Бурчоқдошлар оиласи ва уларни дориворлик ҳусусиятлари - Ботаника - Презентации

Бурчоқдошлар оиласи ва уларни дориворлик ҳусусиятлари

Загружено в:

03.09.2024

Скачано:

0

Размер:

3087.4609375 KB

БУРЧОҚДОШЛАР ОИЛАСИ ВА УЛАРНИ ДОРИВОРЛИК ҲУСУСИЯТЛАРИ

Машғулотнинг мақсади: Fabaceae –Бурчоқдошлар (Дуккакдошлар) – оиласининг ўзига хос морфологик белгиларини, классификациясини, ҳаётий шаклларини, тарқалишини, кенг тарқалган турларини лотинча номларини ва халқ хўжалигидаги ҳамда халқ табобатидаги аҳамиятини ўрганиш. Машғулотнинг қисқача мазмуни: Бурчоқдошлар - Fabaceae оиласи энг катта оилалардан бири бўлиб, 500 туркумга мансуб 12000 турни ўз ичига олади. Бу оила вакиллари ер шарининг ҳамма қуруқликларида учрайди. Ўзбекистонда эса 57 туркумга мансуб 528 тури ўсади. Бу оилага ўтлар, чала буталар, буталар, лианалар, баъзан дарахтлар ҳам киради. Уларнинг барглари мураккаб патсимон, панжасимон, уч бўлакчали, гоҳо оддий бўлади. Гуллари икки жинсли, гулён барглари бор. Гулкосачабарги 4-5 та, гултожиси ҳам 4-5 та, чангчиси 10 та, шундан 9 таси қўшилиб ўсган, биттаси алоҳида. Бу оила 3 кенжа оила - мимозадошлар ( Mimosaceae ), цезалпиндошлар ( Caesalpiniaceae ) ва капалакгулдошлар ( Papilionaсеае ёки Fabaceae )ra ажратилади. Бурчоқдошлар ‒ Fabaceae оиласига беда ( Medicago ), қашқарбеда ( Melilotus ), себарга ( Trifolium ), эспарсет ( Onobrichus ), нўхат ( Cicer ), бурчоқ ( Lathyrus ), ясмиқ ( Lens ), боқла ( Vicia ), мия ( Glycyrrhiza ), янтоқ ( Alchagi ), афсонак ( Thermopsis ), кўкнўхат ( Pisum ), астрагал ( Astragalus ) кабилар киради. Оиланинг энг йирик туркуми астрагал ( Astragalus ) бўлиб, унга 3300 га яқин тур киради. Беда ‒ Medicago. Бир ва кўп йиллик ўтлар, баъзан барги уч бўлакчали чала буталар. Буларга энг муҳим ем - хашак ўсимликлари киради. Ўзбекистонда 8 тури ўсади. Беданинг битта Medicago сатива номли тури ем - хашак сифатида кенг майдонларда экилади.

Мўтадил иқлимли муҳитларда истиқомат қилувчи кишиларга нўхат, беда, мош, ловия ўсимликлари уларнинг ёшликларидан таниш. Тропикларда ўсадиган ёмғир дарахти ёки саман ва дунёдаги энг чиройли дарахтлардан бири, баъзан, “ўрмон ёғдуси” деб аталадиган қироллик делоникси маълум ва машҳурдир. Бурчоқдошлар оиласи ҳозирги кунда 500 га яқин туркумларни ўз ичига олган. Гулли ўсимликлар ичида турларининг хилма- хиллиги, сонининг кўплигидан бу оила Орхидеядошлар ва мураккабгулдошлар оиласидан сўнг учинчи ўринда туради. Бурчоқдошлар – кўп ҳолларда бўйи баланд, баъзан, 80 м.гача етадиган дарахт, бута, бутача, чалабута ва ўт ўсимликлардир. Дарахтсимон ва ўтсимонлар орасида чирмашиб ўсадиганлари ҳам бор. Уларнинг узунлиги 60-80 метрларгача боради. Бурчоқдошлар орасида ўсимликлар оламининг ғаройиб хусусиятлари ҳам бор. Улардан албитсиянинг ўроқсимон деб аталадигани барча дарахтлар ичида энг тез ўсади. Дунёда энг енгил ёғочлик берадиган дарахт эшиномена виржиния ҳисобланади. Ўтсимон бурчоқдошларнинг 70 %га яқин турларида, мимозаларнинг 10-15 % ўсимликларининг илдизларида туганаклар бўлади. Улар шакли ва катталигига кўра турлича бўлиб, ризобиум бактериясининг илдиз тўқимасининг паренхимасига кириб олиши ва у ерда ривожланиши натижасида ҳосил бўлади. Туганаклари бўлган дуккакли ўсимликлар ҳар йили бир гектар тупроқни 100-140 кг. азот билан бойитади.

