Parazitlarning hayvonot dunyosidagi sistematik holati. Bir hujayrali parazitlarning umumiy tavsifi va sistematikasi - Ботаника - Презентации

Parazitlarning hayvonot dunyosidagi sistematik holati. Bir hujayrali parazitlarning umumiy tavsifi va sistematikasi

Загружено в:

02.12.2023

Скачано:

0

Размер:

978.923828125 KB

Mavzu: Parazitlarning hayvonot dunyosidagi sistematik holati. Bir hujayrali parazitlarning umumiy tavsifi va sistematikasi

REJA: 1. Parazitlarning hayvonot dunyosidagi sistematik holati. 2. Bir hujayrali parazitlarning umumiy tavsifi va sistematikasi. 3. Sarkomastigoforalar tipiga kiruvchi parazitlar vakillarining tuzilishi, biologik xususiyatlari, qo‘zg‘atadigan kasalliklari va ularni oldini olish choralari.

Hozirgi vaqtda yer yuzida 1,5 mln. dan ortiq tur hayvonlar mavjud bo‘lsa, shularning 6 % ini parazitlar tashkil qiladi.

 bir hujayrali hayvonlarning 6000 ta turi,  so‘rg‘ichlilar sinfining 5000 ta turi,  monogeneylar sinfining 2500 ta turi, tasmasimon chuvalchanglar sinfining 3000 turi,  tikanboshlilar tipining 500 ta turi,  nematodalar sinfining 3000 ta ortiq turi,  bo‘g‘imoyoqlilar tipiga kiruvchi hayvonlarning bir qancha o‘n minglab turlari parazitlar hisoblanadi.

Shuningdek, hayvonot dunyosi sistematikasida parazitlar halqali chuvalchanglar, mollyuskalar va hatto umurtqali hayvonlardan-to‘garak og‘izlilar sinfi vakillari orasida ham uchraydi.

Bir hujayrali hayvonlar orasida parazitizm keng tarqalgan. Bir hujayrali parazitlar xo‘jayinlarini turli organlarida (ichak, tana bo‘shlig‘i, qoni, jinsiy sistemasi va boshqa organlarida) tekinxo‘rlik qiladi va ularni zararlaydi. Ko‘pchiligi hujayra ichi parazitlari hisoblanadi.

Bir hujayrali hayvonlar (Protozoa) kichik olamiga 40 mingtadan 70 mingtagacha tur kiradi. Ko‘pchilik turlari dengiz va okeanlarda, chuchuk suvlarda yashaydi. Ayrim turlari tuproqda hayot kechiradi. Ularning orasida o‘simliklar, hayvonlar hamda odam organizmida parazitlik qilib yashaydigan turlari ham anchagina.

Bir hujayrali hayvonlar kenja olami 7 ta tipga bo‘linadi: 1. Sarkomastigoforalar (Sarcomastigophora) tipi. 2. Labirintulalar (Labrinthomorpha) tipi. 3. Apikomplekslar (Apicomplexa) tipi. 4. Mikrosporidiyalar (Microsporidia) tipi. 5. Astsetosporalilar (Ascetospora) tipi. 6. Miksosporidiyalar (Myxozoa yoki Cnidosporidia ) tipi. 7. Infuzoriyalar yoki kipriklilar (Ciliophora) tipi.

Bulardan apikomplekslar, mikrosporidiyalar va miksosporidiyalar tiplariga kiruvchi barcha turlari parazitlik qilib hayot kechiradi.

Sarkomastigoforalar va infuzoriyalar tiplariga kiruvchi bir hujayrali hayvonlar, asosan, erkin holda hayot kechiradi. Lekin ularning orasida ham mahsuldor hayvonlar va odamlarda parazitlik qilib, og‘ir kasalliklar, hatto, o‘limga olib keladigan turlari bor.

