Tut daraxti sistematikasi - Ботаника - Презентации

Tut daraxti sistematikasi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1451.541015625 KB

Tut daraxti sistematikasi Reja: 1. O’simliklar sistematikasining rivojlanish tarixi. 2. Tut daraxti sistematikasi. 3. Tut daraxti turlarining geografik tarqalishi. 4. Tut daraxtining tuzilishi.

O’simliklar dunyosining kelib chiqishi, bir-biri bilan qarindoshlik darajasi, o’zaro munosabati va tarixiy rivojlanishiga qarab klasifikatsiya qilindi, ya’ni qadimiy geologik davrdan boshlab xozirgacha yetib kelgan barcha o’simlik guruxlariga bo’linib, evolyutsion taraqqiyot nuqtai nazaridan sistemaga solinadi. Buyuk mutafakkir va mashxur olim Abu Ali ibn Sinoning dastlab 1020 yilda nashr etilgan «Alqonuni.tib, ya’ni (Meditsina) "Tibbiyot qonunlari" nomli besh tomli ajoyib asari fanning taraqqiy etishiga katta turtki bo’ldi. Kitobning ikkinchi qismi dori-darmon sifatida qo’llaniladigan o’simlik, hayvon va mineral moddalarga bag’ishlanadi, 400 dan ortiqroq dorivor o’simliklar ta’riflanib ularning shifobaxsh xususiyatlari ko’rsatilgan . Italiyalik botanik Andrea Sezalpin (1519-1603) birinchi bo’lib, ilmiy asosda o’simliklar dunyosining sistematikasini yaratdi. U 1583 yilda nashr etilgan " O’simliklar xaqida 16 kitob" nomli asarida o’simliklarning 1500 turini ta’riflaydi, shularning qariyib yarmi shaxsan o’zi to’plagan o’simlik bo’lib, ularning bir qanchasi yangi Sezalpingacha tasvirlanmagan turlar edi. U har qaysi turni qisqacha ta’riflab, o’simliklar bir butun organizm degan g’oyani oldinga suradi.

Xozirgi zamon o’simliklar sistematikasi yuqorida bayon etilganlardan ma’lum bo’ldiki, uzoq kuzatish va tekshirishlar davrini kechirdi. Uning vazifasi son-sanoqsiz va xilma-xil bo’lgan o’simlik turlarini to’plab, ularning belgilaridan bittasini olib sistemalashtirmasdan, balki palentologiya, morfologiya, embriologiya, solishtirma anatalogiya, bioximiya, fiziologiya, akologiya, genetika va jug‘rofiya kabi fanlarining barcha ma’lumotlariga asoslangan holda ularning o’zaro yaqinliklarini ifodalaydigan sistema yaratishdan iborat. O’simlik nomlarini yozish tartiblari . Sistematikaning vazifasiga o’simlik turlarini aniqlash va ta’riflashdan tashqari yana ularga ilmiy nomlar berish masalasi ham kiradi. O’simliklarning ilmiy nomlari qadimdan lotin tilida yuritiladi, chunki o’simliklarning maxalliy nomlari turli yerda turlicha, shuning uchun bitta bir xil nom bo’lishi uchun dunyo bo’yicha lotincha nom bilan yuritishga kelishilgan.

Tut daraxti sistematikasi Tutni umumiy o’simliklar sistematikasida tutgan urni. Tut ikki uyli bo’lib Morus avlodi tutdoshlar Mogaseaye oilasiga mansubdir. G. Koydzumi (1923) tuzgan sistematikasi bo’yicha 24 ta, S. Xamada ( 1971) sistematikasi bo’yicha 35 ta turni o’zida jamlangan asarlar bo’yicha keng tarqalgan ko’p yillik o’simlikdir. Tutdoshlar oilasiga kiruvchi o’simliklarning umumiy belgilari qo’yidagicha: a) tansida sutli ( shirali ) sharbat bo’lishligi b) urug’ murtagi atrofi oqsillar bilan o’ralganligi.

Tut umumiy o’simliklar sistemasida A. A. Grossgeymning 1945 yilda yaratgan felogenetik (ketma- ketlik) sistemasi bo’yicha qo’yidagi tartibda bo’ladi. Yopiq urug’li – Angiosperamae ; Tutgullar oilasi- Moraceae; Kichitki gullilar tartibi - Urticales ; Tut avlodi - Morus . Qichitqi gullilar tartibiga bir-biriga yaqin uchta oila: qayrag’ochsimon (ulmaceae), tutsimon (moraceae), krapivasimon (urticaceae), kirib yuqoridagicha joylashgan. Qichitqisimonlarga qichitqi o’t (Oricales L.) hozirgi paytda bitta oila Rami (Bochmeria) qolgan xolos. Uning qichitadigan tukchalari bo’lib odam badaniga tegsa xuddi biron narsa chaqib olgandek bo’ladi, shuning uchun uni gazandagullilar ham deb ataydi, Gullari yashil otaligi turt bo’lakli, mayda, bir jinsli, barg qo’ltig’ida ruvak (popuk)lari bo’ladi.

Tutgullilar oilasi va qisqa ta’rifi . Tutcimonlar (Mogaseaye) oilasiga 65 avlod 2000 ga yaqin turi tropik va subtropik daraxt va butalar, shuningdek o’rta iqlimda tarqalgan chirmashuvchi yoki tik churuvchi o’tsimon o’simliklar kiradi. Yuqorida aytilgan 65 ta avloddan 4 tasi bizni O’zbekistonda o’sadi. Tutgullilar oilasiga kiruvchi bu avlodlarning harakterli o’xshashlik, yaqinlik belgisi shundaki, ularning hammasida sutsimon suyuqlik mavjuddir. Barglari yaxlit yoki kertekli, hamda kerteklik darajasi o’zgaruvchan, uning qirrasi tekis yoki oddiy arrasimon tishli, gullari bir jinsli to’pgulli, soxta mevali va to’p mevaga yig’ilgan. 1. Morus, 2. Maklyura, 3. Qogoz daraxti 4. Fikus-anjir .