Бурчоқдошларнинг япроқлари ён баргчали мураккаб, барвақт тўкилиб кетади. Кўпчилигида япроғ икки карра мураккаб жуфт патсимон. Мураккаб тоқ патсимон тузилишли япроғ ўтсимонларига хосдир. Тропикларда ўсадиган бурчоқдошларда япроғ анча узун бўлади. Жанубий Америкада ўсадиган алекса туркумида бир неча япроқлар узунлиги 1 метрга етадиган бандда жойлашади. Мимозаларда япроқлар майда юзлаб, ҳатто минглаб бўлади. Бурчоқдошларда япроғ бандининг асосида дўмбоқча бўлиб, у ердаги тургор ҳолатнинг ўзгариши билан япроғ ҳаракатга келади, баъзи турларида пояда қарама-қарши жойлашган япроқлар кечаси ёпилиб қолади. Уятчан мимоза япроқлари механик таъсирдан ҳаракатга келишини кўпчилик билади. Телеграф ўсимлик- desmodium япроғи тўхтаб-тўхтаб доиравий ҳаракатланади. Бурчоқдошларнинг тўпгули поянинг учида, унинг қўлтиғида кўпинча, ёнбошида бошоқ ҳолида ва бошқа кўринишларда жойлашади. Беда ўсимлигида тўпгул рўвак ҳолида бўлади. Кўпчилик бурчоқдошлар энтомофил ўсимликлардир. Чангланишда турли-туман ҳашаротлар иштирок этади. Ўзидан чангланадиганлари кам. Қушлар ёрдамида чангланадиганлари, кўршапалак чанглатадиган турлари ҳам бор. Гул бурчоқдошларда кўп ҳолларда икки жинсли, бир жинсли гуллар ҳам учрайди. Масалан, гледичия гуллари бир жинсли. Гулида 10 та чангчиси иккита доира бўйлаб жойлашади. Генитсей бир баргакли тузилишда, айрим туркумларида у 2-16 тагача етиши мумкин. Уруғ тугунчадаги уруғмуртак 15-20 та, баъзи туркумларда биттагина бўлиши мумкин. Тожбаргининг шакли ва ранги ҳам турлича, одатда очиқ рангли бўлади.

Кўпчилик туркумларида тожбарг 5 та, айримларидагина озроқ. Улар бир қарашда алоҳида жойлашгандек кўринади. Аслида улар тожбарглар тўқималарининг қўшилиб ўсишидан юзага келган гул найига бириккан. Ҳозирги замон бурчоқдошларнинг аждодларида анчагина йирик, очиқ актиноморфли гултож бўлган. Бундай гултож кадия ўсимлигида сақланиб қолган. Мимозаларда гултож кичкина найсимон тожбаргли. Бошқаларида маълум даражада зигоморф тузилишли. Гултожи капалаксимон тузилган, бир гуруҳ туркумлари капалакгулдошлар ҳам деб юритилади. Капалаксимон гултож битта йирик байроқ (елкан) ва унинг икки ёнида ёнбош қанотсимон, кичикроқ, гултожлардан, улардан қуйироқда иккита майдасининг тепаси ўзаро қўшилиб, қайиқсимон кўринишини ҳосил қилади ва уларнинг ичида 10 та чангчиси жойлашади. Ўтсимон тузилган бурчоқдошларнинг асосий қисмида гултожи юқоридаги каби тузилишга эга. Капалаксимон гултожнинг бундай тузилиши гулни асосан арилар билан чангланишига мослашган. Байроқсимон қисми ҳашаротларни ўзига жалб қилади. Қайиқсимон қисмига қўнган ҳашарот чангчи банди асосидаги нектархоналарга тумшуқини чўзади. Ҳашарот оғирлиги, қанотларининг ҳаракати таъсирида тожбарглар ҳаракатга келади ва эгилади. Ҳашарот учиб кетганда эгилган қисмлар ўз ҳолатига қайтади. Бурчоқдошларда мева дуккак деб аталади ва ягона баргакмевадан юзага келади. Уларнинг ташқи кўриниши хилма-хил ва турлича катталикларда бўлади.