Sarkomastigoforalar (Sarcomastigophora) tipi. Sarkomastigoforalar (Sarcomastigophora) tipig m nsub h yv nl r а а а о а s t yoql r yoki ох а о а ivchinl r yord mid h r k tl n di. х а а а а а а а а Ul r а d ngiz, chuchuk suv h vz l ri v n m е а а а а а tupr ql rd h yot k chir di. о а а а е а

Shuningd k, ul r r sid turli h yv nl r е а о а а а о а v d m rg nizmid p r zitlik qilib, g‘ir а о а о а а а а о k s lliklar k ltirib chiq r dig n turl ri ham а а е а а а а anchagina. Bu tipg а 18000 g yaqin tur а kir di. а S rk m stig f r l r а о а о о а а s rk d lil r v а о а а а ivchinlil r х а kenja tiplariga bo‘lin di. а

Sarkodalilar (Sarkodina) kenja tipi vakillarining qattiq po‘sti bo‘lmaydi, hujayra sitoplazmasi faqat sitoplazma membranasi bilan tashqi muhitdan ajralib turadi. Qattiq po‘st rivojlanmaganligi uchun sarkodalilar tanasining shakli doimiy emas. Sitoplazmadan hosil bo‘lib turuvchi 'simtalar yordamida hayvon sekin-asta siljiydi; о shuning uchun bunday oyoqlar soxta oyoqlar- psevdopodiylar deb ataladi.

Sarkodalilar kenja tipiga 11000 dan ortiq tur kiradi. Ko‘pchilik turlari chuchuk suvlarda, dengiz va okeanlarda hamda tuproqda erkin yashaydi. Ayrim turlari parazit hisoblanadi. Sarkodalilar kenja tipi ildizoyoqlilar, nurlilar, quyoshlilar va akantariyalar kabi sinflarini o‘z ichiga oladi. Bu sinflardan ildizoyoqlilar sinfi orasida parazitlari uchraydi.

Ildizoyoqlilar (Rhizopoda) sinfi vakillarining soxta oyoqlari xilma-xil va harakatchan bo‘ladi. Sitoplazmasi doimiy, ixtisoslashgan zonalarga bo‘linmagan. Bu sinf amyobalar, chig‘anoqli ildizoyoqlilar va foraminiferalar turkumlariga bo‘linadi. Parazit turlari asosan, amyobalar(Amoebina) turkumi orasida uchraydi

Odam va hayvonlarda amyobalar turkumining bir necha turlari parazitlik qiladi. Ular orasida ichburug‘ (dizenteriya) amyobasi (Entomoeba histolytica) odamlarning yo‘g‘on ichagida parazitlik qilib, amyobiaz, ya'ni qonli ichburug‘ bilan og‘rishga sabab bo‘ladi.

Umuman, odam organizmida amyobalarning 5 ta turi uchraydi. Ularning 4 tasi zararsiz hisoblanib, asosan yo‘g‘on va ko‘r ichaklardagi bakteriyalar hisobiga yashaydi.

Dizenteriya amyobasini birinchi marta 1875-yilda rus shifokori A.F. Lesh aniqlagan va bu amyobaning patogenli (zararli) bo‘lishini isbotlagan. Ichburug‘ amyobasining kattaligi 20-30 mikronga teng.

Ichburug‘ amyobasi juda keng tarqalgan. Yer sharining turli hududlarida amyoba bilan 10 foizdan 30 foizgacha odamlar zararlanishi mumkin. Lekin amyobiaz bilan kasallanish belgilari asosan issiq tropik va subtropik hududlarda yashovchi xalqlar o‘rtasida uchraydi.

Amyobalar asosan jarohatdan chiqadigan qondagi eritrotsitlar bilan oziqlanadi. Kasallik vaqtida davolanmasa surunkali formaga o‘tadi. Kasal kishi juda ozib ketishi, ba'zan halok bo‘lishi ham mumkin. Ichburug‘ amyobasi sista orqali tarqaladi.

Parazit amyobalar kasallangan tishlarning kovagi, it, cho‘chqa, ot va boshqa hayvonlar ichagida, asalarilarning malpigi naychalarida ham topilgan. Odamlarning og‘iz bo‘shlig‘ida parazitlik qiluvchi Entamoeba girgivalis amyoba turini 1849 yilda Moskvalik professor Gross tish karisiga uchragan bemorda topgan.

Xivchinlilar (Mastigophora) kenja tipiga 8000 dan ortiq tur kiradi. Xivchinlilar tabiatda juda keng tarqalgan, ular har xil muhitda hayot kechiradi va xilma- xil tuzilishga ega bo‘lgan bir hujayrali hayvonlardir. Hamma xivchinlilarning harakat organoidlari bitta yoki bir nechta xivchinlar hisoblanadi.

Oziqlanish va moddalar almashinuvi xususiyatlariga binoan xivchinlilar kenja tipi 2 ta sinfga bo‘linadi:  o‘simliksimon xivchinlilar (Phytomastigina)  hayvonsimon xivchinlilar (Zoomastigina).

