Tikanboshlilar (Acanthocephala) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi - Ботаника - Презентации

Tikanboshlilar (Acanthocephala) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi

Загружено в:

02.12.2023

Скачано:

0

Размер:

2212.794921875 KB

Mavzu: Tikanboshlilar (Acanthocephala) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi

REJA: 1. Odamda parazitlik qiluvchi parazit chuvalchanglar. 2. O’simlik nematodalari. 3. Tikanboshlilar (Acanthocephala) tipi.

Qilbosh nematoda ( Trichocephalus trichiurus ). Qilb sh n m t d l r s s n, о е а о а а а о а d ml rning yo‘g‘ n ich gid о а а о а а p r zitlik а а qil di. а

Ul r yrim jinsli, а а erk gining uzunligi а 30-40 mm bo‘lib, rq uchi spir l k bi bur lg n о а а а а а bo‘l di. а Urg‘ chisining uzunligi о 30-50 mm k l di. е а Qilb sh n m t d ning ldingi uchid g‘iz о е а о а о а о bo‘shlig‘i v qizilo‘ng chi j yl shg n. а а о а а

T n sining k ng yg n rq qismid es а а е а а о а а а o‘rt v rq ich kl r, rq chiq ruv t shigi а а о а а а о а а е v jinsiy rg nl r sist m si j yl shg n. а о а а е а о а а Qilb sh n m t d l r b sh qismini o‘z о е а о а а о o‘j yini ich k d v rig s nchg n h ld х а а е о а а а о а q n bil n ziql n di. о а о а а N m t d l rning е а о а а urug‘l ng n tu uml ri а а х а o‘j yini l ti rq li t shq rig chiq di. х а ах а о а а а а а

Tuxum yetarli namlik va harorat bo‘lgan taqdirda yaxshi rivojlanadi. Bitta urg‘ochi qilbosh nematoda bir kecha- kunduzda 1000 tadan 3500 tagacha tuxum qo‘yadi. Qulay sharoitda tuxum 20-30 kunda yuqumli holatga keladi.

Odam ko‘pincha yuvilmagan sabzavot- mevalarni iste’mol qilganida qilbosh nematodaning invazion tuxumlarini yutib yuborish bilan zararlanadi va nematoda taxminan bir oydan keyin voyaga yetadi. Bu nematodalar odam organizmida 5 yilgacha yashashi mumkin.

Qilbosh nematodalar trixotsefalyoz kasalligini keltirib chiqaradi. Bu kasallik yer sharining hamma qismida, ayniqsa, issiq iqlimli mamlakatlarda ko‘p uchraydi. Qilbosh nematoda asosiy xo‘jayini hazm organlarini yallig‘laydi va bir qator mikroorganizmlarning tushishiga yo‘l ochadi.

Chorva mollarda ham qilbosh nematodalarning bir necha turlari parazitlik qiladi. Masalan, cho‘chqalarda - cho‘chqa qilbosh nematodasi (Trichocephalus suis), qo‘y, echki va qoramollarda - Trichocephalus ovis, Trichocephalus skrjabini kabi turlari parazitlik qiladi.

Qiyshiqbosh yoki egribosh nematoda ( Ancylostoma duodenale ). Odamlarning 12-barmoqli ichagida parazitlik qiladi. Parazitning bosh qismi egilgan, qiyshiq bo‘lib, unda rivojlangan og‘iz kapsulasi joylashgan .

Ular ayrim jinsli, urg‘ochisining tana uzunligi 10-18 mm , erkaginiki esa 8-10 mm atrofida bo‘ladi. Erkagining orqa uchida bursa va spikula joylashgan.Qiyshiqbosh nematoda geogelmint.

Uruglanishi xo‘jayini ichagida o‘tadi. Urg‘ochisi bir kecha-kunduzda 10 mingga yaqin urug‘langan tuxum qo‘yadi. Tashqariga chiqqan tuxumdan qulay haroratda (26-30°C da) bir-ikki kun ichida lichinka chiqadi. Bir hafta davomida lichinka 2 marta tullab, yuqumli (invazion) davrga o‘tadi.