Бутасимон аморфа (Аморфа кустарниковая) – Amorpha fruticosa L. Аморфа ўсимлиги Дуккакдошлар – Fabaceae оиласига мансуб бўлиб, Ўзбекистонга интродукция қилинган. Баландлиги 2-3 м гача етадиган сершох бута. Барглари (20-25 та баргчали) мураккаб бўлиб, банди ёрдамида поя ва шохларига кетма-кет жойлашган. Барг бўлакчалари – баргчалари ингичка эллипссимон ёки чўзиқ эллипссимон шаклда. Майда хушбуй, тўққизил - бинафша рангли гуллари шингил гултўпламини ҳосил қилади. Меваси – бир ёки икки уруғли, чўзиқрок дуккақ, июнда гуллайди. Улар манзарали бута сифатида Марказий Осиё ва Россиянинг жанубий минтақаларида кўкаламзорлаштириш мақсадларида ўстирилади. Аморфанинг барги билан уруғи халқ табобатида ишлатилади. Уруғи таркибида ротеноидларга кирадиган аморфин ва аморфол гликозидлари, 13 % мой вабошқа биологик фаол моддалар бор. Гликозидлар, эфир мойи, бўёқ ва бошқа моддалар барглари билан бир қаторда ёш новдаларида хам бор. Ўзбекистонда аморфадан Fruticin препарати олинган ва тиббиёт амалиётига татбиқ этилган. Аморфаннинг ушбу доривор препарати – фрутицин тинчлантирувчи ва кардиотоник восита сифатида юрак- қон томир (юрак-томир неврози, пароксизмал тахикардия) касалликларда қўллашга тавсия этилади.

Бутасимон аморфа - Amorpha fruticosa L.

Япон софораси, тухумак (Софора японская) – Sophora japonica L. Япон софораси Дуккакдошлар – Fabaceae оиласига мансуб бўлиб, бўйи 20 м.гача етадиган дарахт. Ёш новдалари тукли, яшил-сарғиш рангли пўстлоқ билан қопланган. Барглари тоқ патли мураккаб, 5-7 жуфт чўзиқ эллипссимон, чўзиқ тухумсимон, ёки кенг ништарсимон, ўткир учли баргчалардан ташкил топган бўлиб, қисқа банди ёрдамида пояси билан шохларида кетма-кет ўрнашган. Сариқ рангли, беш бўлакли гуллари рўваксимон гултўпламни хосилқилади. Меваси – қисқа бандли, тук қўнғир-қора рангли дуккак хисобланади. Софора июнь - июль ойларида гуллайди, меваси август - сентябрда етилади. Софоранинг ватани Хитой ва Япония ҳисобланади, МДҲнинг жанубий минтақаларига ва Марказий Осиёга интродукция қилинган ва манзарали ва доривор дарахт сифатида ўстирилади. Тиббиётда сафоранинг қўлланиладиган қисми гули (ғунчаси) ва меваси хисобланади. Гуллари очилишидан олдин йиғилади ва соя ерда қуритилади. Сўнгра ундан рутин олиш учун фармацевтика заводларига юборилади. Меваси кузда етилган вақтда йиғиб олинади ва очиқ хавода қуритилади. Гули ва меваси таркибида флавоноидлар (рутин, кверцетин, кемпферол, генистеин ва уларнинг гликозидлари), С витамини, бўёвчи ва бошқа биологик фаол моддалар бор. Асосий флавоноиди бўлган рутин софора гули ғунчасида 0,3 – 44 %гача бўлади. Ундан яна кверцетин олинади.

