Дунё ўрмонлари. Дендрологик таркиби ва географик тақсимланиши - Ботаника - Презентации

Дунё ўрмонлари. Дендрологик таркиби ва географик тақсимланиши

Загружено в:

09.04.2023

Скачано:

0

Размер:

6362.0263671875 KB

ДУНЁ ЎРМОНЛАРИ. ДЕНДРОЛОГИК ТАРКИБИ ВА ГЕОГРАФИК ТАҚСИМЛАНИШИ РЕЖА: 1. ДУНЁ ЎРМОНЛАРИНИНГ ГУРУҲЛАРИ 2. ДУНЁ ЎРМОНЛАРИНИНГ ТАҚСИМЛАНИШИ 3. ЎРМОНЛАРНИНГ ДЕНДРОЛОГИК ТАРКИБИ ВА ТУРЛАРИ

• Ер юзида экологик омиллар, яъни иссиқлик, намлик, ёруғлик ва бошқалар ҳудудий тақсимланган. Шу сабабли ўсимлик ва тупроқ қопламлари ҳам горизонтал равишда ҳудудий жойлашган. Бу табиий ҳудудлар ҳақидаги таълимотни биринчи бўлиб В.В.Докучаев яратган. Табиий ҳудуд ер юзининг бир қисми бўлиб, иқлими, ўсимлиги ва тупроқ қоплами билан характерланади. МДҲ ҳудудида 7 та табиий ҳудуд бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: тундра ҳудуди, ўрмон-тундра ҳудуди, ўрмон ҳудуди, ўрмон-дашт ҳудуди, дашт ҳудуди, дашт-чўл ҳудуди, чўл ҳудуди. • Шимолдан жанубга борган сайин бу горизонтал ҳудудлар бир-бири билан алмашинади. Бу хил горизонтал ҳудудликдан ташқари, тоғлик районларда вертикал ҳудудлик (пояслик) кузатилади. Бунда тоғ баландликларида шу баландлик учун хос иқлим шароити ва ўсимлик ҳамда тупроқ типлари ривожланиб, тоғ ўрмон кўтарилган сари булар ўзгариши мумкин, бу ўзгаришда навбатдаги пояслар пайдо бўлади. Горизонтал ва вертикал ҳудудларнинг айримлари иқлим шароити ва ўсимликлари ҳамда тупроғи билан бир-бирига ўхшаб кетса-да, айрим ҳолатларда тўғри келмай, фарқ қилади. Агар тупроқ шароити қулай бўлса, шу ҳудудга хос бўлмаган ўсимлик қоплами ривожланиши мумкин. Масалан, дашт ва чўл ҳудудларидаги ва дарё бўйлаб ўсадиган тўқайзорларни кўрсатиш мумкин. Бу тип ўсимликлар интразонал ўсимликлар деб аталади.

• Табиий ўрмонлар ва ўрмон типлари. • Ўзбекистондаги табиий ўрмонларни ташкил этувчи асосий тур бўлиб арча киради. Арчазорлар тупроқни мухофаза қилади, сувни ҳимоя қилади ва уни тартибга солади. • Бизнинг тоғ минтақамизда арчанинг уч тури учрайди: қора арча • (зарафшон арчаси), саурарча (яримшарсимон арча), ўрик арча (туркистон арчаси). Улар бир бирларидан ташқи кўриниши, вертикал тузилиши билан фарқ қиладилар. Арчадан кейин тоғларда табиий равишда ёнғоқзорлар ўсади: ҳандон писта 600-1700 м баландликда, грек ёнғоғи 1000-1500 м, бодом 800-1600 м ва мевали дарахтзорлар (олма, олхўри, дўлана, нок ва бошқалар) тоғларда кичик гуруҳ бўлиб (каркас) учрайди, дарёлар ёнида хурмо, заранг, олча учрайди. • Ўзбекистонда табиий ўрмонзорлардан ташқари кичик ўрмон-зорлар кўринишида, қишлоқ хўжалик экинлари атрофида ўрмон ихотазорлари, каналлар, сув омборлари, атомобиль, газ қувурлари атрофида 10 млн. га сунъий дарахтзорлар мавжуд. Бу ерда ҳар хил дарахт, бута ўсимликлари учрайди. Бизнинг шароитимизга мослашиб қолган интродукция қилинган турлар ўсади. Уларнинг кўпчилиги (эман, қайрағоч, оқ акас, сафора, теракларнинг айрим турлари) бизда тезроқ ўсади (ўз ватанига нисбатан), иссиқ иқлим ва ҳавонинг қуруқлигига яхши чидайди.

