logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Экология
  4. Atrof-muxit ekologik omillari va ularning o‘zaro ta’siri xususiyatlari

Atrof-muxit ekologik omillari va ularning o‘zaro ta’siri xususiyatlari

Загружено в:

20.05.2022

Скачано:

0

Размер:

6706 KB
Скачать
REJA:REJA: Yashash muhiti deb tabiatning bir —biriga taʼsir qiluvchi tirik mavjudotlar bilan qoplangan qismiga aytiladi. Yashash sharoiti hayot uchun kerakli omillar yigʼindisidan iborat boʼlib, bularsiz organizmlar yashay olmaydi. Muhit elementlarining turlar moslashish reaksiyasini chaqiruvchi faktorlari ekologik omillar deyiladi. Sun’iy  muhit - inson tomonidan yaratilgan bo’lib bunda insonning mehnat mahsuli yotadi. Tabiiy va sun’iy muhitlar bir- biri bilan chambarchas bog’liq. Ularni bog’liqligini ekologik muhit tushunchasi ifodalaydi. Tabiy muhit Ekologik omillarning quyidagi guruhlari ajratiladi: 1. А biotik omill а r. 2. Biotik omillar 3. Antropogen omillar Abiotik omillar, muhitning abiotik omillari (yun. a — inkor qo‘shimchasi va bios — hayot) — muhitning tirik organizmlarga ta’sir etuvchi noorganik omillari . a) iqlim omillari- yorugʼlik, harorat, namlik; b) edafik omillar-tuproqning mexanik va kimyoviy tarkibi, uning fizik xususiyatlari; v) orografik omillar—relef sharoitlari g) Kimyoviy omillar Havoning gazli tarkibi, suvning tuz tarkibi, tuproq eritmalarining tarkibi va kislotaligi YORUG’LIKNING TIRIK ORGANIZMLAR HAYOTIDAGI AHAMIYATI 1 Fotosintez O’simlik tushayotgan nurni taxminan 1-5% o’zlashtiradi. Fotosintez barcha tirik organizmlar uchun ozuqa zanjirida energiya manbaidir. Xlorofill to’planishi uchun ham yorug’lik zarur. 2 Transpiratsiya Quyosh nurining o’simlikka tushayotgan 75%i o’simlikdan suvni bug’latishga sarf bo’ladi. Bunda suv bug’latish tezlashadi. Bu hol hozirgi davrda suv muammosini hal etishda muhim ahamiyatga ega. 3 Fotoperiodizm O’simlik va hayvonlarning hayotini uyg’unlashtirish uchun muhim (ayniqsa ko’payish davrida) ahamiyatga ega. 4 Harakatlanish i O’simliklarda kuzatiladigan fototropizm va fotonastiyalar o’simlikni yetarli yorug’lik bilan ta’minlashda muhim ahamiyatga ega. Fototaksis bir hujayrali o’simliklar va hayvonlarda o’ziga xos yashash joyini tanlashda rolь o’ynaydi. 5 Hayvonlarning ko’rishi Eng muhim organizmdagi funktsiyalardan biri hisoblanadi. 6 Boshqa jarayonlar Odamlarda D vitaminni sintezlanishi, terini qorayishi kabi himoya moslanishlari. Tik tushayotgan nurdan qochish kabi xulqiy harakatlar. NAMLIK OMILINING TIRIK ORGANIZMLAR HAYOTIDAGI AHAMIYATI Organizmlarning suvga bo’lgan talabi, har xil namlik sharoitlarda yashashi hamda moslashishlariga ko’ra to’rt asosiy guruhga ajratiladi: 1. Suvda yashovchi (o’simliklar-gidrofitlar, hayvonlar-gidrofillar). 2. Ortiqcha namlikda yashovchilar (gi g rofitlar, gigrofi l lar). 3. O’rtacha namlikda yashovchi (mezofitlar, mezofillar). 4. Qurg’oqchil sharoitda yashovchilar (kserofitlar, kserofillar) . Barcha o’simliklar suv bilan ta’minlanishi yoki namlik sharoitiga moslanishiga ko’ra 5 ta Gidatofitlar – hayoti doimo suvda o’tuvchi bu guruhga asosan suv o’tlar kiradi. Gidrofitlar –Suv nilufarlari, g’ichchak, nayzabarg, o’qbarg Gigrofitlar –Ular daryo va ko’l bo’ylari, botqoqliklarda, sernam o’rmonlar o’simliklardir. Mezofitlar –ularga ko’pchilik madaniy va yovvoyi holdagi o’simliklar kiradi. Kserofitlar –Dasht, cho’l va chala cho’l zonalarida keng tarqalgan bu o’simliklar o’z navbatida 2 guruhga ajratiladi: sklerofitlar