O’zbekistonda ekologik masalalar va ularning hal qilish yo’llari

O’zbekistonda ekologik masalalar va ularning hal qilish yo’llari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2407.5 KB

“ O’zbekistonda ekologik masalalar va ularning hal qilish yo’llari”

EKOLOGOYA FANING RIVOJLANISH TARIXI Inson o‘z sivilizatsiyasining ilk qadamlaridanoq tabiiy muhit o‘simlik va hayvonot turlari bilin birga yashab, ularni ko‘paytirishgan, rivojlanishiga imkon bergan va ulardan foydalanib kelgan. Zaratushtraning kitobi «Avesto»da (eramizdan avvalgi II-I ming yillar) tabiat va insonlar orasidagi o‘zaro bog‘liqlar haqidagi fikrlar o‘z aksini topgan. Qadimgi Yunon olimlari Gippokrat va Aristotellarning ilmiy asarlarida 500 ga yaqin o‘simlik turi va hayvonlvrning 454 turlari haqida ma’lumotlar keltiriladi. Galen va Teofrast ham turli jonvorlarning hayoti, tabiatga moslashishi to‘g‘risida qimmatli ma’lumotlar qoldirgan. Markaziy Osiyo mutafakkirlarining bizga qoldirgan asarlarida inson va tabiat orasidagi o‘zaro munosabatlar o‘z aksini topgan. Xalif–al-Ma’mun (813-833) asos solgan «Donishmandlar xazinasi», ya’ni Ma’mun akademiyasida Muhammad al-Xorazmiy, al- Farg‘oniy, al-Marvaziy, va boshqalar, keyinchalik Ibn Sino, Abu rayxon Beruniylar faoliyat yuritib, astranomiya, jug‘rofiya, tibbiyot, botaniqa, geologiya kabi sohalarni o‘rganishda kata hissa qo‘shdilar. Abu Rayxon Beruniy (973-1048) va Ibn Sino (980-1057) kabi buyuk allomalar o‘z asarlarida 700-800 xil o‘simlik va hayvonlarning nomlarini, barg va gul shakllarini, buttaning qiyofasini, o‘sadigan joylari, gullash davrlari va qaysi kasalliklarga davo ekanligi haqida ma’luot beradilar. XIV- XVII asrlarda kasalliklarni davolashda asosan o‘simliklardan va hayvonlarning ichki a’zolaridan foydalanishgan. Z.M.Bobur (1483-1530) va A. Navoiy inson va tabiat orasidagi o‘zaro munosabatlar haqida qimmatli ma’lumotlarni keltirganlar. «Boburnoma» -ekologiyaga dahildor asardir. XVIII- asrning ikkinchi yarmi va XIX-asrning boshlari, ya’ni «Ekologiya» atamasining fanga keltirilishidan boshlanadi. «Ekologiya» atamasini fanga birinchi bo‘lib 1866 yil nemis darvinist olimi Ernest Gekkel kiritdi.Ch. Darvin (1809-1882) o‘zining «Turlarni kelib chiqishi» asari bilan biologiya fanini yuqori pog‘onalarga ko‘tardi. Uning evalyusion nazariyasi ekologiya fanning rivojlanishiga kata turtki bo‘ldi.1877 yilda nemis gidrobiologi K.Myobius (1825-1908) turli organizmlardan iborat biotsenoz ta’limotini ishlab chiqdi.XVIII asrning oxirlarida, 1784 yilda bug‘ mashinasining ixtiro qilinishi bilan insonyat tarihida industral bosqich boshlangan.Bugungi ekologiya fani XVIII asrning oxirida zoologiya fanining bir bo‘limi sifatida shakllana boshladi.Biosferaga oid tushunchalar birinchi marotaba J.B.Lamark (1744-1829) ning «Gidrologiya» asarida keltirilgan bo‘lib, unda tirik hayotni tarqalgan fazosi va Yerning hayot qobig‘i ma’nosida tasvirlangan. Avstiyalik geolog E.Zyuss (1831-1941) birinchi bo‘lib 1875 yili «Biosfera» atamasini kiritdi va uni Yer yuzasidagi yupqa hayot pardasi ma’nosida ishlatdi. Keyingi biosfera ta’limotini rus olimi, akademik V.I.Vernadskiy (1863- 1945) ishlab chiqdi.

