g’oyalarini buyuk hind mutafakkiri va jamoat arbobi Karamchand Gandi (1869- 1948); amerikalik ruhoniy, faylasuf va jamoat arbobi Marten Moter King (1929- 1968) va boshqalar davom ettirishdi va yuqori pog’onaga ko’tardilar. Gandi Xirosima va Nagasakiga atom bombasi tashlanganida atom bombasining boshqa bomba bilan yo’hotib bulmagani kabi zuravonlikni zuravonlik qilib yo’hotish mumkin emas degan fikrni bildirib shunday deydi: «Insoniyat zuravonlikdan faqat gayrizurvonlik yo’li orqali qutulishi mumkin. G’azabni faqat mehr bilan yengsa bo’ladi. G’azabga g’azab bilan javob berishi g’azabning yoyilishiga va kuchayishiga xizmat qiladi». Martin Lyuter King ham shunday g’oyani ilgari surgan edi. Konli urushlar, inqiloblar, terror, kurolli kuzgolon singari hodisalar muayyan millat va mamlakat erishgan yutuqlarni yo’hka chiqaradi, vayrongarchilik, ma‘naviy qadriyatlarning oyokosti bo’lishi singari o’lkan fojealarga olib keladi. XX asrda vujudga kelgan yo’nalishlardan yana biri «Hayotga ehtirom» nomi bilan aytiladi. Uni olmon faylasufi, shifokori Albert Shvaytser (1875-1965) «Madaniyat va axloq» deb nomlangan kitobida hayot tabiatdan yaratgan eng oliy ne‘mat sifatida talqin etiladi. Shvaytser olga surgan hayotga ehtirom axloqiy ta‘limotni insonlarni shafqatli, muruvvat zot bo’lib umr kechirishga chorlaydi. Bugunda zamonaviy insonda ekologik madaniyatning vujudga kelishida, etosferani yaratilishida muhim ahamiyat ga egadir. Buyuk turk allomasi Muhammad Zoxid Kutku (1897-1980) va uning shogirdi, prodyussor Maxmud As‘ad Jushonning (1938-2001) qarashlarida tasavvufiy yo’nalishlar uning mazmuni va mohiyatini tushuntirishda M. Z. Kutku besh jildlik «Tasavvufiy axloq» deb nomlangan asarida axloqiy masalalarni ilgari surdi. Jushon esa o’z asarlarida nafs va uni yengish

muaamolarni ilgari surdi. Ularning asarlarida, inson hayoti oliy qadriyat ekani ta‘kidlangani holda, o’zganing hayotini uzingnikidan oliyroq qadriyat deb qarash g’oyasi ilgari suriladi. Turkiston ma’rifatparvar jadidlarining axloqiy qarashlari. Jadidchilikning asosiy g’oya va maqsadlari Turkistonni o’rta asrchilik, feodal koloklik, xurofotlardan ozod qilish, «Usuli qadim» ni inkor etgan holda o’lkani, xalqni, millatni zamonaviy mutaraqqiy yo’lga olib chiqish, milliy davlat bunyod etish, konstitutsion, parlament va prezident idora usulidagi ozod va farovon jamiyat ko’rish, turkiy tillarga davlat tili makomini berish, milliy pul birligi, milliy kushin tuzish rus taraqqiyparvarlari, ma‘rifatchilarining Turkiston o’lkasida ma‘rifatparvarlik g’oyalarini tarkatish uchun imkoniyatlar yaratish edi. Yerli xalqlar orasida mustamlakachilikka qarshi ma‘rifatchilik g’oyalari tarkala boshladi, yangi ta‘lim-tarbiya shaxobchalari, yangi maktab, maorif, madaniy targ’ibot, jadidchilik harakati rivoj topdi. Mana shunday sharoitda Turkistonda ko’plab ma‘rifatchilar yetishib chiqdi. Turkistonda jadidchilik harakati uch soha orqali faoliyat ko’rsatdi. Bo’lar – maorif (yangicha maktablar ochish, ta‘lim usulini yangilash), san‘at (badiiy adabiyot, teatr) va matbuot. Asosiy maqsad millatni, bir tomondan, ilm-ma‘rifatli qilish bo’lsa, ikkinchi tomondan uning axloqiy darajasini yuksaltirish va ana shu ikki jihatning uyg’unlashuvi natijasida, uzligini, o’z qadrini anglagan bilimli shaxsni voyaga yetkazish edi. Turkiston jadidchilari tomonidan ana shu maqsadni amalga oshirish yo’lida katta ishlar qilindi.Turkistonda jadidchilik harakatining yuzaga kelishida tarixiy sharoit bilan birga, XIX asrning so’nggi choragida uyg’ongan ma‘rifatchilik, ma‘rifatparvarlik qarashlarining ta‘siri katta bo’ldi. Ma‘rifat (arabcha «arafa» - «bilmoq» so’zidan – ta‘lim tarbiya, iqtisodiy, siyosiy, falsafiy, diniy g’oyalar majmui asosida kishilarning ongi, bilimi, madaniyatini ustirishga qaratilgan faoliyatdir). XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida Turkiston madaniyati kator talantli olim, sayyox, shoir, pedagog, jurnalistlarni – ma‘rifatparvarlarni yetishtirib chiqardi, ular xalqimizning umummadaniy – axloqiy rivojlanishiga katta ta‘sir ko’rsatdi. Bu davrda Axmad Donish, Berdak, Abay, Furkat, Mukimiy, Dilshod, Zavkiy,