Bunday lichinkalar qish faslida tuproq harorati pasayganda, 1 m pastga tushadi. Harorat ko‘tarilishi bilan yana tuproq yuzasiga chiqadi va tuproqda 18 oygacha o‘z hayotchanligini saqlab qoladi.

Odamlarning egribosh nematoda bilan zararlanishi asosan teri orqali ro‘y beradi. Bunda odam go‘ng va har xil axlatlar tashlangan dalalarda hamda polizlarda oyoqyalang yurganida parazit lichinkasi teri orqali tanaga kiradi.

Egribosh nematodalar ichak devorida yaralar hosil qiladi va xo‘jayini qonini so‘rib oziqlanadi. Bunday odam ozadi, ichakdan qon oqadi, natijada bemor kamqon bo‘lib qoladi. Odamlar egribosh nematoda lichinkalari bilan og‘iz orqali (suv va oziq-ovqat orqali) ham zararlanishi mumkin.

Qiyshiqbosh nematoda xususan janubda, namgarchilik ko‘p bo‘lgan joylardagi aholi o‘rtasida, ayniqsa, dehqonchilik bilan shug‘ullanadigan, shaxtalarda ishlaydigan odamlar o‘rtasida keng tarqalgan.

Umum n, qiyshiqb sh n m t d а о е а о а qo‘zg‘ t dig n k s llik а а а а а ankilostomoz deb atalib, rasmiy ma’lumotlarga qaraganda, yer yuzida u bilan 500 mln. ga yaqin odam kasallangan. Bu kasallik MDHda Kavkazortida, Qozog‘iston va O‘rta Osiyo Respublikalarida yashovchi aholi o‘rtasida ham uchraydi. O‘zbekistonda Toshkent, Sirdaryo, Andijon, Farg‘ona va Buxoro viloyatlarida uchraydi.

Trixinella ( Trichinella spiralis ). Juda mayda, ya’ni urg‘ochisining uzunligi 3-4 mm , erkaginiki 1,5-2 mm atrofida bo‘lib, asosan kalamush, it, mushuk, bo‘rsiq, cho‘chqa va ba’zan odamlarda parazitlik qiladi

Trixinella tufayli vujudga keladigan kasallik trixinellyoz deyiladi. Minglarcha trixinella lichinkalari odam ichak devorini teshib o‘tganda, og‘ir kasallikka va hatto, o‘limga ham olib kelishi mumkin.

Umuman, trixinella bilan kasallangan odamlarning harorati ko‘tariladi, ovqat hazm qilish sistemasining ishi buziladi , muskullari og‘riydi, ko‘ngli ayniydi, yuzi va qovoqlari shishadi. Trixinellyozning yashirin davri 10-25 kun davom etadi.

Bug‘doy nematodasi ( Anguina tritici ). O‘simlik nematodalari ichida eng yirigi hisoblanadi. Erkagining uzunligi 2,5 mm , urg‘ochisiniki esa 5 mm atrofida bo‘ladi. Bu nematoda bug‘doy va boshqa boshoqli ekinlarga zarar yetkazadi

Zararlangan bug‘doyning boshog‘ida don o‘rnida qora yoki jigarrang bo‘rtma (tugunak) hosil bo‘ladi. Tugunak ichida 15-17 mingtagacha nematoda lichinkalari bo‘lib, ular quruq holda oziqlanmay 20-28 yilgacha yashashi mumkin.

Urug‘lik bug‘doylarga aralashgan tugunaklar ichida yotgan lichinkalari bilan birga yerga tushadi. Namlikda lichinkalar tugunakdan chiqib, yangi unayotgan bug‘doy maysasining ildiziga kirib, tanasidan yuqoriga ko‘tariladi va barg qo‘ltig‘iga keladi

Bug‘doy gullay boshlaganda lichinkalar gul g‘unchalari ichiga kiradi va gulning kurtagi (murtagi) bilan oziqlanib, tugunak hosil qiladi. Tugunak ichida lichinkalar jinsiy voyaga yetadi. Bitta tugunakda 40-50 tagacha nematoda bo‘ladi.

