Argumentlash nazariyasining mantiqiy asoslari - Философия - Презентации

Argumentlash nazariyasining mantiqiy asoslari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

879.4013671875 KB

Argumentlash nazariyasining mantiqiy asoslari Reja: 1. Muammo, gipoteza, nazariya 2. Argumentlashning umumiy tafsifi

Argumentlashning umumiy tafsifi Argumentlash keng ma’noda fikrni tasdiqlash uchun dalillar keltirishdan iborat. Uning xar xil usullari mavjud. Xususan fikrning chinligini tasdiqlash uchun uni xodisaning (faktning) o’zi bilan solishtirish mumkin. Lekin ko’p xollarda bilish jarayoni natijaning chinligi ularning ilgari vujudga kelgan bilimlar bilan bog’lash orqali aniqlanadi. Buni amalga oshirishning mantiqiy usuli isbotlashdir. Isbotlash bir xukmning chinligini u bilan bog’langan boshqa chin xukmlar yordamida asoslashdan iborat bo’lgan mantiqiy amaldir.

Aksiomalar chinligi o’z-o’zidan ravshan bo’lgan isbotlashni talab qilmaydigan fikrlardir. Inson amaliyotida milliard martalab takrorlanganligi uchun xam ularni isbotlash zarur emas. Teoremalar va qonunlarning chinligi isbotlangan bo’ladi. Ularni xech ikkilanmasdan argument qilib olsa bo’ladi. Demonstratsiya yoki isbotlash usuli tezis bilan argumentlar o’rtasidagi mantiqiy aloqadan iborat. U xulosa chiqarish shaklida bo’ladi. Ya’ni tezis, argumentlardan xulosa sifatida mantiqan keltirib chiqariladi. Isbotlashning 2 ta turi mavjud: 1. Bevosita isbotlash, 2. Bavosita isbotlash. Bevosita isbotlashda tezisning chinligi to’g’ridan-to’g’ri argumentlar bilan asoslanadi. ya’ni tezisga zid bo’lgan xukmlardan foydalanilmaydi. Bunda tezis ko’p xollarda yakka xodisani ifoda qilib keladi va ma’lum bir umumiy bilimdan, masalan qonundan argument sifatida foydalanilib, uning chinligi asoslanadi.

Raddiya – ilgari surilgan tezisning xatoligi yoki asossizligini aniqlash yo’li bilan isbotni buzishga qaratilgan mantiqiy amaldir. Birorta fikrning chinligini rad etish unga zid bo’lgan fikrning xatoligini ko’rsatishdan iborat bo’lganligi uchun raddiyani isbotlashning xususiy xoli deb xisoblash mumkin. Raddiya 3 xil usul bilan amalga oshiriladi: 1. tezisni tanqid qilish, 2. argumentlarni tanqid qilish, 3. demonstratsiyani tanqid qilish . Masalan, vulgar materialistlarning «ong moddiydir» degan tezisi tabiatshunos olimlar tomonidan ongning ideal xodisa ekanligini ko‘rsatuvchi dalillar bilan rad etiladi. Bu tezisni tanqid qilish orqali amalga oshiriladi. Raddiya xam isbotlash kabi tezis (rad qilinishi lozim bo’lgan xukm), argumentlar (tezisni rad qiluvchi xukmlar) va demonstratsiyadan (rad etish usuli) tashkil topgan bo’ladi.

Isbotlash, rad etish va tezisga aloqador qoidalar: Tezis mantiqan aniq va ravshan bo’lishi kerak. Bu qoida buzilsa, isbotlash yoki rad etish o’zining aniq predmetiga ega bo’lmay qoladi, uni amalga oshirishga urinish bexuda ish xisoblanadi. Tezis isbotlash yoki rad etishning boshidan oxirigacha o’zgartirilmasligi kerak. Bu qoida buzilsa «Tezisni almashtirish» degan xato kelib chiqadi. Argumentlarga nisbatan qoidalar: Tezisni asoslash uchun keltirilgan argumentlar chin xukmlar bo’lishi va bir- biriga zid bo’lmasligi lozim. Argumentlar tezisni asoslash uchun etarli bo’lishi kerak. Argumentlar tezisdan mustaqil xolda chinligi isbotlangan xukmlar bo’lishi mumkin. Demonstratsiyaga nisbatan qoida: tezis argumentlardan mantiqiy tarzda kelib chiqadigan xulosa bo’lishi lozim. Buning uchun isbotlash yoki rad etishda xulosa chiqarish qoidalariga rioya qilish kerak.