O‘simliksim n ivchinlil r (Phytomastigina) о х а sinfi vakillari huj yr sid yashil r ng а а а а b ruvchi r m t f r l r bo‘l di. H mm е х о а о о а а а а а yashil ivchinlil r yashil o‘simlikl r sing ri х а а а yorug‘d k rb n t ngidrid g zi, suv v а а о а а а а b shq min r l m dd l rd n rg nik о а е а о а а а о а m dd l r sint zl ydi, ya’ni о а а е а f t sint z rq li о о е о а vt tr f а о о ziql n di. о а а

O‘simliksim n ivchinlil rga о х а yashil evgl n , е а v lv ks о о va boshqa turlar kirib, ular erkin holda yashaydi.

H yv nsim n ivchinlil r (Zoomastigina) а о о х а sinfi vakillari asosan yakk holda yashaydi. а Ul r b rch h yv nl r sing ri а а а а о а а g t r tr f е е о о ziql n di. H yv nsim n ivchinlil r sinfi о а а а о о х а r sid chuchuk suv h vz l rid erkin о а а а а а а h yot k chir dig n turlari bilan bir qatorda а е а а d m v h yv nl r rg nizmid p r zitlik о а а а о а о а а а а qil dig n turl ri ham b r. а а а о

Kinetoplastidalar turkumining ayrim turlarigina erkin holda yashaydi. Ko‘pchilik turlari esa parazitlik qilib hayot kechiradi. Bu turkumning tripanosomalar (Trypanosoma) urug‘iga kiruvchi turlari odam va umurtqali hayvonlar qonida, orqa miya suyuqligi va boshqa organlarida parazitlik qilib, og‘ir kasalliklarni keltirib chiqaradi.

Odamlarda parazitlik qiladigan tripanosomalarning quyidagi turlari ancha yaxshi o‘rganilgan: 1) Afrika uyqu kasalligining qo‘zg‘atuvchisi- Trypanosoma gambiense ; 2) Chagas kasalligining qo‘zg‘atuvchisi- Trypanosoma cruzi ;

Trypanosoma gambiense - Afrikada tarqalgan juda og‘ir “uyqu kasalligi” deb atalgan xastalikni qo‘zg‘atuvchisi hisoblanadi.

Trypanosoma gambienseni antilopalar qonida ko‘plab uchratish mumkin. Bu hayvonni kasallikka chidamli bo‘lganligi uchun uni tabiatda tripanosomalarni o‘zlarida saqlovchi rezervuar deb hisoblash mumkin.

Demak, Afrika uyqu kasalligining tabiiy manbai antilopalar hisoblanadi, tarqatuvchisi esa se-se pashshasidir (Glossina palpalis). Kasallik faqat shu qon so‘ruvchi pashshalar tarqalgan hududlarda uchraydi. Pashsha odam qonini so‘rganda unga kasallikni yuqtiradi. Pashshalar ichagida parazitlar bo‘yiga bo‘linib, jinssiz ko‘payadi.

Trypanosoma gambiense shuningdek qoramollarda, cho‘chqa, it va yovvoyi sut emizuvchilarda ham uchraydi. Ushbu tripanosoma 1962-yilda G‘arbiy Afrikada D.Datton tomonidan aniqlangan, uning rivojlanishini D.Bryus o‘rgangan.

Lotin Amerikasi mamlakatlarida xavfli chagas kasalligining qo‘zg‘atuvchisi - Trypanosoma cruzi keng tarqalgan. Morfologik jihatdan Afrika uyqu kasalligini qo‘zg‘atuvchisidan farq qilmaydi.

Chagas kasalligining tarqatuvchisi qon so‘radigan Triatoma infestans qandalasidir. Tripanosomalar qandalaning orqa ichagida yashaydi va 5-15 kun davomida taraqqiy etadi. Parazitlarni o‘ziga bir marta yuqtirgan qandala butun umri davomida (2 yildan ortiq umr ko‘radi) o‘zida tripanosomalarni saqlaydi va odam uchun xavfli hisoblanadi.

Odatda, parazitlar odamga teri va shilimshiq qatlamlarning har xil yoriqlari, ja- rohatlar orqali faol yo‘l bilan o‘tadi. Triatom qandalalari odamga, asosan, kechasi uxlab yotganida hujum qilib lab, ko‘z va burunning shilimshiq qatlamlaridan qon so‘rib oziqlanadi.