• Уларнинг катта массивлари Ғарбий Тяньшан, Зарафшон, Нурота, Хисор тоғларида ҳамда Самарқанд ва Сурхондарё вилоятларининг тоғларида денгиз сатҳидан 800- 1700 м баландликларда жойлашган. • Чирчиқ, Оқсоқота, Паркент, Бош қизил сой дарёлари ҳавза-ларида, Чотқол, Пском ва Угом тоғларида 80-90 ёшдаги ёнғоқ дарахт-ларининг баландлиги 20-25 м ва дарахт танасининг айланаси 80-100 см ни ташкил қилади. Аммо ёш ёнғоқ дарахтлари жуда ҳам кам, бу эса уларнинг ўсиб кўпайишига шароит йўқлигидан далолат беради. Маълумки, табиий ёнғоқ дарахтлари унумдорлиги ва намлиги етарли бўлган тоғ- қўнғир тупроқ шароитларида яхши ўсади. Бу туп-роқлар чириндига бой, юқори сув ўтказиш ва сақлаш хусусиятига эга. • Шунинг учун ҳам грек ёнғоғини унинг табиий тарқалган зоналарида, яъни Тошкент, Жиззах, Самарқанд, Фарғона, Қашқадарё ва Сурхондарё вилоятларининг тоғли ҳудудларида экиб ўстириш тавсия этилади. Бу минтақаларда янги ёнғоқзорлар барпо этишда «Идеал», «Ўзбек тезпишари», «Дўрмон-1» ва «Дўрмон-2» навларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир, чунки 30 ёшдаги бу навларнинг бир туп дарахти 75-100 кг гача ҳосил беради. • Ҳандон писта жуда кенг майдонда табиий тарқалган. Ўрта Осиёда унинг шимолий чегараси 42 0 46 1 шимолий кенгликда жойлашган.

• Қумли-чўл минтақасида қора ва оқ саксовул ўсади, ундан ташқари, шўра, қандим, черкез, дарёлар четида юлғун, туранғил ўсади. Бу ўрмонлар Ўзбекистон ўрмонзорларининг 70% ини ташкил этадилар ва қумни мустаҳкамловчи сифатида ишлатилади, ва моллар учун ем ҳашак вазифасини ўтайдилар. Ўзбекистоннинг учинчи ўрмон ташкил этувчи минтақаси – бу тўқайзорлардир. Улар дарёларга яқин жойлашган, қирғоқни ювилиб кетишидан ҳимоя қиладилар, сувни тартибга соладилар. Уларга туранғил, тол, жийда турлари киради, тоғларда камроқ равишда қайин, сўғдиёна шумтоли учрайди. • Ўзбекистонда ўрмонлар майдони Республиканинг умумий майдонининг 5% ини ташкил қилади. Ўрмончиларнинг асосий вазифаси – ўрмонларни барпо қилиш, ўрмонларни ўстириш ва шу ўрмонларни ҳимоя қилишдан иборатдир. • Ўрмонларнинг ўсимлик дунёси ҳам бениҳоя бойдир. Республикамиз ҳудудида 70 хил дархт, 324 хил бута, 136 хил ярим бута ва 3000 турдан зиёд гиёҳлар мавжуд. • Марказий Осиёда табиий ҳолатда ўсадиган грек ёнғоғи, ҳандон писта ва бодомнинг катта массивлари жойлашган • Табиий ёнғоқзорлар тоғнинг ўрта минтақасида 800 мм дан кам бўлмаган ёғингарчилик ёғадиган ҳудудларда ўсади.