Япон софораси – Sophora japonica L.

Софора мева настойкаси трофик (веноз) яраларни хамда куйган жойни даволаш учун қўлланилади. Рутин ва кверцетин Р витамини таъсирига эга бўлиб, таблетка холида шу витамин етишмаслигида – гипо ва авитаминоз, қон томирлар девори ўтказувчанлигининг бузилишидан келиб чиққан касалликлар, геморрагик диатез, кўз пардасига қон қуйилиши, капилляр токсикоз, нур касаллиги, қон босимининг ошиши (гипертония), бод, қизамиқ, ва бошқа касалликларни даволаш хамда олдини олиш учун ишлатилади. Астрагал – Astragalus L. Астрагал турлари Дуккакдошлар – Fabaceae оиласига мансуб бир ёки кўп йиллик ўт ўсимлик хамда буталардир. Барглари жуфт патли мураккаб бўлиб, бандлари ёрдамида поя ва шохларида кетма-кет жойлашган. Баргчалари (барг бўлаклари) жуда майда, ништарсимон, тўмтоқ учли тухумсимон, қуриганда асосий барг бандидан тўқилади, асосий банди эса учли бўлгани учун пояда тикан ҳолида сақланибқолади. Майда, сариқ рангли гуллари жуфт-жуфт бўлиб, барг қўлтиғида жойлашган. Меваси – бир уруғли, сертуқ, пишганда очилмайдиган дуккак. Астрагалнинг елим олинадиган турлари: Сершох астрагал (Астрагал войлочноветвистый) – Astragalus. Piletocladus Freyn et. Suit., Майдабош астрагал (Астрагал мелкоголовчатый) – Astragalus. Microcephalus Willd. ва бошқа турлари Туркманистон, Арманистон, Озарбайжон ва Ўзбекистоннинг жанубидаги тоғли худудларида ўсади. Тиббиётда астрагал елими кенг қўлланилади. Асосан пояси ва шохларидан олинадиган елими ишлатилади. Елим (трагагант) таркибида 60 % бассорин, 8-10 % арабин ва бошқауглеводлар бор. Астрагал елимидан (араб елими каби) таблетка, ҳабдори, эмульсия ва бошқа дори шакллари тайёрлашда фойдаланилади.

Сершох астрагал – Astragalus. Piletocladus Freyn et. Suit

Сано дуккакдошлар – Fabaceae (Caesalpinaceae) оиласига мансуб бўлиб, бўйи 1 м.гача етадиган яримбута ўсимлик хисобланади. Поялари шохланган, пастки шохлари ерда судралиб ўсади. Барглари 4-8 жуфт баргчалардан ташкил топган, жуфт патли мураккаб бўлиб, поя ва шохларида банди ёрдамида кетма-кет ўрнашган. Баргчалари ништарсимон, ўткиручли, пластинкаси ассиметрик, текис қиррали. Сариқ гуллари шингил тўпгулни ҳосил қилади. Сано меваси – ясси, япалоқ тухумсимон, яшил-жигарранг, кўпуруғли дуккак хисобланади. Сано июнь ойидан кузгача гуллайди, меваси сентябрдан бошлаб етилади. Тиббиётда санонинг барглари ва мевалари ишлатилади. Сано турларининг ватани Африканинг чўл ва ярим чўл минтақалари ва Арабистоннинг жанубий худудлари ҳисобланади. Марказий Осиё, Қозоғистон ва Кавказда бир йиллик доривор ўсимлик сифатида ўстирилади. Барги ва мевалари таркибида 2,70-6,17 %гача антраценунумлари (реин, алоэ-эмодин, глюкореин ва бошқа), салицилат ва бошқа кислоталар, смолалар ва бошқа биологик фаол бирикмалар бор. Санонинг доривор препаратлари (дамламаси, қуруқ экстракти таблетка холида, сенадексин мураккаб сано дамламаси – рена ичимлиги, порошоги мураккаб қизилмия порошоги ва комплекс препаратлар таркибига киради) сурги сифатида қўлланилади. Сано барги сурги сифатида ва бавосилда ишлатиладиган чойлар-йиғмалар, кафиолпрепаратлари, сенназид А ва В, Хиндистонда чиқариладиган сурги препаратлари – сенаде, глаксена ва бошқа препаратлар таркибига киради. Сано турлари қадим замонлардан бери Марказий Осиё халқлари орасида турли касалликларни даволаш учун ишлатилиб келинган доривор ўсимликлардан ҳисобланади.