Avaz Utar, Anbar Otin kabi olim, shoirlar o’z davrining muhim masalalarini kutarib chiqdilar va xalqni ilm-fan, ma‘rifatni egallashga undadilar. O’zbek va tojik xalqlarining mutafakkiri Axmad Donish (1827-1897) o’zining «Navodir ul vokoe» asarida Buxoro amirining davlat tizimini Rossiya davlat tizimi bilan solishtiradi, uni islox qilish keraqligini aytadi. U podsho adolatli bo’lishi, donishmandlik fazilatiga ega bo’lishi, davlatning mohiyatini aql bilan belgilashi kerak, degan xulosaga keladi. Axmad Donish joxillik, riyokorlik, poraxurlik singari illatlarni tanqid qiladi. Bu illatlar davlatni tanazzulga olib keladi, deb ta‘kidlaydi, din peshvolarining noto’g’ri yo’lga kirib ketganini, shayxlarning yolgonchiligini, ulamolarning poraxurligini fosh qiladi. Axmad Donishning ijtimoiy-siyosiy qarashlari o’z davri uchun muhim ahamiyat ga ega edi. Buyuk o’zbek mumtoz shoirlari Furqat (1858-1909), Mukimiy (1859- 1903), Dilshodi Barno (1800-1906) asarlardagi axloqiy muammolar taraqqiyparvar g’oyalar bilan chambarchas bog’lanib ketadi. Furkat «Ilm xosiyati», «Gimnaziya», «Tarjimai xol» kabi asarlarida, ma‘rifatli bo’lishi kerak, bu yuksak axloq egasiga xos fazilat ekanligini ta‘kidlaydi. Lekin nodonlik oxir- oqibatda turli hulqiy notavonlikka olib kelishini tushuntiradi. Mashxur «Sayding quyaber, sayyod» she‘rida Furqat chor boskinchilari mustamlakasiga aylangan o’lkadagi zuravonlikka qarshi inson sharafi va guro’rini ulug’laydi. Butun musaddas misralari zaminida insonparvar va erksevar shoirning zulm o’tkazuvchilarga qarshi qat‘iy norozilik ovozlari jaranglab turadi. Furkatning mazmunan hayotiy va abadiy barkamol lirikasi, ma‘rifatparvarlik yo’nalishidagi yetuk asarlari jozibali nasri va jangovar publitsistikasi bilan XIX asrning oxiri XX asr boshlaridagi milliy adabiyotimiz rivojiga o’lkan hissa qushdi. Muqimiy o’z davrining yetuk mutafakkiri, buyuk ma‘rifatchi shoiri edi. Mukimiy ezilgan mehnatkash omma, bechora kosibu xunarmandlar va xonavayron kishlok dehqonlarining otashin kuychisi bo’lib maydonga chiqdi. Mustamlaka tuzumidagi adolatsizlik va zuravonlikni, joriy tartib-qoidalarni xalqona uslubda ayovsiz tartibda tanqid qildi. Turkiston ma‘rifatparvarlik harakatining yirik nomoyandalaridan biri