РОССИЯДАГИ НИНА БАРГЛИ ЎРМОН

• Марказий Осиёда унинг шимолий чегараси 42 0 46 1 шимолий кенгликда жойлашган. Олмалисой бўлса, жанубда Афғонистон, Ғарбий Копет тоғ ва жануби-шарқда Помир- Олойгача чўзилиб, тоғ қияликларининг 500-600 м дан 1600 м баландликкача бўлган қисмини эгаллаган. Афғонистонда, ҳаттоки 2700 м тоғ баландликларида ҳам унинг ўсаётган туплар топилган. Ҳандон писта, ҳатто, Молдавия, Ўртаер денгизи мамлакат- ларида, Калифорнияда, Сурияда, Ироқда, Фаластинда, Туркияда, Италияда, Покистонда ҳам ўсади. • Ҳандон пистанинг асосий майдонлари тоғ олди ва қуруқ тоғлар минтақаларида йиллик ёғингарчилик миқдори 300-350 мм га тенг бўлган ҳудудларга жойлашган. Бу ерларда вегетация даври 210-220 кунни ташкил қилади. Энг юқори харорат 47-48 0 С га тенг. Ҳандон пистанинг илдизлари 10-12 м чуқурликкача бориб етади. • Ҳандон пистанинг табиий тарқалиш ареали бундан 100-200 йил аввал анча пастроқларда жойлашган. Аммо уларни ёқилғи сифатида кесиб фойдаланилган ва бутунлай йўқ қилиб юборилган. • Табиий пистазорлар майдони тўғрисида тўлиқ маълумотлар йўқ. Аммо, баъзи бир тахминларга кўра уларнинг майдони 300 минг гектардан ошиқроқ бўлган, шу жумладан, Ўзбекистонда 25,1 минг гектарни ташкил қилади. • Бугунги кунда дунё ўрмонларининг тарқалиши бўйича қуйидагича тартибда ўрмон типлари қабул қилинган.

• Совуқ минтақаларнинг игна баргли ўрмонзорлари. Булар фақат шимолий ярим шарликда учрайди ва катта бир ўрмон поясини ташкил қилади. Уни тайга деб аталади. Бу гигант пояс Россия, Финландия, Швеция, Норвегия, Канада, АҚШ (Аляска), Япониянинг Хоккайдо оролидаги ўрмонзорларидан ўтади. • Бу зонанинг ўзига хос хусусияти дарахт турларининг камлигидир. • Асосий дарахтлари-қорақарағай ва қарағай, тилоғоч ҳамда сибирь кедри ёки ёнғоғи, сибирь пихтаси, корея кедри, АҚШ нинг шимолий томонида эса оқ қорақарағай (белая ель), қора арча, бальзам пихтаси ўсади. • Ўртача иқлим минтақаларидаги аралаш ўрмонзорлари дарахт турларининг кўплиги билан ажралиб туради. Бу ерда бук, эман, ёнғоқ каби дарахт турлари ўсади. Аммо саноат учун игна баргли дарахтлар катта аҳамиятга эга. • Лекин кўпчилик катта баргли (кенг япроқли) дарахтлар ёнғоғининг сифати жуда паст. Шунинг учун Европа мамлакатларида улардан тайёрланган маҳсулотларга талаб кам. Масалан, Германияда бук, эман ўрнига ҳар хил игна баргли дарахтлар етиштирилмоқда. • Бу зона ўрмонзорлари аҳоли зич жойлашган районларда жойлашгани учун улардан фойдаланиш тез ошиб бормоқда. Шунинг учун улар ўзининг табиий ҳолатини йўқотмоқда.

• Ўртача иқлим намлигига мослашган ўрмонзорлар иккала ярим шарликда учрайди. Бу ўрмонлар япроқли дарахт турларининг, айниқса, эман, эвкалипт дарахтининг кўплиги билан машхур. Шунингдек бу ерларда қарағай дарахти ҳам ўсади ва саноатда ёғочлари кенг ишлатилади. АҚШ нинг жанубида ўсадиган америка қарағайи турлари (калта игнали қарағай, слешпайн, узун игнали қарағай) ҳам шулар жумласидандир. • Уларнинг ёғочидан целлюлоза ва қоғоз олинади, қурилишда кенг қўлланилади. Ботқоқ кипариси эса шаҳарлар кўркига хусн қўшадиган ажойиб манзарали дарахтдир. • Экваториал ёмғир ўрмонзорлари тропик ўрмонзорларнинг ҳамма ерида жуда кўп ёмғир ёғадиган жойлардаги ўрмонзорлардир. Бу ўрмонлар майдони 850 млн га бўлиб, заҳираси 125 млрд. кубометр. Асосан, яшил дарахтлар ўсади. Бир гектар жойда 100 дан ортиқ дарахт турлари мавжуд, аммо улардан бир-икки туригина ёғоч бера олади холос. Лотин Америкасида ўсадиган махогони, кедрлар ва лаврлар оиласи вакиллари, яшил юрак каби дарахтлар саноатда ишлатилади. Африка саванналаридаги баобоба-нон дарахти 20 метр диаметрда ўсади. Африканинг шу зонасидаги ўрмонзорларда сипо, лимба, обехе каби дарахтлар машхур. Махогони дарахтининг 700 дан ортиқ тури бор. Секвойя ва Эвкалипт дарахтларининг баландлиги 120-160 метрга етади.