EKOLOGIK MUAMMOLARNI O‘RGANISH VA HAL QILISH MASALASIGA IKKI XIL YONDASHISH MAVJUD. TEXNOTSENTRIK YONDASHISH Ekologik muammolarni hal qilishning texnologik choralarini asosiy deb biladi. Ammo tabiat qonunlari va imkoniyatlari inobatga olinmaydi. Tabiiy boyliklardan foydalanishdan texnologik qudrad hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Texnika imkoniyatlari yordamida biosfera barqarorligini tiklash, ekologik muammolarni hal qilish mumkinligi takidlanadi. Bunday yondashish ko‘pchilik iqtisodchilar, siyosatchilar va xo‘jalik rahbarlari uchun asosiy hisoblanadi. EKOTSENTRIK YONDASHISH Ushbu yondashishda tabiat qonunlarini hisobga olish, mavjud tabiiy ekosistemalarni asl holda saqlash va rivojlantirish ustivor vazifa hisoblanadi. Biosferadagi mavjud bog‘liqliklarni bo‘zilishini texnik yechimlar yordamida tiklab bo‘lmaydi deb hisoblanadi. Insoniyat taraqiyoti ekologik imperativ tabiat qonunlariga bo‘ysinish talabi bilan chegaralanadi.

OROL DENGIZI MUAMMOSI NIMALARDAN IBORAT Markaziy Osiyo mintaqasining ulkan suv havzasi bo‘lmish Orol dengiziga Amudaryo va Sirdaryodan oqib kelayotgan suvning hajmi va suv sathining balandligi pasayib borishi 1961 yildan boshlab ko‘zatila boshlandi. 1990 yilga kelib Orol dengiziga kelib qushiladigan suvlarning miqdori 10 marotaba kamaydi, suv maydoni esa, 1,5 marotaba qisqardi. Agar 1994 yilda suv sathining balandligi 36,6m ni tashkil etgan bo‘lsa, 1996 yilga kelib bu ko‘rsatgich 36m ni tashkil etgan. Hozirgi vaqtda suv sathining balandligi 1961 yildagi ko‘rsatgichiga nisbatan qariyb 18m ga pasaygan. Bunda dengiz suvining hajmi 4 marotaba, suv maydoni esa, 2 marotaba kamaygan. Hozirgi paytda suvning sho‘rlanish darajasi nihoyatda yuqori bo‘lib, har 1l suv tarkibida 24-25g tuz, ayrim joylarda esa, 44-45g gacha tuz mavjud. Buning asosiy sababi shundaki, 1981-1985 yillar mobaynida dengizga daryolar orqali 4,36 mln tonna tuz kelib qo‘shilgan, yer osti suvlari bilan 7 mln tonna tuz kelib qo‘shilgan. Oxirgi 40 yildan ko‘proq vaqt davomida Orol dengizi o‘zining azaliy qirg‘oqlaridan qariyb 100-140 km ichkariga qarab cheklangan. Hozir Orol dengizi tuzlar va zaharli kimyoviy moddalar bilan to‘yingan 2ta ko‘lga aylanib bormoqda. Natijada 3,5 mln gektardan ortiq dengiz tubi tuzli sahroga aylanib, undan atmosfera havosiga yiliga 100 mln tonnadan ko‘proq zaharli tuzlar, changlar va kimyoviy moddalar ko‘tarilib atrof-muhitni ifloslantirmoqda. Orol dengizi tubidan ko‘tarilayotgan chang-tuzonlar yapon orollarigacha yetib borganligi va Oroldagi Tiklanish orolchasida bakteriologik qurollar sinab ko‘rilganligi haqida ma’lumotlar mavjud.Dengiz suv sathining pasayib borishi oqibatida bugun Orol 1300 ming gektar maydonni egallagan. Natijada tabiiy yaylovlar, pichanzorlar, baliq ovlanadigan ko‘llar, andatra urchiydigan va yashaydigan joylar qurimoqda, to‘qayzorlar maydoni qisqarmoqda. Agar oldingi yillari yiliga 1 mln dona andatra terisi tayyorlangan bo‘lsa, hozir bu ko‘rsatgich 250 marotaba kamaygan. Agar Amudaryo deltasida ilgari to‘qayzorlar maydoni 175 ming gektarni tashkil etgan bo‘lsa, hozir u 22 ming gektarga tushib qoldi, 800 ming gektar maydondagi qamishzorlar qurib bo‘ldi. Natijada Amudaryo deltasi cho‘lga aylanib, chorvachilik yiliga 5mln sentner yaxshi ozuqadan mahrum bo‘ldi. Xususan, Orol suv sathining pasayib borishi baliqchilik sanoati uchun juda katta zarar yetkazdi. Agar 1960 yili Orol dengizidan 400ming sentner baliq olingan bo‘lsa, 1980 yilda 12 ming sentner, 1985 yilga kelib 2400 sentner baliq tutilgan. Hozirgi paytda Orol dengizi o‘zining baliqchilikdagi mavqeini deyarlik yo‘qotdi. Natijada Mo‘ynoq baliq-konserva kombinati okeanlardan keltirilgan mo‘zlangan baliqlar hisobiga ishlashga o‘tdi. Ekologik zarar esa, qoplab bo‘lmaydigan darajaga yetdi. Markaziy Osiyo mintaqasida qum-tuz aerozollarning nihoyatda kuchli manbai vujudga keldi. Chang-tuz tuzonlarning atmosferaga ko‘tarilishini birinchi marotaba 1975 yilda kosmonavtlar koinotdan turib ko‘zatganlar. Chang-tuz tuonlarining o‘zunligi 400 km, eni 40 km va radiusi 300 km ni tashkil etadi. Mana shu chang-tuz aerozollarning yerga yog‘ilishi paxta va sholi hosildorligiga katta salbiy ta’sir ko‘rsatmoqda.Tuproqning sho‘rlanishi hisobiga qishloq xo‘jalik mahsulotlari Turkmanistonda 40% ga, O‘zbekistonda 30% ga, Qozog‘istonda 30- 33% ga, Qirg‘izistonda 20% ga va Tojikistonda 19% ga pasayib ketdi.