va sukkulentlar. Harorat omili Antropogen omillar-Inson x o`jalik faoliyatiga ta’siri O’simliklar va hayvonlarda moslanish. Morfologik moslashishlarga suv muhitida gidrobiontlarning suv qarshiligini kesib yurishiga mos tana tuzulishi, shuningdek, plankton organizmlarning suvda moslashgan holda yashashi kabilarni oʼsimliklar dunyosida esa choʼl sharoitida minimum suv sarflashga moslashish sifatida barglarning reduktsiya-lanishi yoki butunlay boʼlmasligi, ildizlarining chuqur kirib borishi kabilarni koʼrsatish mumkin. Fiziologik moslanishlarga hayvonlarda ozuqa tarkibiga koʼra, ovqat hazm qilish sistemasida fermentlarning maʼlum turlarining uchrashi yoki choʼlda yashovchi hayvonlarning suvga boʼlgan ehtiyojini qondirish uchun yogʼlarning biokimyoviy oksidlanishidan foydalanishi kabilar misol boʼladi. Oʼsimliklarda kechadigan fotosintez va boshqa biokimyoviy jarayonlar atmosferadagi gazlar tarkibiga bogʼliqdir. Biokimyoviy moslanish yogʼlarning biokimyoviy oksidlanishidan foydalanishi kabilar misol boʼladi. Oʼsimliklarda kechadigan fotosintez va boshqa biokimyoviy jarayonlar atmosferadagi gazlar tarkibiga bogʼliqdir. Hulqiy yoki etologik moslanishlar hayvonlar uchun xos boʼlib, turli shakllarda namoyon boʼladi. Masalan, tashqi muhit bilan hayvon tanasi oʼrtasida normal issiqlik almashinuvi uchun in qurish boshpana topish), qulay haroratli joyni izlab topishi, qushlar va sutemizuvchilarda sutkalik va mavsumiy koʼchib yurishlar maʼlum. Hayvonlar faqat harorat omiliga hulqiy tomondan moslashib qolmay, namlik, yorugʼlik va boshqa koʼpchilik ekologik omillarga ham moslashadi. Hulqiy moslanishlar yirtqichlarning oʼljani izidan yurishi, kuzatish, hamda oʼljani javob reaktsiyalarida koʼrinadi. O’SIMLIKLARNING YORUG’LIK OMILIGA MOSLASHISHI 1. Yorug’sevar (geliofit) o’simliklar. 2. Soyasevar (stsiofitlar) o’simliklar. 3. Soyaga chidamli yoki fakultativ geliofit o’simliklar. 1. Yorug’sevar (geliofit) o’simliklar . Ular yorug’lik yetarli bo’lgandagina normal o’sishi va rivojlanishi mumkin. Bunday o’simliklarga dasht, cho’l zonalaridagi o’simliklar, o’tloqzorlardagi qo’ng’irboshdoshlar va boshqa ba’zi turlar, o’rmon o’simliklar jamoasining birinchi qatlamini tashkil etuvchi baland bo’yli daraxtlar, O’rta Osiyo sharoitidagi qisqa vegetatsiya qiluvchi ko’p yillik o’t o’simliklarining efemeroid tipidagi hayot shakllari va boshqalar kiradi. 2. Soyasevar (stsiofitlar) Ular kuchsiz yorug’lik tushayotgan joylarda o’suvchi o’simliklardir. Bularga o’simliklar qoplamining pastki qatlamlarida o’suvchi turlar, moxlar, plaunlar, paporotniklar, yong’oqzolar ostida o’suvchi yovvoyi xina, tog’gunafsha kabilarni ko’rsatish mumkin. Y o rug’sevar va soyasevar o’simliklar morfologik, anatomik va fiziologik xususiyatlari bilan bir- birlaridan farqlanadi. 3. Soyaga chidamli yoki fakultativ geliofit o’simliklar. Moslashish jarayoni organizmlarni ular hayotidagi o‘rni va tashqi tuzilishini ifodalaydi. Buni biz ekologik nisha (joy) bilan ham izohlashimiz mumkin. Ya’ni, qancha ekologik tur mavjud bo‘lsa, shuncha ular uchun yashash muhiti mavjud bo‘ladi. “ Nisha ” terminifransuzcha “ niche ” – chuqurlashuv, degan ma’noni ham anglatib, bu nafaqat yashash joyi, balki tabiatda turning o‘rni, biologik jamoadagi funksional roli, tashqi muhit omillariga bardoshliligi ham hisoblanadi Kooperatsiya - ikki organizm bir-birlari bilan kooperatsiya hosil qiladilar. Bunday kooperatsiya ikki organizm uchun ham ustunliklarga