Zokirjon Xolmuhammad ugli Furqat (1859-1909) , «Iml xosiyati», «Akt majlisi xususida», «SHoir ahvoli va she‘r mubolagasi xususida» va boshqa asarlarida ma‘rifatparvarlik g’oyalarini ilgari surdi. U o’zining asarlari va she‘rlarida zulmat o’rniga no’rni, jaholatga qarshi ma‘rifatni, bid‘atga qarshi ilm-fan, aql-idroq va tafakkurni madh etdi. Odamlarni eskilik botkogidan chiqishida ilm-fan va texnikadagi yangiliklardan doimo xabardor bo’lishga, buning uchun ilmni sevishga, xorijiy tillarni bilishga undadi. U jamiyatdagi salbiy illatlar va adolatsiliklarni bartaraf etishda, ma‘rifat, ilm-fan, ta‘lim-tarbiya muhim ahamiyat ga ega ekanligini chuqur tushunib yetdi. Turkiston ma‘rifatparvarlarining yana bir yirik nomoyandasi Dilshodning shogirdi Anbar Otin (1870-1914) bo’lib, uning axloqiy qarashlari lirik falsafiy she‘rlarida va «Karolar falsafasi» (1898), risolasida o’z aksini topgan. Anbar otin ham inson axloqiy darajasini aql, ilm-ma‘rifat bilan bog’laydi va ijtimoiy taraqqiyotga aqliy hamda axloqiy yuksaqlik orqali erishish mumkin, degan aqidaga amal qiladi. Uning asarlarida axloqizlik botkogiga botib borayotgan jamiyat tanqid qilinadi. «Karolar falsafasi» asarida ijtimoiy adolat va ijtimoiy zulm tushunchalari tahlil qilinadi. Anbar otin shoira va faylasuf olima sifatida Turkiston xalqlari ma‘naviyatini yuksaltirishga bag’ishladi. XIX asrning oxiri XX asrning boshlarida Turkiston xalqlari safidan g’oyaviy-siyosiy jihatdan yetuk va barkamol, zamonaviy asosda bemalol fikr – muloxaza yurita oladigan, kelajakni oldindan ko’ra oladigan, el-yurt kaygusi bilan kuyib – yonib yashaydigan, milliy istiqlol uchun kurashga xamisha shay turgan mutafakkirlardan biri Maxmudxo’ja Behbudiy (1875-1919 ) bo’lib, o’z davrining buyuk donishmandidir. Uning Turkistonda yangi usuldagi maktablarni tashkil etishidagi va jadidchilik g’oyalarini matbuot orqali targib qilishdagi xizmatlari g’oyat kattadir. Behbudiy 1903-1904 yillarda o’zbek va tojik tillarda «Qisqacha umumiy geografiya» asarini, yangi usuldagi maktablar uchun darslik va O’quv qo’llanmalar yozdi, nashriyotdan chiqardi, 1913 yilning aprelida «Samarkand» gazetasini, o’sha yilning avgust oyidan boshlab «Oyna» jurnalini chiqardi, harita tuzdi, o’z uyida kutubxona ochdi, tarixga, islom huquqiga oid asarlar, kitoblar yozdi. Xotin-kizlarni ilm olish huquqini himoya qildi. U

