Infektsion, invazion va tabiiy o‘choqli kasalliklar - Ботаника - Презентации

Infektsion, invazion va tabiiy o‘choqli kasalliklar

Загружено в:

02.12.2023

Скачано:

0

Размер:

119.294921875 KB

Mavzu: Infektsion, invazion va tabiiy o‘choqli kasalliklar. Ye.N. Pavlovskiy ta’limoti

REJA: 1. Transmissiv yoki tabiiy o‘choqli kasalliklar. 2. Parazitar kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarini yuqtirish yo‘llari. 3.Parazitlarni keltirib chiqaradigan kasalliklari nomlari. 4. Invazion kasalliklarning o‘tishiga tashqi muhitning ta’siri.

Akademik Ye.N. Pavlovskiy ta’rifi bo‘yicha, kasallik qo‘zg‘atuvchilari odam va hayvonlarga qon so‘ruvchi bo‘g‘imoyoqlilar orqali o‘tsa bunday kasalliklar transmissiv yoki tabiiy o‘choqli kasalliklar deyiladi.

Tabiiy o‘choqli kasalliklarning tarqalishida bo‘g‘moyoqlilarning ahamiyati nihoyatda katta. Bo‘g‘imoyoqlilarni qon so‘ruvchi parazitligidan ko‘ra kasallik qo‘zg‘tuvchilarini sog‘lom odam va hayvonlarga yuqtirishi xavfli hisoblanadi. Masalan: bezgak, tif, virusli ensefalit, leyshmanioz, tripanasomoz.

Transmissivis – lotincha so‘z bo‘lib, olib o‘tish, tashib o‘tish, o‘tkazish degan ma’nolarni anglatadi. Transmissiv kasalliklarni qo‘zg‘atuvchilarini tabiatda manba (makon) lari mavjud bo‘ladi.

Transmissiv kasalliklarni tabiiy o‘choqlari u yoki bu geografik mintaqalarga moslashganligi bilan xarakterlanadi .

Masalan: o‘rmonlarida kana ensefaliti, cho‘llarda tif, o‘lat (chuma) o‘choqlari, sharqiy hududlarda yapon ensefaliti , issiq yarim cho’l va cho‘llarda esa teri leyshmaniozi va boshqalar uchraydi.

Tabiatda odam va hayvonlar yashamaydigan ( Masalan: tayga, tundra, cho‘l, sahro ) joylarda ma’lum bir kasalliklarning manbalari uchrab turadi va ular tabiatda uzoq vaqt saqlanadi.

Ana shunday joylarga odamlar yoki hayvonlar borib qolsa bu kasalliklar yuqishi mumkin. Transmissiv kasalliklarni odam va hayvonlarga yuqishi uchun:

Parazitar kasalliklar qo‘zg‘atuvchilarini yuqtirish yo‘llari turlicha. Ularni asosiylari quyidagilar: 1. Kontaktli (parazitlar kasal hayvonlardan sog‘ mollarga, ular birga boqilganda va molboqarlar orqali, trixomonadalar va boshqalar).

Kontaktli o‘z navbatida passiv va faol bo‘ladi (passiv-trixomonadalar jinsiy yo‘l orqali, faol: shistosomalarning lichinkalari faol teri orqali o‘tishi). Kasallik qo‘zg‘atuvchilari kasallangan organizmlar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri kontakt orqali yuqadi (qichima, tif, toksoplazma va boshqalar).

2. Aerogenli-qo‘zg‘atuvchilar (havo yo‘li) nafas yo‘llari orqali yuqadi (gripp, toksaplazmoz, tuberkulyoz, pnevmosistoz).

3. Suv orqali-kasallik qo‘zg‘atuvchilari bilan ifloslangan suv iste’mol qilish bilan bog‘liq (amyobali va bakteriyali dizinteriya, vabo (xolera), qorin tifi va boshqalar).