Shuni ham ta’kidlash kerakki, qirg‘oq chizig‘i 60-80 km ga cheklangan hududlarda ochilib qolgan tuzli maydonlar 23ming km 2 ni tashkil etadi. Eng achinarli ekologik ahvol Janubiy Orol mintaqasida ko‘zatilmoqda. Bu mintaqaga shimoliy-g‘arbiy Qizilqum, Zuangao‘z Qoraqumi, Janubiy Ustyurt va Amudaryo deltasi kiradi. Agar Orol bo‘yining umumiy maydoni 473 ming km 2 ni tashkil etsa, janubiy qismining maydoni 245 ming km 2 ni tashkil etadi. Bunga Qoraqalpog‘iston, Xorazm va Toshhovo‘z viloyatlari kiradi. Janubiy Orol bo‘yida dengizning qurigan qismidan yiliga 90-100 ming tonna tuz va sho‘r changlar havoga ko‘tarilib, 100 ming km 2 maydonga tushmoqda, ya’ni ularning miqdori har 1 gektar maydonga 90-100 kg dan tushmoqda. Orol dengizi suv sathining pasayib borishi, Amudaryo va Sirdaryo deltalariga suvning muntazam kelmay qo‘yganligi, eng dahshatlisi, suv sho‘rligining muttasil ortib borishi, uning turli zaharli moddalar bilan ifloslanishi tufayli Orol bo‘yi hududlarida o‘tgan asrning 60-yillaridan buyon bir qator ekologik, iqtisodiy va ijtimoiy muammolar vujudga keldi. Xususan daryo suvlarining taqchilligi va ifloslanishi, iqlimiy o‘zgarishlar (havo nisbiy namligini pasayishi, shamollar, chang va tuzga to‘yingan tuzonlarning kuchayishi) ga olib keldi. Bundan tashqari, tuproq tarkibining bo‘zilishi, yer osti suvlarining sho‘rlik darajasining yuqoriligi, o‘simlik va hayvonot turlarining kamayib borishi va shunga o‘xshagan ko‘pgina ekologik muammolar Orol dengizi havzasidagi tabiiy muhitni o‘zgartirib yubordi. Natijada aholining yashash sharoiti ancha murakkablashib qoldi. Orol dengizi atrofida yashab kelayotgan 3 mln dan ko‘proq aholi orasida turli kasalliklarga chalinish ko‘rsatgichlari Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligi ko‘rsatgichlaridan 20 marotaba yuqoridir. Xususan, chaqaloqlar va yosh bolalarning barvaqt hayotdan ko‘z yumishi 2 baravar oshgan. Hozirgi paytda Orol havzasida va umuman, Markaziy Osiyo hududida yashab kelayotgan 50 mlndan ko‘proq aholi Orol dengizi inqirozi ta’sirida qolib ketayapti. Shuning uchun Orol dengizi inqirozi nihoyatda katta umumbashariy (global) muammo deb e’tirof qilinmoqda.