Turkistonni chor mustamlakachiligi zulmidan qutqarish g’oyasini o’z asarlarida ilgari surdi. Xalqni milliy istiqlol uchun kurashga chorladi. Turkistonning kelajagi haqida o’ylar ekan, xalqni jaholat va nodonlik, erksizlik va qashshoqlik botkogidan qutqarib olishning birdan – bir yo’li – ilm – ma‘rifatli bo’lishdir, degan xulosaga kelgan edi. Uning fikricha, ma‘rifat uchun birgina maktab kifoya qilmaydi. Zamon va dunyo vokealari bilan tanishib borishi kerak. Behbudiy «Oyna» jurnalini chiqarar ekan millat va Vatanning ahvolidan, kundalik hayotidan ogox bulmoq lozim. Millat uchun oyna kerak, toki undan o’z kaboxatini ham, maloxatini ham ko’ra olsin, deydi. Behbudiy millat o’zini anglagandigina ijtimoiy-siyosiy masalalarni boshqalar bilan teng muxokama eta oladi, degan fikrda bo’ldi. Uning fikricha, Turkiston hududida yashaydigan har bir inson ukishni, o’rganishi, bilimli-ma‘rifatli bo’lishi farzdir, deb ko’rsatadi. Behbudiy «Padarkush» pesasi bilan o’zbek dramaturgiyasiga asos soldi. Bu asarda chor mustamlakachilik siyosati tufayli maxalliy aholi va ayniqsa, yoshlar o’rtasida ichkibozlik, maishiy buzukchilik, kimorbozlik, o’g’rilik, poraxurlik, tovlamachilik, bezorilik singari mutlaqo zararli rasm va odatlar tarkala boshlaganligini, natijada, odamlar o’rtasida mehr-oqibat suna boshlab, aka bilan uka, ota bilan bola bir-biriga yov-dushman bo’la boshlaganini, padarkushlar ko’payib borayotganligini, kaxr-g’azab va nafrat bilan tasvirlaydi. Behbudiy ko’plab publitsistik makoallar yozdi, matbuotda xizmat qildi, nashr ishlari bilan mashgul bo’ldi. Uning maqolalari, falsafiy – axloqiy qarashlarida millat va Vatan taqdiri, mustaqillik g’oyasi, axloq, ta‘lim-tarbiya va boshqa masalalar o’rin olgan. Behbudiy yurt ozodligi va mustaqilligi uchun kurashgan allomalardan bo’lib, Turkistonda jadidchilik harakatining boshida turgan, uning ta‘limotchilaridan biri edi. Jadidchilik harakatining yirik vakillaridan biri Munavvarqori Abdurashidxonov (1878-1931) dir. «Munavvar» - nur olgan, nurli degan ma‘noni, «kori» deb Qur‘onni maromiga yetkazib ukiydiganni aytganlar. U Toshkentda 1901 yilda, «usuli jadid» maktabini ochgan. Bu maktab uchun «Adibi avval», «Adabi soniy» kabi alifbo va xristomatiyalar, «Tavjid al-Qur‘on» (Qur‘on kiraoti), Yer yuzi (Geografiya) singari qo’llanmalarni tuzib, nashr etdi. O’zbek

matbuotining maydonga kelishida Munavvarkorining xizmatlari katta bo’ldi. 1906 yilda «Taraqqiyot», «Sadoyi Turkiston» (1914-15), 1917 yilda «Najot» gazetasini chiqardi. Umuman, o’zbek matbuotining maydonga kelishini ham, tarixiy taraqqiyotini ham Munavvarkorisiz, uning yuzlab extirosli maqolalarisiz tasavur qilib bo’lmaydi. U XX asr boshidagi ijtimoiy – siyosiy harakatining, milliy ozodlik ko’tarilishining eng e‘tiborli nomoyandalaridandir. Munavvarkori maxalliy millat farzandlarining ongi, tafakkurini yuksaqlikka kutarish, ularga ziyo tarkatish, chet davlatlarga yuborib ularni ukitish, shular asosida mustaqillik mafkurasini shakllantirishni vazifa qilib kuydi. Munavvarkori XIX asrning 90 yillari oxiridan umrining so’ngigacha Millat va Vatan ravnaqi, ozodligi yo’lida kurash olib bordi. Uning butun ijtimoiy, falsafiy-axloqiy qarashlari mana shu ikki masala atrofida kechdi. XIX asrning oxiri XX asrning boshidagi o’zbek milliy madaniyatining mashxur vakillaridan biri ta‘limshunos, pedagog va axloqshunos, ma‘rifatparvar shoir, dramaturg, jurnalist olim, davlat va jamiyat arbobi Abdulla Avloniy (1878- 1934) dir. XX asrning boshlarida Turkiston madaniy hayotida yuz bergan eng muhim ijtimoiy o’zgarishlardan biri maktab-O’quv ishlarida o’zgarish bo’ldi. Avloniy bu davrda jadidchilik harakatiga kushilib, Toshkentdagi jadidlarning faol ishtiroqchilardan biri bo’lgan. Abdulla Avloniy 1904 yilda Mirobodda, so’ngroq Degrezda (1903-1914) xuddi shunday yangi usuldani maktab ochib, dars berdi va darsliklar yozdi. 1909 yilda maktab – maorif ishlariga yordam beruvchi «Jamiyat xayriya» ochib, yetim bolalarni ukitdi. Uning pedagogik faoliyati va abadiy - badiiy ijodi muhim ahamiyat ga egadir. Avloniy maktabi gumanistik va erkin tarbiya asosida kurilgan bo’lib, dunyoviy va ilgor ilm-fanni bolalarga urgatishni o’z oldiga vazifa qilib kuydi, yoshlarni mamlakatning ijtimoiy – siyosiy hayotiga aralasha olish qobiliyatiga ega bo’lishini ta‘minlaydigan haqiqiy xalq maktabi bo’ldi… A. Avloniyning 1913 yilda yozgan «Turkiy Guliston yoxud axloq» asari (darsligi) XX asr boshlarida ijtimoiy-pedagogik fikr taraqqiyotida alohida o’rin egallaydi. Unda tarbiya va axloq masalalari birinchi marotaba XX asrning talab va ehtiyojlari nuqtai-nazardan tahlil qilingan. U inson tarbiyasini bosh masala