• Япроқли тропик иқлим ўрмонзорлари: • Қуруқ минтақа ўрмонзорлари. Улар дунёнинг ҳамма қисмида учрайди. Бу борада қуруқ тропик ва субтропик минтақаси ўрмонзорлари заҳираси жуда кам. Одамлар кўп вақт давомида бу ўрмонларда ҳайвонларни боққанлар, дарахтларни кесганлар. Бундай ҳолни айниқса, Ўрта ер денгизи атрофида жойлашган мамлакатлар мисолида кўп кўриш мумкин. (Алжир, Сурия Саудия Арабистони, Ливан, Ливия, Туркия, Марокаш). • Қарағайнинг бир тури бўлган Pinus pinea Италия ва Испанияда ёнғоқсимон дарахтдек қадрланади. Франция ва Испанияда эса Pinus pinaster приморск қарағайи ғоят эътиборлидир. Бу қарағай туридан саноатда фойдаланилади ва битта дарахтдан бир йилда 3-4 кг живица (смолали елим) олинади. • Муссон ўрмонлари асосан иссиқ иқлим шароитига мослашган. Улар қурғоқчилик пайтларида ўз баргларини ташлаб юборади. Муссон шамоллари таъсирида пайдо бўладиган ёғингарчиликдан кейин яна ўсиб чиқади. Хиндистон, Индонезия, Африка мамлакатларида тарқалган тика дарахти бир гектарда 120-140 дона бўлади. Бўйи 30-40 метрга етади ва заҳираси 500 м 3 ни ташкил қилади, 35 ёшида ўсишдан тўхтайди. • Бутун дунё мамлакатларининг деярлик ҳаммасида ўрмонлар мавжуд бўлиб, улар 4 млрд. гектардан ортиқ майдонни эгаллаган. Бу қуруқликннинг 1/3 қисмини (30%) ташкил этади. Бу ўрмонларнинг ярмига яқини тропик поясда ўсади, бошқа ярми эса шимолий ярим шарнинг ўрта иқлим поясида жойлашган.

• Тундра ҳудуди. • • Тундра ҳудуди муз океанининг қирғоқларини, Оқ денгиздан Беринг денгизигача бўлган районларни эгаллайди. Унинг жанубий чегараси Канин ярим оролининг жанубий қисмидан бошланиб, Печора дарёсининг қуйилишига етиб боради. Тундра ҳудудининг геологик тузилиши ва геоморфологик шакли хилма-хил, ҳудудлар майдони денгиз сатҳига нисбатан турли баландликда бўлиши сабабли бир-биридан фарқ қилади. Ҳудуднинг қуйи районлари денгиз ва континентал чўкмалардан иборат бўлиб, тоғ қияликлари ва чўққилар кристал тоғ жинслари билан қопланган. Иқлими совуқ бўлиши ва қиш 7-8 ой давом этиши билан характерланади. Булардан ташқари, ҳудудда кутб кечалари узоқ бўлади, ёзда кун салқин ва кечаси ёруғ бўлиб, қоронғи тушмайди. Ойнинг энг совуқ вақтида ўртача харорат –12 о С дан -42 о С гача, энг иссиқ вақтида -3 о С дан Қ3 о С гача бўлади. Бир йилда ўртача 150 мм дан 300 мм гача ёғин ёғади. Сув ниҳоятда кам буғланади, бир йилда 50 мм дан ошмайди. Ҳаво кўп вақт булутли бўлиб, доим кучли шамол эсиб туради. Сувнинг кўп вақт музлаб туриши унинг тупроққа сингиб кетишига йўл қўймайди. Муз эриган пайтларда тупроқнинг намлиги ортади, натижада аэрация ёмонлашади.