Muammo – javobi mavjud bo’lmagan va echish usuli noma’lum bo’lgan savoldir. Shuning uchun xam muammolar mavjud bilimlar doirasidan chetga chiqishni, yangi echish usuli, metodlarini qidirishni taqozo etadi. Shunday muammolarni ilgari surishni, uni muxokama qilishning xarakterini bilish va amaliyotdagi extiyojlarni belgilab beradi. Savol – muammoning ifoda qilinish shakli, bilimlarimizdagi noaniqliklar, shubxalarni yuqotishga va aniqrok, to’liqroq bilim olishga qaratilgan fikrlash vositasidir. Savol ma’lum bir boshlang’ich bilimga tayangan xolda qo’yiladi. Ana shu boshlang’ich bilim javobning xarakterini, uning umumiy sxemasi va yo’nalishini belgilab beradi. Savol aniq, ravshan, qat’iy xolda qo‘yilishi lozim. Muammolar

Gipoteza – qayd qilingan xodisaning (faktning sababi xaqida birorta taxminiy fikrni ilgari surish va uni asoslashdan iborat bo’lgan jarayondir. U 2 ta bosqichdan tashkil topgan bo’ladi: 1) gipotezani ko’rish va 2) uni isbotlash. Gipoteza kuzatish va eksperiment natijalariga tayangan xolda faktlarni to’plash, ularni analiz va sintez qilish asosida ilgari suriladi. Isbotlash bosqichida gipotezani vaqtincha chin deb qabul qilinib, undan ma’lum bir natijalar keltirib chiqariladi va ular mavjud xodisalar (faktlar) bilan solishtiriladi. Agar ular bir-biriga muvofiq kelsa, gipoteza chin, muvofiq kelmasa, xato bo’ladi. Gipotezaning chinligi ba’zan uni chinligi ilgari aniqlangan bilimlardan deduktiv yo’l bilan keltirib chiqarish orqali xam isbotlanishi mumkin. Gipoteza rad qilinsa, uning o’rniga boshqasi ko’riladi va shu tariqa o’rganilayotgan xodisaning sababi aniqlanguncha davom ettiriladi.

Nazariya - tushunchalar, qonunlar sistemasidan iborat bo’lib, unda ma’lum bir soxaga oid bilimlar sistemaga solinadi, umumlashtiriladi va talqin qilinadi . Nazariyalarning yaratilishi mavjud bilimlarning miqdor jixatidangina emas, balki sifat jixatidan xam o’sishini, o’rganilayotgan xodisalarning moxiyatini chuqurroq tushunishni bildiradi. 1) tajribaga tayanuvchi fanlarning (eksperimental fanlarning) mazmundor nazariyalari, 2) tabiatshunoslikning gipotetik-deduktiv yoki yarim aksiomatik nazariyalari, 3) matematika va matematik tabiatshunoslikning aksiomatik nazariyalari, 4) matematika va mantiqning formallashgan nazariyalari. Nazariya ma’lum bir printsiplar, metodlar yordamida ko’rilib, barcha mavjud bilimlarni (eski va yangi tushunchalar, qonunlarni) yagona asosga keltirishga imkon beradi.

Bu nazariyalarda mavjud empirik materiallar xar xil darajada va ko’lamda analiz qilinadi va umumlashtiriladi. Xar bir fan o’z taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida o’rganilayotgan xodisalarni (faktlarni) tasvirlaydi va klassifikatsiya qiladi. Tasvirlash va yarim empirik bosqichida fan (biologik sistematika, empirik psixologiya, konkret sotsiologiya, qisman geografiya xozir ana shunday bosqichda) to’plangan materiallarni koordinatsiya qiladi, ya’ni yonma-yon tuzib chiqadi. Fan taraqqiyotining keyingi bosqichiga ega mavjud tushunchalar, xukmlar, qonunlar biri ikkinchisidan keltirib chiqariladi, ya’ni subordinatsiya qilinadi. Masalan, gipotetik deduktiv nazariyalarda fanning barcha tushunchalari ma’lum bir gipotezadan deduktsiya qilinadi. Aksiomatik usul bilan ko’rilgan nazariyalarda fanning barcha tushunchalari, printsiplari ma’lum bir aksiomalardan keltirib chiqariladi.

Adabiyotlar 1. O’zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., 2003 yil. 2. Karimov I.A «Istiqlol va ma’naviyat». –T.: «O‘zbekiston» nashriѐti, 1995 yil. 3. Karimov I.A. «O’zbekiston: milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura», 1-jild, Toshkent, «O’zbekiston» nashriyoti, 1996 yil. 4. Karimov I.A. «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir». 3-jild, Toshkent, «O’zbekiston» nashriyoti, 1996 yil. 5. Karimov I.A. «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyoti kafolatlari». Tashkent, «O’zbekiston» nashriyoti, 1997 yil. 6. Karimov I.A. «Ma’naviy yuksalish yo‘lida». Toshkent,

Похожие

Fikrning mazmuni, shakli va mantiqiy qonunlari haqida tushuncha

Tafakkurning mantiqiy shakllari va qonunlari. Hukmning tarkibi va xususiyatlari. Falsafa tarixida bilishga oid qarashlar evolyutsiyasi

Qonuniylik tushunchasi va prinsiplari va uning normativ ijtimoiy asoslari

Markaziy Osiyo mutafakkirlari ijodida gnoseologiya masalar

Falsafada haqiqat muammosi