qilib qo`yadi, milliy tarbiyaga e‘tiborni qaratdi. Tarbiyaning mazmunida Vatan tarbiyasi asosiy o’rinni egallaydi. U Vatan muhabbatini, uning uchun kurashmoqni eng yaxshi insoniy hulqlardan deb hisoblaydi. Vatan – bu har kishining tugilib usgan shahar va mamlakati. Uni qadrlamoq, sevmoq, yaratmoq kerak. Tilga, madaniyatga muhabbat esa har kishi o’z xalqiga bo’lgan muhabbatidir, deydi. «Har bir millatning dunyoda borligini ko’rsatadigan oyinai hayoti til va adabiyotdir. Milliy tilni yo’hotmoq millatning ruhini yo’homoqdir». Avloniy tarbiyaga katta e‘tibor beradi va uni uchga bo’ladi: badan tarbiyasi, fikr tarbiyasi va axloq tarbiyasi. Shular orasida axloq tarbiyasiga alohida urgu beradi, uni «insonlarga eng muhim, ziyoda sharaf, baland daraja beruvchi» deb baholaydi. Uning tarbiya haqidagi fikrlari o’z kuchini yo’hotmagan. «Tarbiya, deb ta‘kidladi A. Avloniy, - biz uchun yo hayot, yo mamot, yo najot, yo halokat, yo saodat-yo faloqat masalasidir». Fazilatlarni u yaxshi hulqlar, illatlarni esa – yomon hulqlar deb ataydi. Fatonat, diyonat, sharaf, hayo singari musulmon Sharo’i uchun an‘anaviy bo’lgan fazilatlar sharxi bilan birgalikda Avloniy Vijdon, Vatanni sevmoq singari fazilatlar haqida alohida to’xtaladi. Vatanni sevmoq, lozim bo’lsa, uning yo’lida jonin fido etmoq, yuksak axloqiy insonga xos fazilatdir. Vijdon esa Avloniy nazdida, inson niyatlari va qilmishlarini aks ettiruvchi eng musaffo axloqiy kuzgudir, «inson aqli va fikrining haqiqiy mezoni». Avloniy millat taraqqiyotiga tusik bo’lgan illatlardan biri bu jaholatdir, deydi. Jaholat insoniyatning eng zur dushmani va yomon hulqlarning boshligi, deb ta‘riflaydi. Avloniy g’azab, shaxvat, xasad, kazb, tama singari illatlarga ham atroflicha to’xtaladi. Turkiston ma‘rifatchilari va axloqshunosligida Abdurauf Fitrat (1884- 1938) ning xizmatlari benihoya kattadir. Fitrat – Abduraufning taxallusi bo’lib, «tug’ma iste‘dod» ma‘nosini anglatadi. Fitratning «Najot yo’li» (Rahbari najot) asari va ayniqsa, «Oila yoki oila boshqarish tartiblari» (1914) kitobi alohida o’rin tutadi. Fitrat ona-Turkistonni ozod ko’rishni istaydi, buning uchun har bir turkistonlik oila, axloq, a‘mol va erk uchogi bulmogi lozim. U yangi oilani ana shu tartibda ko’rishga da‘vat etadi. Fitrat har jihatdan sog’lom bo’lgan oila ko’rishni da‘vat etadi. Bunday oilada tarbiyalangan farzandlargina millatni