Найзабарг сано – Cassia acutifolia Del.

Сано баргидан тайёрланган дамламасини Ибн Сино подагра, жигар оғриғи ва сариқ касалликларини даволашда сурги дори сифатида қўллаган. Томоқ оғриганда ва томокда шиш пайдо бўлганда у сано барги дамламасига итузум меваси ширасини қўшиб (баъзан кашнич шираси ва итузум ширасида сано баргини ивитиб тайёрланган дамлама билан) томоқни чайишни буюрган. Халқ табобатида сано барги ва мевасидан тайёрланган дамлама меъда-ичак касалликларида, айниқса, сурункали кабзиятда сурги дори сифатида самарали қўлланилади. Термопсис, афсонак (Термопсис) – Thermopsis R.Br. Термопсис турлари Дуккакдошлар – Fabaceae оиласига мансуб бўлиб, бўйи 40-90 см.га етадиган кўп йиллик ўт ўсимлик хисобланади. Термопсис (афсонак)нинг қуйидаги уч турлари – кетма-кет гулли термопсис ( Thermopsis аlterniflora ), ништарсимон термопсис ( Thermopsis lanceolata ) ва чўзиқ мевали термопсис ( Thermopsisdolichocarpa ) тиббиётда ишлатилади: Термопсис турларининг пояси кўп сонли бўлиб, тик ўсади ва яхши шохланган. Барглари учта чўзиқ ништарсимон, чўзиқ эллипссимон ёки кенг тескари тухумсимон бўлакли ва иккита қўшимча баргли бўлиб, пояси билан шохларида банди ёрдамида кетма-кет ўрнашган. Сариқ рангли беш бўлакли гуллари пояси билан шохларининг юқориқисмига жойлашган шингил гултўпламини хосил қилади. Термопсиснинг меваси – чўзиқ ёки чўзиқ-эллипссимон, тўғри ёки бироз ўроксимон эгилган, туксиз ёки тукли, кўпуруғли, пишганда очиладиган дуккакли ўсимлик. Термопсис май-август ойларида гуллайди, меваси июнь-сентябрда етилади. Термопсис турларининг хаммаси захарлидир!

Термопсис турлари қора, шўр тупроқли ҳамда қумли ерларда, тоғ ёнбағирларида, майда шағалли қияликларда, тоғдаги дарёлар қирғоғида, тоғлардаги дарахтзорларда ва бутазорларда, чўл ва ўрмон-дашт зоналарида хамда бегона ўт сифатида буғдойзорларда ўсади. Улар Марказий Осиё (асосан Қирғизистон ва Ўзбекистон республикаларида), Қозоғистонда, Сибирь ва Россиянинг Европа қисмида учрайди. Тиббиётда термопсиснинг ер устки қисми ва уруғи қўлланилади. Ер устки қисми ўсимлик гуллай бошлашидан то мева туккунига қадар ўриб олинади ва соя ерда қуритилади. Меваси пишганда (август-сентябрь ойларида) ўсимлик йиғилади, очиқ ерда – қуёшда қуритилади. Сўнгра янчиб, уруғи ажратиб олинади. Термопсис турларининг хамма қисми таркибида алкалоидлар (ер устки қисмида 0,5-3,6 %, уруғида 2-3,34 %), ер устки қисмида яна 4,57-4,88 % органик кислоталар, 2,94-4,8 % қандлар, сапонинлар, эфир мойи, 289 мг. %гача С витамини, термопсиланцин гликозиди, флавоноидлар (гениетин, цинарозид, генистеин, хризоэриол ва бошқалар) 3,65-5,08 - % смолалар, шиллиқ, ошловчи ва бошқа биологик фаол моддалар бор. Алкалоидлар суммасидан термопсин, цитизин, пахикарпин, метилцитизин, анагирин ва бошқа алкалоидлар соф холида ажратиб олинган.