OROL MUAMMOSINING KELIB CHIQISH SABABLARI Orol dengizi Markaziy Osiyoning ulkan suv havzasi hisoblanadi. 1911-1960 yillar davomida Amudaryo va Sirdaryodan oqib kelayotgan suv miqdori bilan uning suv sarfi (ya’ni, suvning bug‘lanishi, suvdan sanoatda va qishloq xo‘jaligida ishlatilishi) deyarli teng bo‘lgan. Ammo 1970-1989 yillar davomida ro‘y bergan suv taqchilligi tufayli bu mutanosiblik bo‘zilgan. Aynan mana shu davrda O‘zbekistonda sug‘oriladigan yerlarning maydoni yiliga 100ming gektarga kengayib borgan. Demak, yangi yerlarni o‘zlashtirish-bu to‘qayzorlarni yo‘q qilish, qolaversa, hayvonot turlarini yo‘qolishiga katta omil bo‘la oladi. Ekologik inqirozning paydo bo‘lishiga Orol havzasida yangi sug‘oriladigan yerlarni o‘zlashtirish, kimyoviy o‘g‘itlardan foydalanish, sig‘imi katta bo‘lgan suv omborlarini qurish, sertarmoq zovur sistemalarini ishga tushirish kabi o‘zoq yillarga mo‘ljallangan ulkan irrigatsiya va melioratsiya dasturlarining amalga oshirilishi, iqlimi quruq va issiq bo‘lgan hududda suvning bug‘lanishini inobatga olmaslik va xususan, paxta yakka hoqimligi sabab bo‘ldi. OROL DENGIZI MUAMMOSINI YECHISH YO’LLARI Hozirgi paytda Respublikamizning jamoatchiligi, olimlari, shoir va yozuvchilari tomonidan Orol dengizi muammosini yechish to‘g‘risida asosan 3 ta g‘oya olg‘a surilayapti. • 1986-1987 yillarda O‘zbekiston yozuvchilari uyushmasi tomonidan «Orolni qutqarish va avvalgi holatiga qaytarish mumkin» degan g‘oya ilgari surilgan. • O‘zbekiston melioratorlari va irrigatorlari «Orol dengizini qutqarib bo‘lmaydi, barcha suvlarni yangi yerlarni o‘zlashtirish va ularni sug‘orishiga sarflash kerak» degan g‘oyani ilgari suryaptilar. • Ko‘pchilik olimlar esa, «Orol dengizi suv sathini ma’lum bir balandlikka saqlab qolish mumkin va uni amalga oshirish zarur» degan g‘oyalarni ilgari surmoqdalar.