yuksakka kutara olishini, uni istibdoddan qutqarishini aytadi: «Bu dunyo kurash maydonidir. Bu maydonning kuroli sog’lom jismu tan, aql va axloqdir. Lekin ana shu kurol-aslaxamiz sinib, zang bosib chirib ketgan. Shunday kurollar bilan bu dunyoda bizga na saodat, na roxat bor…», - deb ta‘kidlaydi Fitrat. (Fitrat. Oila. Ma‘naviyat, 1998, 60-bet). A.Fitratning «Oila» nomli asari ikki qismdan iborat bo’lib, uning birinchi qismida oila ko’rish tartiblari, uning axloqiy – maishiy, gigienik, moddiy tomonlari, oila tashkil topganligidagi boshlab buzilishigacha bo’lgan holatlarining axloqiy asoslari tushuntirib beriladi. Turkistonda yashaydigan aholining ongini uygotishda jadidchilar tomonidan ishlab chiqilgan matbuot muhim rol o’ynaydi. Shuning uchun XX asr boshlarida amaliy axloq muammolari jadid matbuotidan keng o’rin oladi. «Taraqqiy», «Sadoi Turkiston», «Ulug’ Turkiston», «To’ron», «Xurshid» singari gazetalarda e‘lon qilingan xajviy va publitsistik asarlarda o’sha davr boyonlarining kolokligi, chor ma‘muriyatining turachiligi, paranjining yangi zamonga mos kelmayotgani, talabalarga 5 sum iona (exson) qilish o’rniga, besh yuzlab sumni restoranlarda foxishaxonalarga sochayotgan axloqsiz sarmoyadorlar qattiq tanqid ostiga olinadi. Maxmudxo’ja Behbudiy, Munavvar kori Abdurashidxonov, Xamza, Ubaydulla Xo’jaev, Abdurauf Fitrat, Abdulla Qodiriy, Abdulxamid Chulpon kabi Uyg’onish davrining buyuk nomoyandalari o’z badiiy asarlarida axloq muammolarini dadil kutarib chiqdilar va matbuotlarda faol ishtiroq etdilar. Masalan, Abdulla Avloniy matbuotda e‘lon qilingan poetik asarlari, «Adabiyot yoxud milliy she‘rlar» (I, II, III, IV juzlar), «Maktab gulistoni» (1916), «Mardikorlar ashulasi» (1917) kitoblari va boshqa asarlarida ilm-ma‘rifatni targ’ibot kilgan, jaholat va nodonlik, eski tuzumning ijtimoiy- axloqiy asoslarini qoralagan, ozod va baxtiyor zamon haqida fikr yuritgan. «Oyna» jurnali ma‘rifat va madaniyat taraqqiyotida juda katta xizmat qildi. Unda millat, uning xak-huquqi, tarixi, til-adabiyot masalalari, dunyo ahvoliga doir kizikarli maqolalar, bahslar berilib borilgan. Jadid matbuoti ozodlikni, Vatanni jondan ortiq sevuvchi, ilgor, tushungan, har tomonlama kamol topgan erkin Turkiston fuqarosini tarbiyalashni o’z oldiga vazifa qilib kuydi. Jadidlar va uning matbuoti o’z oldiga kuygan vazifalarni