Bitta urg‘ochi nematoda otalangandan so‘ng 2500 tagacha tuxum qo‘yadi. Tuxumdan birinchi yoshdagi lichinka chiqadi. U tullab ikkinchi yoshdagi lichinkaga aylanadi. Har bir donda 6-8 ta urg‘ochi nematodalarning nasli rivojlanadi.

Lavlagi nematodasi ( Heterodera schachtii ). Lavlagi ildizida parazitlik qilib, o‘simlikni o‘sishdan qoldiradi va so‘ldiradi. Urg‘ochisi 1 mm bo‘lib, u 600 tagacha tuxum qo‘yadi. Tuxum tuproqda bir necha yilgacha saqlanishi mumkin.

Tuxumdan chiqqan lichinkalar tuproq ichida ancha vaqtgacha yotishi mumkin, so‘ngra ular lavlagi ildiziga kiradi. O‘sishi 4-5 hafta davom etadi. U Ukraina sharoitida 5-6 marta nasl beradi. Bu nematoda kartoshka va poliz ekinlariga ham zarar yetkazadi.

Kartoshka nematodasi ( Ditilenchus destructor ) Urg‘ochisining uzunligi 1,4 mm, erkaginiki 1,3 mm atrofida bo‘ladi. Ular kartoshka hosil berganiga qadar tuproqdan kartoshka poyasiga o‘tadi. Ichida nematodasi bo‘lgan kartoshkaning poyasi sog‘lariga nisbatan yo‘g‘on, barglari kichkina va och rangli bo‘ladi. Sog‘ kartoshkaga qaraganda kasallanganning tuplari 1,5-2 marta kichik bo‘ladi.

Nematoda kartoshka hosil bo‘la boshlashi oldidan poyadan kartoshka ichiga o‘tadi. Poya va kartoshka ichida parazit juda tez ko‘payadi va bir necha marta nasl beradi. So‘ngra kartoshka quriganga qadar tuproqqa chiqib ketadi. Bu nematoda bilan 40-60 % ga qadar kartoshka zararlanadi.

Bir yilda 1-2 marta nasl beradi. Har bir naslning rivojlanish davri 50 kun atrofida bo‘ladi. Nematoda mingdan ortiq tuxum qo‘yadi. Zararlangan o‘simlik o‘sishdan qoladi va nobud bo‘ladi.

Kartoshka nematodasi bilan zararlanmasligi uchun faqat sog‘lom kartoshka ekish, yuqori darajada agrotexnika chora-tadbirlarini ko‘rish, ekishni to‘g‘ri yo‘lga qo‘yish kerak.

Tikanboshlilar (Acanthocephala) tipi. Vakillari ancha ixtisoslashgan chuval- changlar bo‘lib, hozirgi vaqtda 500 dan ortiq tur fanga ma’lum. Ular baliqlar, suvda hamda quruqlikda yashovchilar, sudralib yuruvchilar, qushlar va sutemizuvchilarda parazitlik qiladi.

Akantotsefalalar haqidagi dastlabki ma’lumot Redi tomonidan 1684-yilda e’lon qilingan. Rudolf XIX-asrning boshlarida skrebniyning 50 ta turini o‘rganib, ularni bitta turkumga kiritadi. Leykart bu guruh parazitlarning biologiyasini o‘rganib, ular oraliq xo‘jayinlar orqali rivojlanishini aniqlaydi.

1958-yillarda prof. V.I. Petrochenko akantotsefalalarning MDH da uchraydigan turlari, ularning tarqalishi, rivojlanish sikli, keltirib chiqaradigan kasalliklarini o‘rganib, «Uy va yovvoyi hayvonlar akantotsefalalari» nomli ikki jildlik monografiyasini yaratdi.

Bu tipga faqat bitta-Tikanboshlilar (Acanthocephala) sinfi kiradi. Akantotsefalalarning gavdasi ipsimon, silindrsimon, qopsimon va ovalsimon ko‘rinishda bo‘lib, kattaligi 1,5 mm dan 68 sm gacha (Macracanthorhynchus hirudinaceus) boradi.