O‘RTAGA TASHLANGAN USHBU G‘OYALARNING QAYSI BIRINI AMALGA OSHIRISH SAMARALIROQ . Avvalombor, Markaziy Osiyoning suv resurslari nihoyatda cheklanganligini inobatga olish kerak. Markaziy Osiyoning asosiy suv manbalari Amudaryo (yillik suv hajmi 37,1 km 3 ) hisoblanadi. Amudaryoning qariyb 83% suvi Tojikiston hududida shakllanadi, 6% gina suv esa, O‘zbekiston hududida shakllanadi. Sirdaryoning 80% suvi Qirg‘izistonda, 13% suvi esa O‘zbekistonda shakllanadi. Orol dengizi havzasining suv resurslarini shakllanishida Tojikiston Respublikasi alohida o‘rin egallaydi. Tojikiston hududida yillik suv hajmi 52,7 km 3 ni yoki Orol dengizi havzasidagi suvning 44% ni tashkil etadi.Ushbu faktlardan xulosa shuki, Orol dengizi muammosining samarali yechish uchun faqat bitta respublikaning iqtisodiy imkoniyatlari kifoya emas. Ikkinchidan, Orol dengizi suv sathining mutlaq balandlikka (ya’ni, dastlabki 53m ga) ko‘tarishning iloji yo‘q, chunki buning uchun yiliga 100km 3 dan ko‘proq suv Orol dengiziga kelib qo‘shilib turishi kerak. Agar dengiz suvi sathining balandligi 33m dan ham pasayib ketsa, unda Orol dengizi 2 qismga bo‘linib, «dengiz» nomini yo‘qotadi, ya’ni Orol ko‘lga aylanib qoladi. Demak, suv sathi balandligini hech bo‘lmaganda 33,5m balandlikka saqlab qolishga harakat qilish kerak. Buning uchun esa, Orol dengiziga yiliga kamida 20 km 3 suv quyilib turish kerak. Demak, birinchi g‘oya («Orolni qutqarish va avvalgi holatiga qaytarish mumkin»degan g‘oya) ni hozirgi bozor iqtisodiyotiga o‘tish davrida amalga oshirish katta mablag‘larni sarflashni taqozo etadi. Bu yo‘l hozirgi sharoitda samarali emas. Ikkinchi g‘oya («Orol dengizini qutqarib bo‘lmaydi, barcha suvlarni yangi yerlarni o‘zlashtirish va ularni sug‘orishiga sarflash kerak» degan g‘oya) ni amalga oshirish katta iqtisodiy-ijtimoiy va ekologik inqirozlarning paydo bo‘lishiga sababchi bo‘lishi mumkin, chunki Orol dengizining qurishi mintaqada ekologik muvozanatni butko‘l o‘zgartirib yuborishi ehtimoldan holi emas. Uchinchi g‘oya (ya’ni, «Orol dengizi suv sathini ma’lum bir balandlikka saqlab qolish mumkin va uni amalga oshirish zarur» degan g‘oya) hozirgi paytda samaraliroqdir.

OROL BO‘YI MINTAQASIDA VUJUDGA KELGAN MUAMMOLARNI YECHISH Orolbo‘yi mintaqasida vujudga kelgan barcha iqtisodiy, ijtimoiy va ekologik muammolarning qisqa vaqt davomida yaxshilashni nafaqat dengiz atrofida yashab kelayotgan 3 mln dan ziyodroq aholi, balki Orol inqirozi ta’sirida qolib ketayotgan 50 mln dan ziyodroq zahmatkash xalq kutmoqda. Orol muammosi ko‘p qirrali muammo bo‘lib, uning samarali yechimi Amudaryo va Sirdaryo havzalari hududidagi yer-suv muammolarini ijobiy hol qilish bilan bog‘liq. Boshqacha qilib aytganda, ushbu muammolarni yechish faqat bitta mamlakat xalqining burchi emas. Shuning uchun Xalqaro ahamiyatga ega bo‘lgan bir qator me’yoriy hujjatlar qabul qilingan. 1.1993 yil 26 martda Qizil O‘rda shahrida Rossiya va Markaziy Osiyo respublikalari rahbarlari ishtiroqida Orol va orolbo‘yi muammolariga bag‘ishlangan konferensiya bo‘lib o‘tdi. Orol havzasi muammolari bo‘yicha davlatlararo kengash va Orolni saqlab kolish Xalqaro jamg‘armasi tuzildi. 2. 1994 yil 11 yanvarda Nukus shahrida Rossiya va markaziy Osiyo respublikalari rahbarlari ishtiroqida Orol muammolariga bag‘ishlangan kengash bo‘lib o‘tdi. Unda yaqin yillar ichida ekologik ahvolni yaxshilash yuzasidan aniq tadbirlar va Orol muammolarining dasturi imzolandi. 3. 1995yil 20 sentyabrda Nukus shahrida Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. Unda xalqaro tashkilotlarning Orol havzasida barqaror rivojlanish muammolarini hal qilish bo‘yicha Nukus bayonoti qabul qilindi. Jahon banki Orol havzasida vujudga kelgan ekologik muammolarning tezroq hol qilish maqsadida moliyaviy yordam berishini e’lon qildi. 4. 1997 yil 27 fevralda Almati shahrida Markaziy Osiyo davlatlari rahbarlarining Orol dengizi havzasi muammolariga bag‘ishlangan navbatdagi uchrashuvi bo‘lib o‘tdi. Unda Almati bayonoti qabul qilindi. Ushbu yig‘ilishda Jahon banki vise– prezidenti Yoxanes Linin Orol muammosi bo‘yicha ishlab chiqilgan va 2000 yilgacha mo‘jallangan ustuvor yo‘nalishlar haqida gapirib, 3 yo‘nalishda faol ish olib borish zarurligini ta’kidladi. 1.Suv omborlari va havzalaridan foydalanish, ularga texnik xizmat ko‘rsatish hamda xavfsizligini ta’minlashda mintaqa davlatlarining o‘zaro kelishib ish tutishi. 2.Suvdan oqilona foydalanish. 3.Suvning sho‘rlanishiga qarshi kurashish. O‘zbekiston Prezidenti to‘rtinchi ustivor yo‘nalish sifatida ijtimoiy omilni, ya’ni aholi sog‘lig‘ini belgilash to‘g‘risida taklif kiritdi. Ushbu yo‘nalishlardagi ishlarni amalga oshirish uchun Jahon banki kelgusi 5 yil davomida bu boradagi loyihalarga 380 mln AQSh dollari miqdorida sarmoya sarflashni taklif qildi. Markaziy Osiyo davlatlari tomonidan Orol jamg‘armasiga to‘lanadigan joriy yillik badallar har bir mamlakat byudjetining 0,3% miqdorida belgilandi.