Kasallikning belgilariga tana haroratining ko‘tarilishi, jigar va taloqning kattalashishi, ichak faoliyatining buzilishi kabilar kiradi. Keyinchalik, ularga meningit-ensefalit va miokardit qo‘shilishi mumkin.

Besh yoshgacha bo‘lgan bolalarda chagas kasalligi juda og‘ir o‘tib, o‘limga olib kelishi mumkin. Ayrim ma'lumotlar bo‘yicha 14 % gacha bemorlar ushbu kasallikdan o‘ladi. Kasallik onadan bolaga ona suti, qon quyish orqali yuqadi (tug‘ma ham bo‘lishi mumkin).

Chagas kasalligi ko‘pincha qishloqlarda ko‘p tarqalgandir. Ayniqsa, sanitariya-gigiyena qoidalariga rioya qilinmagan xonadonlarda, iflos joylarda triatom qandalalarning lichinkalari bemalol rivojlanadi.

Tripanosomalardan- Leptomonas davidi turi Janubiy Amerikada kofe daraxti bargi to‘qimalarida parazitlik qiladi va natijada bunday kasallangan barglarning sarg‘ayib to‘kilishiga, ba'zan qurib qolishiga sabab bo‘ladi.

Besh yoshgacha bo‘lgan bolalarda chagas kasalligi juda og‘ir o‘tib, o‘limga olib kelishi mumkin. Ayrim ma'lumotlar bo‘yicha 14 % gacha bemorlar ushbu kasallikdan o‘ladi. Kasallik onadan bolaga ona suti, qon quyish orqali yuqadi (tug‘ma ham bo‘lishi mumkin).

Tropik leyshmaniya (Leishmania tropica) yuz, qo‘l va oyoqlar terisida parazitlik qiladi. Teri leyshmaniozining qo‘zg‘atuvchisini rus shifokori P.F. Borovskiy birinchi marta 1882- yilda Toshkentda aniqlagan. Teri leyshmaniozi Markaziy Osiyo va Kavkaz ortida keng tarqalgan.

Ular odamlarda, shuningdek itlarda, bo‘ri va chiyabo‘rilarda, mushuklarda, kalamush va yumronqoziqlarda uchraydi va ularga qon so‘ruvchi ikki qanotlilardan- iskabtopar (Phlebotomus avlodi) orqali yuqadi. Tabiatda leyshmaniyalarni yovvoyi kemiruvchilarda saqlanib yurishini 1939 yil akad. Ye.N. Pavlovskiy qoraqumga qilgan ekspeditsiyasida aniqlagan

Trixomonadalar (Trichomonadidae)- trixomonadoz kasalligini qo‘zg‘atuvchilari bo‘lib, uch turni o‘z ichiga oladi: 1. Ichak trixomonadasi- Trichomonas hominis ; 2. Qin trixomonadasi- Trichomonas vaginalis ; 3. Og‘iz trixomonadasi- Trichomonas tenax .

Ichak trixomonadasi odamning yo‘g‘on ichagida parazitlik qiladi.

Qin trixomonadasi erkak va ayollarning siydik- tanosil yo‘llarida parazitlik qilib, shaxsiy gigiyena qoidalariga rioya qilmaslik natijasida va jinsiy aloqa vaqtida yuqadi. Ushbu parazit barcha davlatlarda uchraydi. Ular erkak va ayollarning siydik yo‘llarida uchraydi. Kasallanish ayollarda 20-40 %, erkaklarda esa 15 % ni tashkil qiladi. Tashxis qo‘yish uchun bemorning siydik va jinsiy yo‘llaridan surtma olinib, mikroskop ostida tekshiriladi.

Og‘iz trixomonadasining patogenlik xususiyati aniqlanmagan, lekin og‘iz bo‘shlig‘i va tish kasalliklari (gingvit, paradontoz, tish kariyesi) bilan kasallangan odamlarda ko‘proq uchrab turadi. Shuning uchun stomatologiya shifo- xonalarida og‘iz trixomonadasini aniqlash usullariga alohida e'tibor berish lozim.

E’tirobingiz uchun rahmat!

Похожие

Parazitlarning yashash sharoitiga morfologik adaptatsiyalari. Devastatsiya ta’limoti

Suvo‘tlarining umumiy tavsifi

Algologiya (suv o’tlar to’g’rida umumiy ma’lumot)

Parazitizmning kelib chiqishi. Parazitlarni xo’jayin organizmiga kirish yo’llari

O’simliklar sistematikasining rivojlanish tarixi