• Тупроғи ботқоқ тупроқ бўлиб, унда турли ботқоқ ўсимликлари тарқалган, уларнинг қолдиғидан юпқа торфли тупроқ қатлами ҳосил бўлади. Ўсимликлар таркибига кўра, тундрани қуйидаги типларга бўлиш мумкин: • Лишайниклар тундраси. Бу ерда, асосан, тундра ўтлари-кладоний ва цетрарий ўсади. • Йўсунлар тундраси. Бу жойларда асосан йўсунлар тарқалган бўлиб, улар таркибида лишайниклар ҳам учрайди. • Ўт ўсимликлар тундраси. Бу тундрада майин баргли баргли қиёқ ва ғалласимон ўт ўсимликлар ўсади. • Бутали тундра. Бу тундрада паст бўйли қайин, қутб толи, оддий паст бўйли арча каби буталар тарқалган. • • Тундра ҳудудининг ўсимликлари буғулар учун асосий озиқ манбаи ҳисобланади. Тундрадаги дарё қирғоқларида, айрим участкаларда тез етиладиган сабзавот ва ем- хашак экинлари кўп экила бошланди. Кейинги вақтда ҳудуд хўжалик мақсадларида ўзлаштирилмоқда.

• Ўрмон-тундра ҳудуди. • Ўрмон-тундра ҳудуди тундра ҳудуднинг жанубида жойлашган бўлиб, иқлим ва тупроқ шароити ҳамда олиб бориладиган хўжалик ишлари билан тундра ва ўрмон ҳудудининг оралиғини ишғол этади, аммо улардан фарқ қилади. Ўрмон- тундра ҳудудси Кола ярим оролидан бошланиб то Беринг бўғозига қадар чўзилади. Унинг жанубий чегараси Мурманскдан Оқ денгизгача, Мезень дарёси қуйиладиган жойгача, Мезень ва Вичегда дарёларининг юқори қисмигача бўлган ерларни, Обь дарёсининг қуйи оқимида, Енисейда Туруханскни, Жиганскдан жануброқда Лена дарёсини кесиб ўтади. Лена ва Алдан дарёлари ҳудудидан 60 о шимолий кенгликкача кириб боради. Охота денгизининг Пенжина қисмини кесиб ўтиб, Камчаткадан шимолроқда Беринг денгизига чиқади. Бу ҳудуднинг геологик таркиби ва геоморфологик шакли ҳар хил. • Енисейгача бўлган ғарбий қисмининг ярим текислик бўлиб, денгиз қолдиқларидан иборат, шарқий қисми эса тоғли районлардир. Ўрмон-тундра ҳудудининг иқлими тундра ҳудудиникига нисбатан ёзда иссиқ, қишда совуқроқ бўлади. Январ ойида харорат -9 о С дан -50 о С гача, июл ойида эса нолдан 9 о С-16 о С гача иссиқ бўлиб, иссиқ кун 75-90 кун атрофида ҳисобланади.

ЎРМОН ТУНДРА ЗОНАСИ

• Бир йилда ёғадиган ёғиннинг ўртача миқ-дори 250 дан 400 мм гача. Ёғиннинг кўп қисми ёз вақтларида ёғади. Ёзда ҳарорат кўтарилиши билан тупроқ ҳосил бўлиш жараёни тундра-дагига нисбатан тез боради. Бу ҳудудда асосан, ботқоқ ва бўз тупроқ шаклланган, сув яхши сингадиган жойларда бўз тупроқ учрайди. • Катта-катта майдонлар қишлоқ хўжалиги учун аҳамиятга эга бўлган тупроқли ерлардир. Бу ҳудудда қорақарағай, қайин, кедрнинг стлантик шакллари ва қандағоч кўп учрайди. Ўрмон тундра ҳудудининг жанубий қисми сийрак игнабаргли ўрмонлар билан қопланган бўлиб, дарахтларнинг табиий кўпайиши учун шароит ноқулайдир, чунки кун салқин, ҳарорат 10 о С дан юқори бўлган кунлар жуда кам бўлиб, дарахтларнинг уруғи пишиб улгурмайди. Бу ҳудудда буғучилик ва мўйнали ҳайвонларни ов қилиш ривожланган. Кейинги вақтларда, айниқса, тоғ саноати ривожлана бошлади. Саноат ривожланиши билан бир қаторда деҳқончилик ҳам авж олди. Бу ерларда совуққа чидамли тез етиладиган сабзавот экинлари ва ем-ҳашак ўтлари, айниқса, арпа ва сули кўп экилади.