OROLBO‘YI HUDUDINING EKOLOGIK AHVOLINI YAXSHILASHGA QARATILGAN ENG DOLZARB CHORA-TADBIRLAR Birinchidan, hozirgi qabul qilingan qarorlar, shartnomalar va xalqaro ahamiyatga molik bo‘lgan bayonot va majburiyatlar, respublikamizda ishlab chiqilgan Orolbo‘yi hududining ekologik ahvolini yaxshilashga qaratilgan chora-tadbirlar baholi qudrat amalga oshirilmoqda. Eng asosiy muammo-Orol bo‘yi mintaqsida yashab kelayotgan 4 mln dan ko‘proq aholini toza ichimlik suvi bilan ta’minlashdir. Qoraqalpog‘istonning shimoliy qismida yashab kelayotgan aholi va Xorazm viloyatidagi barcha aholi yashaydigan mintaqalarni toza ichimlik suvi bilan ta’minlash uchun bir-qator amaliy ishlar bajarilmoqda. Masalan, Taxtako‘pirda suvni tozalovchi yirik qurilma ishga tushirildi. Tuyamo‘yin suv ombori majmuasiga kiruvchi Kaparas suv inshooti nasoslar yordamida aholini suv bilan ta’minlashga xizmat qilmoqda. Bundan tashqari, ko‘pgina ovullar va tuman markazlari chet ellardan keltirilgan sho‘r suvni chuchuklashtiruvchi qurilmalar bilan ta’minlangan. Ikkinchidan, O‘zbekiston Respublikasi «Ekosan» jamg‘armasi aholiga tibbiy xizmat ko‘rsatish va dori-darmonlar bilan ta’minlashga katta yordam berib kelmoqda. Bundan tashqari, Orol dengizining kurigan qismidan atmosfera havosiga ko‘tarilayotgan chang, tuz va shurxoklar hamda zaxarli moddalarning ta’sirini kamaytirish va ularning tarkalib ketishini oldini olish maqsadida, uning tubida ochilib qolgan maydonlarda ixotazorlar barpo etish borasida ham ma’lum ishlar amalga oshirilmokda. Masalan, Chimboy, Kozokdaryo, Taxtako‘pir, Qorao‘zak va Muynok urmon xo‘jaliklarining xar biriga 25 ming gektardan yer ajratib berilgan. Ushbu maydonlarda qorasaksovul urugini ekib, ularni parvarish qilish ishlari amalga joriy etilyapti. Sunggi yillarda 84 ming gektar maydonda saksovulzorlar barpo qilindi.