4. Alimentar yoki kasallik qo‘zg‘atuvchilari bilan zararlangan oziq-ovqat mahsulotlari orqali (parazitlarning tuxum va lichinkalari chorva mollariga passiv holatda yem-xashak, suv, oraliq xo‘jayini orqali oshqozon va ichakka tushadigan. Masalan: parazit chuvalchanglar, koksidiyalar, balantidiylar, toksoplazmalar va boshqalar.

5. Perkutan (teri orqali) yo‘li bilan. Masalan: qon so‘ruvchi bo‘g‘imoyoqlilar, piroplazmalar, tripanosomalar, onxoserka, parafilariya lichinkalarini teri orqali yuqtiradi..

6. Burun teshigi, ko‘z orqali (burun tomoq bo‘kasi, telyaziya).

7. Transplasentar yo‘l bilan. Ona qornida (ayrim parazitlar onadan bolaga kindik orqali o‘tadi. Masalan: neoaskaridalar, taksokaralar, toksoplazmalar, trixinellalar.

Qo‘zg‘atuvchi va tashuvchi o‘rtasida uzoq davom etgan o‘zaro munosabatlarni evolyutsion moslashuvi natijasida tashuvchilikning ikki xil yo‘li kelib chiqdi: mexanik va spesifik yo‘llari.

Mexanik tashuvchilar organizmida kasallik qo‘zg‘atuvchilari ko‘paymaydi, rivojlanmaydi, ular yordamida bir joydan ikkinchi joyga o‘tadi va ma’lum vaqt tashuvchilarda saqlanadi (pashshalar, suvaraklar).

Spetsefik tashuvchilar. Ular organizmida kasallik qo‘zg‘atuvchilari ma’lum bosqichni o‘taydi. Natijada, tashuvchi va qo‘zg‘atuvchi o‘rtasida ma’lum biologik bog‘ hosil bo‘ladi va ular ma’lum tur, avlodga mansub bo‘lishlari kerak.

Masalan, bezgak parazitida-Anofeles avlodiga mansub bezgak chivinlari, leyshmaniyada – iskabtoparlar va hokazolar. Spetsifik tashuvchilar kasallik qo‘zg‘atuvchilarini o‘zlarida uzoq vaqt saqlaydilar.

Invazion kasalliklarni nomlash. Parazitologiya sohasida yaqin yillargacha parazitar kasalliklarga ilmiy asoslangan nom berilmagan edi. Bu esa parazitar kasalliklarning nomini atashda chalkashliklarga sabab bo‘lib, tashxis qo‘yishda qiyinchilik tug‘dirar edi.

Shu sababli K.I.Skryabin va R. S. Shults zoologiya qoidalariga asoslangan holda invaznon kasalliklarga yangi nom taklif qilishib, uni ilmiy asoslab berdilar.

Invazion, parazitar kasalliklarning nomini atash uchun shu kasallikni qo‘zg‘atadigan parazitlar avlodining nomiga «oz» yoki «yoz» qo‘shimchasini qo‘shish kerak. Masalan, Haemonchus avlodi vakillari qo‘zg‘atadigan kasallik gemonxoz yoki Fasciola avlodi vakillari qo‘zg‘atadigan kasallik fastsiolyoz deb ataladi.

Agarda kasallikni qo‘zg‘ayotgan parazitlar birgina avlod vakillari bo‘lsa, bunday kasalliklar birlik bilan ataladi. Masalan, Hypoderma bovis va Hypoderma lineata gipodermatoz kasalini yoki Opisthorchis felineus - opistorxozni qo‘zgaydi .

Parazitologiya fanida kasallik qo‘zg‘atuvchilarning qaysi sinfga, turkumga, kenja turkumga, oilaga kirishiga ko‘ra invazion kasalliklarga umumiy nom beriladi.

Masalan: Trematodalar sinfi vakillari qo‘zg‘aydigan kasalliklarning umumiy nomi trematodozlar, Spiruratalar kenja turkumlari qo‘zg‘aydiganlari- spiruratozlar, Echinostomatidalar oilasi vakillari qo‘zg‘aydigan kasalliklar esa exinostomatidozlar deyiladi.