• Ўрмон ҳудуди. • • Ўрмон ҳудуди Болтиқ денгизидан шарқда то Охота ва Япон денгизларигача етиб боради. Сибирнинг жанубида Олтой ва Саян тоғ тизмаларигача чўзилади. Бу тоғ ўрмонзорлари ниҳоятда қалин бўлиб, вертикал ҳудудлар яхши кўриниб туради. • Томскнинг шарқий-жанубида, ўрмон-дашт йўлаги жойлашган. Шунингдек Забайкалье ўрмон ҳудудида ҳам ўрмон-дашт йўлаги катта майдонни эгаллайди. Ўрмон ҳудуди рельефи жиҳатидан икки қисмга: ғарбий ва шарқий қисмга бўлинади; ғарбий қисми Енисейгача етиб боради ва текисликни ишғол қилади, уни Урал дарёси икки қисмга бўлади; шарқий қисми тоғлик бўлиб, тоғ жинсларидан, ғарбий қисми текислик бўлиб, денгиз чўкмаларидан иборат. Ўрмон ҳудудида қиш совуқ, ёз иссиқ келади. • Ўрта Осиё, Кавказ ва Кримдаги ўрмонзорлар ўрмон ҳудудидан жуда узоқда бўлиб, ўрмон-чўл, чала дашт ва дашт ҳудудларининг шарқи-жанубида жойлашган. Бу ўрмонзорларда, асосан эндемик турлар учрайди. Ўрта Осий республикасининг тоғли минтақаларида игнабарглилардан семенов оққарағайи, шренк қорақарағайи, туркис- тон ва зарафшон арчалари, япроқлилардан ёнғоқ ва бошқалар тарқалган.

• Ўрмон-дашт худуди. • Ўрмон-дашт зонаси Карпат тоғининг ғарбида, Олтой-Саян тоғ тизмаларининг шарқида тор полоса ҳосил қилади, шунингдек, қисман Забайкальеда ҳам маълум майдонни ишғол қилади. Бу зонанинг шимолий чегараси ўрмон зонасининг жанубий чегарасига туташади. Ўрмон-дашт зонаси оралиқ зонадир. Унда кузатиладиган физик-географик жараёнлар, албатта, ўрмон ва дашт зоналарига хос бўлиб, бу ҳол ўрмон ва дашт ўсимлик формацияларининг алмашиниб туришига имкон беради. Рельеф жиҳатидан ҳудуд текисликдан иборат бўлиб, уни Урал тоғлари кесиб ўтади. Бу ерлар тупроғи ишқорсиз қора тупроқ билан кучсиз бўз тупроқлар аралашмасидан иборат. Бу унумдор тупроқ бўлиб, физик-кимёвий хусусиятларига кўра ўрмон ҳудудининг бўз тупроғидан фарқ қилади. Ўрмон-дашт ҳудудида қиш ўрмон ҳудудидагига нисбатан юмшоқ, ёзда ўсимликларнинг вегетация даври узоқ бўлади. Ҳудуднинг ғарбий минтақалари айниқса иссиқ бўлиб, январ ойида ўртача харорат -5 о С дан –7,5 о С гача, июлда эса 0 о С дан 18,5 о С гача, ҳатто 21,5 о С гача иссиқ бўлади.

• Йиллик ёғин миқдори 500-550 мм. Ғарбий Сибир ва Забайкалье ўрмон- даштларининг иқлими айниқса ўзгарувчан бўлиб, январда ўртача ҳарорат -30 о С гача, июлда эса 18 о С гача бўлиб, йиллик ёғин миқдори 300 мм. Ёғин июл ойида кўп ёғади. Ёғадиган ёғинга нисбатан ердан нам кўп буғланади. Ўсимликлари дашт ҳудудига хос ўт, дарахт ва буталардан иборат. Бу ҳудудда катта ўрмонзорлар учрамайди, мавжуд ўрмонзорлар бўлак-бўлак бўлиб, ўтлоқлар билан бир-биридан ажралиб туради. • Ҳудуднинг ғарбий қисмидаги ўрмонзорларда эман, арғувон, шум, заранг, граб, шарқий қисмида эса майда баргли қайин ва тоғ терак ўсади. Ҳудуднинг шимолий қисмида ҳам ўрмонзорларни учратиш мумкин, жанубда улар дарё қирғоқларини ишғол қилган. Ўрмон-даштда ғалласимон ўтлар, сабзавот, техникавий, ем-хашак экинларини ва мевали, резавор мевали дарахт ҳамда буталарни кўп экиш мумкин .