ARNASOY KO‘LLARIDA VUJUDGA KELGAN EKOLOGIK MUAMMOLAR 1969 yili Sirdaryodan (Chordara suv omboridan) Jizzax viloyati hududlariga 21 km 3 suv oqizildi. Natijada umumiy maydoni 2175 km 2 teng bo‘lgan Arnasoy ko‘llari (Arnasoy, Aydar va Tuzkon ko‘llari) paydo bo‘ldi. Arnasoy ko‘llariga Mirzachul va Jizzax ko‘llaridan yiliga 2,0-2,5 km 3 okova suvlari zovurlar orkali kelib tushadi. Ko‘llarga kelib tushayotgan okova suvlari bilan birgalikda 25 ming tonna tuzlar va zaxarli moddalar kelib tushadi. O‘tgan asrning 70-chi yillarining oxiriga kelib, Chordara suv omboridan chuchuk suvlarning Arnasoy ko‘llariga kelib tushishi tuxtatildi. Natijada Arnasoy ko‘llaridagi suvning satxi 4 m ga pasayib ketdi. Suv tarkibidagi tuzlarning miqdori esa, Tuzkon ko‘lida xar 1 l suvda 10-11g ga va Aydar ko‘lida 14-15 g ga yetdi. Suv havzasidagi biologik saloxiyatni saqlab kolish maqsadida Aydar va Tuzkon ko‘llari tutashgan joyida maxsus tusik- damba va suv utkazuvchi yo‘lak kurildi. Natijada 80-chi yillarga kelib, ko‘llarga kelib tushadigan minerallashgan suvlarning miqdori barkarorlashdi, suv maydoni esa 237 m 2 ni tashkil etdi. Ko‘llarda balikchilik rivojlandi. 1985 yilda ko‘llardan 4129 tonna balik tutilgan. Ammo keyingi yillarda ko‘llardagi ekologik sharoit ularga oizilgan minerallarga va tuzlarga boy bo‘lgan zovur suvlari hisobiga salbiy tomonga o‘zgarib bordi. Natijada 90-chi yillarga kelib ko‘llardan balik ovlash hajmi keskin kiskardi. 1993 yildan boshlab, Qirg‘iziston Respublikasi hududida joylashgan Tuxtagul suv omboridan kish paytida elektr energiya olish maqsadida ishlatilgan suvlar kuyib yuborilmokda. Natijada Sirdaryoda suv miqdori keskin ko‘payib ketdi. Sirdaryoning kuyi qismida daryo o‘zanining mo‘zlanishi va sayozlanishi okibatida Chordara suv omboridan Arnasoy ko‘llariga yana suv kuyila bashlandi. Sunggi 8 yil davomida Chordara suv omboridan Arnasoy ko‘llariga kariyb 27 km 3 chuchuk daryo suvlari kelib qo‘shildi. Natijada suv satxining mutlaq absolyut balandligi 245,15 m ni, suv hajmi 36,45 km 2 ni, suv maydoni esa 3299 km 2 ni tashkil etdi. Okibatda 134 ming gektar maydondagi yaylovlarni suv bosib, o‘zunligi 44 km elektr energiyasini o‘zatish liniyalari va 61 km 2 kollektor havzalari ishdan chikdi, Nurato-Boymurot yunalishidagi 3,5 km yo‘llarni suv yuvib ketdi. Hozirgi paytda Navoiy viloyatining Konimex va boshqa tumanlaridagi ayrim yaylovlar suv ostida kolib ketgan. Bundan tashqari, Arnasoy ko‘llari buyidagi gidrofiya o‘simlmklarni suv bosishi okibatida, kullarning o‘z-o‘zini tabiiy tozalash jarayonlari izdan chikib, utxur baliklarning ozuka manbai katta zarar kurdi. Hozirgi paytda ko‘llardan 1400 tonna balik ovlanayapti, xolos. Mutaxassislarning hisob – kitoblariga qaraganda, agar ko‘llarga Chordara suv omboridan 1,5 km 3 dan ko‘prok suv oqizilsa, yangi-yangi yerlarni suv bosishi extimoldan holi emas. Ushbu miqdordan oshgan xar 1 km 3 suv uning balandligini 0,2-0,3m ga ko‘taradi va 50-70 km 2 maydonlarni suv bosishi mumkin. Bundan tashqari, Arnasoy botigining bundan buyon suv bilan to‘ldirilishi Mirzachuldagi minerallashgan suvlarni oqizib kelayotgan kollektorlarning ko‘lga kelib kuyiladigan joyidagi nishabini yanada kiskartirib yuboradi. Bu esa, Mirzachul va Jizzax chullarining meliorativ holatini yanada yomonlashishiga olib kelishi mumkin. Buning ustiga, Arnasoydagi mavjud suvlarning satxi pasaygan takdirda ham, suvdan bushalgan yerlarni, ya’ni botkok yerlarni, reko‘ltivatsiya qilish ishlari ko‘p moddiy mablag‘larni talab kiladi va o‘zokka cho‘zilib ketadi.