Tut (Morus) avlodining sistematikasi. O’simlik sistematikasida avlod deb o’zaro yaqin bo’lgan, gul, meva va urug’larining tuzilishiga o’xshaydigan, hamda barg, poya, to’pgul, sertukliligi, gultoji, urug’ining rangi va boshqa belgilari bilan farqlanadigan turlar guruxiga aytiladi. Tut morus avlodini turlarini ajratishda bir qancha qiyinchiliklarga duch kelingan. Ayrim mualliflar tut avlodiga 120 tur mansub desa, boshqalari uning sonini 2-3 tagacha kamaytirishgan. K. Linney 1753 yilda Morus avlodiga 5 ta tur tegishli deb qo’yidagilarni ajratdi: 1)M, alba L- Oqtut; 2) M. nigra L-Qora tut; 3) M. pubra L-Qizg’ish tut; 4) M. tatarica L-Tatar tutti; 5) M. indica L-Xind tutti;

Tut (morus) avlodi asosiy turlarining ta’rifi. O’zbekistonda ipak qurtiga ozuqa sifatida 4 ta turi: Oq tut-M.alba, sershox tut - M. multicaulis, Kagayama tuti - va ipak qurti tuti - M. bombycis turlariga mansub navlar o’stiriladi. O’zbekistonda 1 tur Shotet -M. nigra turiga mansub qora-tut mevasi uchun o’stiriladi Tut daraxtini asosiy turlarining geografik tarqalishi. Tut daraxti ma’lumotlariga ko’ra butun dunyo bo’yicha keng tarqalgan. Tut daraxti turlarining tarqalishi bo’yicha o’rganilganda eng ko’p miqdordagi tut turlari Xitoyda o’sadi degan xulosaga kelingan.

Tut daraxtining tuzilishi Tut daraxti uzoq umr ko’radigan ko’pi yillik o’simlik. Bargli novdalari ipak kurtiga oziq sifatida kesilmaydigan. Tutlar O’rta Osiyoning ba’zi rayonlarida 300 va xatto 500 yil yashaydi. Ayrim sharoitida bo’yi 18-22 metrga yetib, shox-shabbalari 15-18 metr kenglikkacha yoyilgan meva beradigan juda katta tut daraxtlarini uchratish mumkin. Tutning yil sayin yangi o’sish bargli novdalarini ipak qurti uchun kesish daraxtlarining uzoq, umr ko’rishiga salbiy ta’sir etadi. Baland tanali tutlar o’rta xisobda 50-70 yoshga va buta tutlar 25-30 yoshga yetgach qariydi va hosildan qoladi. Chunki bu tutlar yangi novda qilish uchun oziq moddalarini ko’plab sarflaydi. Lekin tut boshka mevali va yog’ochi uchun o’stiriladigan daraxtlardan kesilgan novdalarning tezda qayta xosil qilish qobiliyati mavjudligi bilan farqlanadi.

Tut daraxtining xayot kechirishini shartli ravishda (M.I. Grebinskaya, 1961) uch davrga bo’lish mumkin: Birinchi davr – urug’dan ungandan keyin mevaga kirgungacha - 5 yoshgacha davom etib, bu vaqtda u juda jadal o’sadi; Ikkinchi davr - 5-50 yoshgacha bo’lib, uning birinchi yarmida meva va xosil ko’payadi, bargli novdalar, tana va shoxlar o’sishi tezlashadi, Uchinchi davrda novda va tananing o’sishi sustlashadi, meva va barg xosili kamayadi, shoxlari quriy boshlaydi. Bu davr 50 dan. 100 yoshgacha davom etadi. Tut daraxtining organlariga ildiz, tana, shox-shabbalar, novda, kurtak, barg, gul, meva va urug’ kiradi. Tut daraxti organlarining tashqi (morfologik) va ichki (anatomik) tuzilishini o’rganmay turib, nixol va ko’chatlarni parvarish qilish va ulardan mo’l barg xosili yetishtirish mumkin emas. Tut daraxti organlarining tuzilishi uning bajaradigan vazifalariga bevosita bog’liq.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar kengashi va qishloq xo’jaligi vazirligi qarorlari. 2. Axmedov N. Ipak qurti urug’ini jonlantirish. T., «O’qituvchi», 1992 y. 3. Axmedov N. Murodov S. Ipakchilik asoslari. T., «Mexnat», 1986 y. 4. Abdullayev U. Tutchilik. T., «Mexnat», 1991 y. 5. Raxmanberdiyev K. Muxamedjanova Sh. Tut seleksiyasi T., «Mexnat», 1988 y. 6. Raxmanberdiyev K., Xibbimov M. Tut daraxtini qalamchasidan ko’paytirish. T., «Mexnat», 1997 y.

Похожие

Yuksak o’simliklar sistematikasi

Mevalar

Parazitlarning hayvonot dunyosidagi sistematik holati. Bir hujayrali parazitlarning umumiy tavsifi va sistematikasi

Tutdoshlar oilasi va ularning dorivorlik xususiyatlari

Anjir ko'chatini yetishtirish texnologiyasi