bajarish borasida juda ko’p qarshiliklarga duch keldi. Juda ko’p taraqqiyparvar kuchlar qatag`on qilindi, ular tomonidan tashkil qilingan mabtuot yopildi. Turkistondagi jadidchilik harakati, uning matbuoti qisqa muddat faoliyat ko’rsatgan bo’lsa ham, mazlum xalqlarni ma‘lum ma‘noda uygota oldi. Jadidchilik harakati nafaqat o’lkan ma‘naviy-ma‘rifiy – axloqiy meros qoldirdi, shu bilan birga u biz va sizdan keyingi avlodlar uchun axloqiy namunalar sifatida xizmat qiladigan, idealga aylantirilish lozim bo’lgan shaxslarni voyaga yetkazdi. Ular o’lkada milliy – ozodlik harakatini uyushtirishda o’z umrini baxshda etishga bag’ishladilar. Ulardan biri sobik Shaxrisabz begi, keyinchalik chor armiyasining general-mayori Jo’rabek Kalandar kori ugli bo’lsa, ikkinchisi Xudoyorxonning ugli, Jo’rabekning kuyovi Fansurullobekdir. Fansurullobek esa Munavvar kori Abdurashidxonovning «Xurshid» gazetasida yetakchi xodim edi. U boshqa nashrlarda faol qatnashar edi. U general Jo’rabek kabi, Furkatning ehtiromiga sazovor bo’lgan ziyoli edi. Afsuski, mustamlakachilar ulardan qattiq uch oldilar. Furkat aldov yo’li bilan xorijga chiqarilib yuborilib, qayta Vatanga kiritilmadi, general Jo’rabek Qorasuvdagi bog’ xovlisida sirli ravishda o’ldirildi. Fansurullobek esa keyinroq, Stalin davrida GPU yer tulasida vafot etdi. Bugunda yoshlarimizning har biri bunday fidoyi, vatanparvar, zyoli siymolarni yaxshi bilishlari va unutmasliklari kerak. Zero, ular biz uchun haqiqiy axloqiy namunalardir. «Ma‘rifatparvarlik, - deb ta‘kidlaydi Prezident I. A. Karimov, - biz uchun bugun ham o’z ahamiyat ini yo’hotgani yo’q, yo’hotmaydi ham. Aql-zakovotli, yuksak ma‘naviyatli kishilarni tarbiyalay olsakkina, oldimizga kuygan maqsadlarga erisha olamiz, yurtimizda farovonlik va taraqqiyot qaror topadi». (qarang. I.Karimov. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent, «SHarq», 1998, 7-bet). Bugunda ma‘rifatparvar-jadidchilarning bebaho asarlari, ilmiy, nazmiy va nasriy meroslari ijtimoiy-falsafiy va axloqiy g’oyalari o’zbek xalqining ma‘naviyat va ma‘rifatini, milliy qadriyatlar va ongini yuksaltirish yo’lida xizmat qilib, avlodlar qalbida Vatanga muhabbat va sadoqat tuyg’ularini tarbiyalab kelmoqda. Mustaqillik tufayli ma‘rifatchi-jadidlarning nomlari tiklanayapti, tavallud topgan kunlari tantanali nishonlanayapti, asarlari qayta-qayta chop etilayapti. Ularning dunyoqarashlarida bayon etilgan falsafiy-

axloqiy fikrlari xalqimizning madaniy-ma‘naviy, qadriyatlar sifatida xano’zgacha saqlanib kelmoqda.

Foydalanilgan manbalar ro'yxati: Аsоsiy adabiyotlar: 1. O’zbеkistоn Rеspublikаsining Kоnstitusiyasi. – T.: O`zbеkistоn . 201 4 . 2. Mirziyoyev Sh. “Aziz va yagonamsan jonajon О‘zbekistonim!” – О‘zbekiston mustaqilligining 27 yilligiga bag‘ishlangan bayram tantanasidagi nutqi. // “Xalq so’zi”, 2018 yil 1 sentabr. 3. Mirziyoyev Sh. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik-har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo’lishi kerak // «Xalq so’zi». 15 yanvar 2017 yil. 4. Mirziyoyev SH.M. Demokratik islohotlarni izchil davom ettirish, xalqimiz uchun tinch va osoyishta, munosib hayot darajasini yaratish-barqaror taraqqiyot kafolatidir. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining VIII sezdidagi ma’ruzasi. O’zbekiston Liberal-demokratik partiyasining rasmiy sayti. 5. Mirziyoyev SH.M. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2017 yil 14 yanvar oyida bo’lib o’tgan “Mamlakatimizni 2016 yildagi ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirish yakunlarini har tomonlama tahlil qilish hamda respublika hukumatoning 2017 yil uchun iqtisodiy va ijtimoiy dasturi eng muhim yo’nalishlari va ustuvor vazifalarini belgilashga bag’ishlangan majlisida so’zlagan nutqi // “Xalq so’zi”, 2017 yil 16 yanvar. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoyevning 2017 yil 5 yanvar kuni sog’liqni saqlash sohasining bir guruh yetakchi mutaxassislari bilan uchrashuvidagi nutqidan. M a n b a: http://uza.uz 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti SH.Mirziyoyevning Respublika baynalmilal madaniyat markazi tashkil etilganining 25 yilligiga bag’ishlangan uchrashuvidagi nutqi // «Xalq so’zi» gazetasi, 2017 yil 25

Похожие

Axloq falsafasi (Etika)

Fаlsаfа va uning jamiyat hayotidagi roli

Iqtisodiyot falsafasi uning predmeti mazmuni

Etika fanining asosiy kategoriyalari. Axloqiy tamoyillar va me‘yorlar

Falsafa fanining predmeti, mazmuni va jamiyatdagi o’rni. Falsafa tarixida inson mohiyatiga oid qarashlar tasnifi