• Дашт ҳудуди. • • Бу ҳудуд МДҲ нинг Европа қисмининг шимолий ва шимолий-ғарбий минтақаларида текисликдан иборат бўлиб, унда сойликлар ва дарё водийлари кўп. Ҳудуднинг жанубий-шарқий қисми ҳамда Ғарбий Сибирдаги қисми текисликдан иборат. Ҳудуднинг Европа қисми соз тупроқли бўлиб, тупроғи сувни яхши ўтказади. Ғарбий Сибирда Тупроқ қуйқалари қалин қават ҳосил қилиб сувни яхши ўтказмайди, шунинг учун бу ерларда кичик кўллар ҳосил бўлади. Тупроғи асосан ҳар хил қалинликдаги қора тупроқ. Жанубий минтақаларда эса жигаррангда бўлади. • Бу ҳудудда ёз ниҳоятда иссиқ, ёғин кам бўлиб, ҳаво қуруқ келади. Ўртача ҳарорат 19 о С дан 23 о С гача бўлиши мумкин. Январда ўртача харорат -4 о С дан - 30 о С гача бўлади. Йиллик ёғин миқдори ғарбдан шарққа ва шимолдан жанубга томон камайиб боради. Ҳудуднинг Европа қисмида ёғин миқдори 350 дан 500 мм гача, Осиё қисмида 250 дан 400 мм гача бўлади. Ёғиннинг кўпи июн-июл ойларида ёғади. Қор одатда қалин ёғмайди, кўпи билан 30 см қалинликда бўлиши мумкин. Жанубий қисмида ёққан қор тез эриб кетади, сув кўп буғланади. Ҳавонинг нисбий намлиги 45% га яқин, қурғоқчилик вақтларида 15% гача камаяди.

• Ўсимликлари асосан ғалласимон ва турли ўтлардан иборат, улар ичида ксерофитлар кўп. Бута ва бутачалар кам учрайди. Дуккакли бута, дашт олчаси, тобулғи, тиканли олча бўлиб, улар сой қияликларида ўсади. Бу ҳудудда дарахтлар дарё қирғоқларида ва тоғ чўққиларида ўсади, холос. Иқлим қуруқ бўлиши, тупроқ шўрхоклиги ва ўт ўсимликлар билан рақобат натижасида дарахтлар сийраклашиб қолган. • Бу ҳудуднинг кўп қисмида ҳар хил қишлоқ хўжалик экинлари экилади. Дарахтлар экиш муҳим аҳамиятга эга, чунки ёққан қор анча сақланади, ер музламайди. Эриган қор сувлари тез оқиб кетмай, ерга яхши сингади. Дарахтзорлар шамолнинг кучини пасайтиради. Шулар туфайли қишлоқ хўжалиги экинларининг ўсиши учун қулай шароит туғилади. Бундай ижобий таъсир натижасида микроиқлим яхшиланади, экинлар ҳосили ортади. Ҳозирги вақтда ҳудудда кузги ва баҳорги буғдойдан юқори ҳосил олинмоқда, жанубий минтақаларда пахта экилади, шарқий минтақаларда чорвачилик ривожланган.

• Дашт-чўл ҳудуди. • • Бу ҳудуд дашт ва чўл ҳудудлари оралиғида жойлашган бўлиб, оралиқ ҳудуд хусусиятларига эга. Унинг жанубий чегараси Кума дарёси қуйиладиган жойда Элтон кўлига ўтиб, Уральск ва Гурьев шаҳарлари ўртасида Урал дарёсини кесиб, Эмба дарёсининг ўрта оқимидан ва Орол денгизи ҳамда Балхаш кўлининг шимолидан ўтади. Ҳудуд иқлими қуруқ ва кескин ўзгарувчан бўлиши билан тавсифланади. Ёзи иссиқ ва қуруқ бўлиб, максимал харорат 40 о С дан ошиб кетади. қишда қуруқ совуқ бўлиб, ҳарорат -40 о С га етади, қор қоплами юпқа бўлади. Йиллик ёғин миқдори 150-250 мм. Ҳавонинг қуруқлиги тез-тез такрорланади, доимо илиқ шамол эсиб туради. • Ўсимликлари сийрак, тур таркиби оз бўлиб асосан ксерофит ўт, бута ва шўраклардан иборат. Шунингдек, дашт-чим, ғалладош ўтлари ва ҳар хил эфимерлар кўп учрайди. Бу ҳудуд учун эрман-ғалладош ва эрман-шўрадош ўсимликлар типлари ҳарактерлидир. Дарахтлар фақат дарё водийларида ўсади. Ҳудуднинг суғорилмайдиган ерларида лалмикор деҳқончилик ривожланган. Агар суғориш ишлари йўлга қўйилса экинлар майдони анча кенгаяди.