ARNASOY KO‘LLARIDIGI EKOLOGIK MUAMMOLARNING MANTIKKA ZID TOMONLARINI Arnasoy ko‘llari bilan bog‘liq ekologik muammolarning eng achinarli va mantikka zid tomoni shundan iboratki, Orol dengizi borgan sayin kurib, bir tomchi suv oltinga teng bo‘lgan bir paytda, respublikamiz miqyosida nihoyatda katta suv miqdori bekorga isrof bo‘lib, yangi-yangi iqtisodiy-ijtimoiy va ekologik muammolarni vujudga keltirmokda. Bu esa, tabiat in’omlariga nisbatan lokaydlik va bepisandlikning yorkin namunasidir. Agar sunggi 8 yil davomida fakatgina Chordara suv omboridan Arnasoy ko‘llariga kariyb 27 km 3 chuchuk daryo suvlari kelib qo‘shilgan bulsa, Orol dengizi suv satxini 33,5 m balandlikka saqlab kolish uchun yiliga 20 km 3 suv degizga kuyilib turish kerak. Biz esa, buncha suvlarni kaerdan topamiz deb, uylab yuramiz. Bu mantikka zid emasmi? ARNASOY KO‘LLARIDA VUJUDGA KELGAN EKOLOGIK MUAMMOLARNING YECHISH Arnasoy ko‘llari ekologik muammolarini samarali yechilishi davlatlararo ahamiyatga egadir. Buninig uchun transchegara (O‘zbekiston, Qirg‘iziston, Tojikiston) suv resurslaridan oqilona, adolatli foydalanish lozim. Hozirgi paytda Xalqaro ahamiyatga ega bugan 2ta Xalqaro huquqiy me’yorlar mavjud: 1.1966 yilda Xelsinki shahrida qabul qilingan «Xalqaro daryolar suvlaridan foydalanish koidalari». 2.1992 yilda Xelsinki shahrida qabul qilingan «Transchegara ochiq suv oqimlari va Xalqaro kullarni muhofaza qilish va ulardan foydalanish bo‘yicha Konvensiya». Ushbu me’yoriy-huquqiy xujjatlarga tayangan holda suv xo‘jaligi bo‘yicha Davlatlararo muvofiqlashtiruvchi komissiya tuzib, Markaziy Osiyo davlatlari o‘rtasida suv zahiralaridan o‘zaro manfaatli foydalanish bo‘yicha maxsus Shartnoma qabul qilinishi lozim. Ushbu Shartnomada suv zahiralarini samarali tarksimlash, ulardan unumli foydalanish strategiyasi, transchegara suv havzalarida ekologik makbul sharoitlarni yaratish va ta’minlash bo‘yicha mamlakatlarning majburiyatlari va ishlab chikilgan chora-tadbirlari o‘z aksini topishi lozim.

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT

Похожие

O’zbekistonda ekotizimlar muammolari va ularni bartaraf etish yo’llari

Mintaqaviy ekologik muammolar va ularning kelib chiqish sabablari.

Tabiatni muhofaza qilish va undan foydalanishning ekologik, ijtimoiy iqtisodiy va siyosiy jihatlari

Ekologik ta'lim va tarbiya

Tabiatni muhofaza qilish ta’lim tarbiyasi