Invaziya bilan infektsiya o‘rtasidagi bog‘lanish. 1901-yilda I. I. Mechnikov gelmintlar migratsiya davrida hayvon organizmiga o‘zlari bilan birga turli mikroblarni olib kirishi to‘g’risidagi fikrni aytgan edi. Qator ilmiy tekshirishlar natijasida bu mikroblarning hayvon organizmida to‘liq yoki qisman voyaga yetib, unga zarar yetkazishi aniqlangan.

Bu to‘g‘rida akad. K.I. Skryabin “Invaziya infeksiyaga darvoza ochadi”, deb ta’riflagan edi. Invaziya ta’sirida infektsion jarayonlarning kechishi ham o‘zgaradi. Paraskaridalar bilan zararlangan chorva mollarida soqov kasali og‘ir o‘tadi, alfartioz yoki delafondioz bilan zararlangan toylarda esa salmonellyoz kasalining klinik belgilari rivojlanadi.

Invazion kasalliklarning o‘tishiga tashqi muhitning ta’siri. Tashqi muhit omillari invazion kasalliklarning paydo bo‘lishi, kechishi va davom etishiga kuchli ta’sir qiladi.

Masalan, MDH ning janubiy hududlaridagi qoramollarda piraplazmoz, teylerioz kasalliklari, qo‘ylarda esa piroplazmidozlar keng tarqalgan. Lekin ushbu kasalliklar shimoliy hududlarda yo‘q, chunki oraliq xo‘jayinlarining rivojlanishi uchun sharoit yo‘q.

Parazitar kasalliklarning epizootologiyasi invazion kasalliklarning paydo bo‘lish sabablari, tarqalish yo‘llari, rivojlanish qonuniyatlari va oqibatlarini o‘rganadi.

Invazion kasalliklarning tarqalishi tabiiy sharoitga (iqlim, tuproq, havo, suv manbalari, yaylov, umurtqasiz hayvonlarning ko‘p-ozligi, o‘simliklar turi va hokazo). Shu bilan birga hayvonning yoshiga, jinsiga, zotiga, yovvoyi hayvonlar va ularning qishloq xo‘jalik hayvonlari bilan bo‘lgan munosabatiga, hayvonlarni boqish, asrash, oziqlantirish, yosh mollarni parvarish qilish va boshqa omillarga bogliq.

Invazion kasalliklarning har xil darajada tarqalishi ikkita ko‘rsatkich: ekstensiv intensivligi bilan ifodalanadi.

Invaziyaning ekstensivligi- tekshirilayotgan hayvonlar orasidagi kasallangan mollarning % hisobida ko‘rsatilgan soni (masalan, otarda 25% qo‘y moniezioz bilan kasallangan). U hayvoilarning tirik yoki o‘lganidan keyin aniqlanadi.

Invaziyaning intensivligi- har bir hayvonni kasallantirgan qo‘zg‘atuvchining miqdoriy ko‘rsatkichidir. Masalan: 30 bosh ikki oylik cho‘chqa bolasining har bittasining ichida o‘rtacha 35 donadan askarida borligi aniqlansa, u shu guruhdagi invaziyaning o‘rtacha intensivligi hisoblanadi.

E’tirobingiz uchun rahmat!

Похожие

Parazitlarning yashash sharoitiga morfologik adaptatsiyalari. Devastatsiya ta’limoti

To’garak chuvalchanglar (Nemathelminthes) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi

Tikanboshlilar (Acanthocephala) tipi. Nematodalar (Nematoda) sinfi

Kartoshka zararkunandalari

O‘zbekiston sharoitida introduksiya qilingan dorivor xushbo‘y XUSHBO‘Y RUTA (RUTA GRAVEOLENS L.) o‘simligining kasalliklari