• Чўл ҳудуди. • Бу ҳудуд дашт-чўл ҳудудининг жанубида жойлашган. У Каспий денгизидан бошланиб, шарқда МДҲ чегарасигача, жанубда Жунғория, Кунгей, Олатов, Таласс, Туркистон ва Копетдоғ тоғлари-гача етиб боради. Ҳудуднинг рельефи текис, ғарбий қисми пастлик бўлиб, шарқ томон аста-секин кўтарили бошлайди ва суви оқиб чиқиб кетмайдиган сув ҳавзалари пайдо бўлади. Булар қаторига Каспий, Орол денгизи, Балхаш, Олакўл ва бошқа кўлларни киритиш мумкин. Ёзда кун иссиқ бўлиши ва ҳаво қуруқлиги туфайли бу сув ҳавза-ларининг суви кўп буғланади, айримларидан сув батамом буғланиб кетади. Чу ва Сарисув дарёларининг суви қуриб водийси ботқоқликка айланади. Чўл ҳудудининг ёзи ниҳоятда иссиқ ва ҳавоси қуруқ, иқлими кескин ўзгарувчан бўлиб, ёғин фақат баҳорда ва қиш даврида ёғади. Январь ойида ҳавонинг ўртача ҳарорати 4 о С дан 14 о С гача иссиқ, энг паст ҳарорат -35 о С бўлади. Июль ойида эса ўртача ҳарорат 25-30 о С (50 о С) гача, қумнинг устки қисмида 70 о С гача етади. Ёз ойларида ҳаво ниҳоятда иссиқ бўлиб, нисбий намлиги 10% га тушади. • Чўл ҳудудининг тупроғи қумли ва шўрхок бўз тупроқ бўлиши билан тавсифланади. Бўз тупроқ шу чўл иқлимида соз тупроқ жинсларидан ҳосил бўлади. Таркибида чиринди кам, оҳак кўп бўлади.

• Қумли тупроқ ҳаракатсиз ва ҳаракатчан бўлиши мумкин. Шўрхок тупроқ кўп тарқалган, у ер ости сувлари юза жойлашган ерларда ҳосил бўлади, таркибида осон эрийдиган тузлар бўлиб, айрим вақтларда улар тупроқнинг сиртига чиқади ва оқ кукун ҳолида ер юзини қоплаб ётади. Умуман тупроқнинг шўрхок бўлиши ва таркибида чиринди кам бўлиши чўл ҳудуди учун характерли хусусиятдир. Чўл ҳудудида черкез, тукли юлғун ва қора саксовул ўсади. Қум тупроқли минтақаларда оқ саксовул, қандимнинг ҳар хил турлари ва қуёнсуяк буталари тарқалган. • Дарё қирғоқларида тўқайзорлар кўп. Тўқай ҳосил қилувчи дарахт ва буталарнинг тур таркиби ҳар хил бўлиб, улар орасида оқ чангал, юлғун, жийда, терак (туранга), тол ва бошқалар бор. Тол, терак, юлғуннинг айрим турлари ва жийда тупроқ шўрига деярли чидамли бўлиб, шўрхок тупроқли ерларни кўкаламзорлаштиришда катта аҳа- миятга эга. Тўқайзорларда ҳар хил ўтлар ўсади, чорва молларини боқишда ва чорвачиликни ривожлантиришда улар муҳим рол ўйнайди. • Чўл ҳудудида воҳалардагина деҳқончилик қилинади. Бу ерларда асосан пахта экилади. Чорвачилик ривожланган минтақаларда ҳудуднинг кўп қисми яйлов сифатида фойдаланилади.

НАЗОРАТ УЧУН САВОЛЛАР • Ер шаридаги асосий ўрмон турлари ҳақида изох беринг. • МДХ давлатларида қандай ўрмонлар тарқалган. • Ўрмон-тундра худуди деганда нимани тушунасиз? • Ўрмон худудларида тупроқ таркибининг шаклланиши. • Нима учун Марказий Осиё давлатларида ўрмонзорлар кам?

Похожие

Бир йиллик ва икки йиллик гулли ўсимликларнинг биологик хусусиятлари, ўстириш агротехникаси

Ilmiy texnika ishlab chiqarishning tabiatga ta’siri

Уруғ ва мева

Псилофитсимонлар ва псилотсимонлар бўлимлари

Органик ва минерал ўғитлар