ega. EKOLOGIK NISHA Evolyutsiya jarayonida organizmlarning ekologik omillarga aniq bir miqdor chegarasida moslashuv qobiliyati shakllanadi. Organizmlarning bu xususiyati ekologik chidamlilik deb ataladi. № Yashash muhiti Minimum Maksimum Tebranish amplitudasi 1. Quruqlik - 70,0 +55,0 125,0 2. Dengiz -3,5 +36,0 39,5 3. CHuchuk suv 0,0 +93,0 93,0 Organizmlarning o’sishi va rivojlanishi birinchi navbatda ekologik minimum yoki ekologik maksimum qiymatlariga yaqinlashuviga muhit omillariga bog’liq Organizmlarning ekologik chidamliligi (valentligi) va olerantligi bo’yicha organizmlarning tasnifi. № Organizmlar Belgilari bo’yicha tasnifi 1. Evriterm Yashayotgan muhitda haroratning ma‘lum darajada o’zgarishiga moslashgan orga-nizmlar. 2. Stenoterm Muhit haroratining keskin o’zgarishiga chidamsiz organizmlar. 3. Evrigal Atrof-muhitning sh`rligini yoki kimyoviy tarkibini xiyla o’zgartirib yuboradigan organizm. 4. Stenogal Yashash muhitining `ta noqulayligi (sh e `rligi, iqlimi va boshq.) va kuchli o’zgarishiga chidamsiz organizm. 5. Evrigigrobiont Atrof muhitning namligini xiyla o’zgartirib yuboradigan organizm. 6. Stenogigrobiont Iqlimdagi yog’in me‘yori yo kamligi, bosim miqdo-rining keskin o’zgarishiga chidamsiz organizmlar. 7. Evriionlilik Har xil kislotali muhitda yashashga moslashgan organizmlar. 8. Stenoionlilik Organizmlarning uncha kuchli b`lmagan kislotali muhitda yashashga moslashuvi. 9. Evrioksibiont-lilik Katta miqdordagi kislorodning boshqa joyga o’tish i (masalan, suvda). 10. Stenooksibiont-lilik Katta miqdordagi kislorodning boshqa joyga o`ta olmasligi. 11. Evritrof Juda ko’p b`lmagan oziqa ob‘ektlaridan oziqlanadi. 12. Stenotrof Uncha katta b`lmagan oziqa ob‘ektlaridan oziqlanadi. 13. Evrifat Yorug’lik rejimi turlicha bo’ladigan sharoitda va nurlanishning xilma-xil turlari ancha ta‘sir etganda ham me‘yorda yashashga qodir organizm. 14. Stenofont Faqat qisqa yorug’likda yashash doirasi chegarasi. 15. Evrixor Keng ekologik valentlik bilan tavsiflanadi. 16. Stenoxor Qisqa ekologik valentli organizmlar. Biomaromlar Yerdagi barcha hayotiy jarayonlar hujayradan tortib biosferagacha maʼlum ritmga boʼysunadi. Tabiatdagi biologik ritmlar barcha jonli organizmlar uchun ichki (oʼzining hayotiy faoliyatlari bilan bogʼliq boʼlgan) va tashqi xususiyatlarga boʼlinadi. Organizmlarda sodir boʼladigan biologik ritmlar maʼlum bir omillar Taʼsirida vujudga keladi. Shuning uchun ham biz ana shu omillar ustida qisqacha toʼxtalib oʼtamiz. Ichki davriylik. Bu organizmlarda sodir boʼladigan oʼzgarishlardir. Tirik organizmlarda kechadigan barcha fiziologik jarayonlar uzluksiz davom etmaydi. Tashqi (ekzogen) ritmlar. Tabiatda doimiy ravishda takrorlanib turadigan ana shunday muhim oʼzgarishlar jumlasiga, avvalo, Yerning quyosh atrofida, oyning esa yer va oʼz oʼqi atrofida aylanishi natijasida kelib chiqadigan mavsumiy hamda sutkalik davriylik kiradi. Sutkalik ritmlar Yillik ritmlar. Yillik ritmlar tirik organizmlardagi eng universal ritmlar hisoblanadi. А gar tirik organizmlar yil davrlariga moslashmasa, ular nobud boʼlishi mumkin. Masalan, tinim bosqichlari qishgacha shakllanib boʼlsa, individlar nobud boʼladi.

Похожие

Ekologiya. Yashash muhitlari. Ekologik omillar va ularning organizmga ta’siri
Iqlimni o’zgarib borishi va uning atrof-muhitga ta’siri
O’zbekistonda ekologik masalalar va ularning hal qilish yo’llari
Mintaqaviy ekologik muammolar va ularning kelib chiqish sabablari.
Iqlim omillari