Akantotsefalalar ayrim jinsli, odatda urg‘ochilari yirik, xartumlari yaxshi rivojlangan. Akantotsefalalar biogelmintlar bo‘lib, bunda umurtqali hayvonlar asosiy xo‘jayin, umurtqasiz hayvonlar (mollyuskalar, qisqichbaqasimonlar, hasharotlar) esa oraliq xo‘jayinlar hisoblanadi. Ular nihoyatda serpusht bo‘lib, bitta urg‘ochi parazit bir sutkada 580 mingtagacha tuxum qo‘yishi mumkin.

Bu sinfning eng keng tarqalgan turlaridan biri cho‘chqada parazitlik qiladigan gigant tikanbosh makrakantorinx bo‘lib, u uy va yovvoyi cho‘chqa, burunduq, olmaxon va krotlar ingichka ichaklarida parazitlik qiladi.

Makrakantorinxus asosan, G‘arb mamlakatlarida, MDH ning Yevropa qismida va Uzoq Sharqda tarqalgan. Ayrim xo‘jaliklarda makrakantorinxoz qo‘zg‘atuvchisi bilan cho‘chqalar 100 % gacha kasallanishi mumkin. Kasallangan cho‘chqalarning taxminan uchdan bir qismi halok bo‘ladi.

Makrakantorinxusning oraliq xo‘jayinlari may qo‘ng‘izlaridan- Melolontha hippocastani, tilla qo‘ng‘izlardan Ustonia anrota va Ziocola orvitarsis, shoxli qo‘ng‘iz va go‘ng qo‘ng‘izlarining lichinkalari, g‘umbaklari va voyaga yetganlari hisoblanadi.

Cho‘chqalar zararlangan qo‘ng‘izlarning lichinkalarini, g‘umbak va imago davrlaridagilarini yeb, parazitni o‘zlariga yuqtiradi. Cho‘chqa oshqozonida qo‘ng‘izlar hazm bo‘lib, ichagidagi makrakantorinxus lichinkalari-akantellalar ingichka ichakda xartumini qinidan chiqarib 36 ta ilmog‘i bilan ichak shilliq pardasiga yopishib oladi va yopishgan joyida rivojlanib jinsiy voyaga yetadi.

Bu parazit bilan ba’zan odamlar, maymunlar, qoramollar va itlar ham zararlanishi aniqlangan. Baliqlarda parazitlik qiluvchi tikanboshlilarning oraliq xo‘jayinlari, asosan mayda qisqichbaqasimonlardan-Gammarus pulex turi hisoblanadi.

Tikanboshli chuvalchanglardan Polymorphus va Filicollis urug‘larining vakillari o‘rdak, g‘oz va boshqa suv qushlarining ichagida parazitlik qilib, ularga katta ziyon yetkazadi

O‘rdaklarda polimorfuslardan-Polymorphus magnus va Polymorphus minutus turlari parazitlik qiladi. Birinchi turi, asosan, o‘rdaklarning ingichka ichagida, ikkinchi turi esa yo‘g‘on ichagida parazitlik qiladi.

Filikollis urug‘idan Filicollis anatus o‘rdak, g‘oz va boshqa suv hamda botqoqliklarda yashovchi qushlarning ingichka ichagida parazdtlik qiladi. Parazitning uzunligi 6-25 mm atrofida bo‘ladi. Oraliq xo‘jayini qisqichbaqasimonlardan- suv xo‘tigi (Asellus aquaticus) hisoblanadi.

E’tiboringiz uchun rahmat!

Похожие

To’garak chuvalchanglar (Nemathelminthes) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi

Zuluklar sinfi Molluskalar tipi Ikki pallali molluskalar sinfi

Parazitlarning hayvonot dunyosidagi sistematik holati. Bir hujayrali parazitlarning umumiy tavsifi va sistematikasi

Zamburug’lar. Xitridiyalar sinfi

Tasmasimon chuvalchanglar (Cestoda) sinfi