Наштарсимон термопсис – Thermopsislanceolata R. Br.

Термопсиснинг дори препаратлари (дамлама, суюқ ва қуруқ экстрактлари) сурункали бронхит, пневмония ва нафас йўлларининг бошқа касалликларида балғам кўчирувчи восита сифатида қўлланилади. Цитизин алкалоидидан цититон препарати (алкалоиднинг ампуладаги 0,15 %ли эритмаси) операция вақтида, умумий захарланганда (масалан ис газидан), янги туғилган чақалоқларда нафас олиш тўхтаб қолган холларда нафас марказини кўзғатувчиси хамда қон босими пасайганда уни кўтарувчи дори сифатида ишлатилади. Термопсиснинг ер устки қисмининг қуруқ экстракти балғам кўчирувчи ва йўтални қолдирувчи дори – пектол, йўтал қолдирувчи қуруқ микстура (катталар учун), ер устки қисми эса йўталга қарши ишлаб чиқилган таблеткалар таркибига киритилган. Янтоқ (Верблюжья колючка) – Alhagiadans. Янтоқ турлари Дуккакдошлар – Fabaceae оиласига мансуб бўлиб, бўйи 30-130 см бўладиган тиканли кўп йиллик ўт ўсимлик ҳисобланади. Пояси тик ўсувчи, тиканли, пастки томони ёғочланган, пастки тиканлари калта ва қаттиқ, юқоридагилари узун ва юмшоқ, пояси шохланган. Барглари ланцетсимон, эллипссимон ёки кенг тескари тухумсимон бўлиб, қисқа банди ёрдамида поя ва шохларида кетма- кет ўрнашган. Бинафша, пушти ёки қизил рангли, беш бўлакли гуллари 2-7 тадан тиканларига жойлашган. Меваси тасбехсимон, кўп уруғли дуккак хисобланади. Янтоқ май-сентябрь ойларида гуллайди, меваси августь-октябрда етилади.

Янтоқ Россиянинг Европа қисмининг жануби-шарқий худудларида, Кавказ ва Марказий Осиё текисликларида, тоғ ён бағирларида, тепаликларда, ариқ, канал, дарё, кўл бўйларида, йўл чеккаларида, нам, қумли, шағалли ерларда ўсади. Халқ табобатида янтоқнинг тўртта тури ишлатилади: Қирғиз янтоғи (Янтак киргизский) – A.kirghisorum, Сохта янтоқ (Янтак ложный) – A.pseudalhagi, Шакар янтоқ (Янтак персидский) – A.persarum , Сийрак барг янтоқ (Янтак рыхлолистный) – A.sparsifolia. Халқ табобатида янтоқ турларининг ер устки қисми ва илдизи ишлатилади. Ер устки қисми ўсимлик гуллаган вақтида ўриб олинади ва соя ерда қуритилади. Илдизини эрта бахорда ёки кузда ковлаб олинади, сув билан ювиб, тупроқдан тозаланади ва очиқхавода қуритилади. Янтоқ турларининг ер устки қисми таркибида сапонинлар (0,3 % урсол кислота) 1,3-3, 90 % флавоноидлар (рутин, кверцимеритрин ва изорамнетин гликозидлари), 0,11-0,9 % кумаринлар, 0,33-0,87 % эфир мойи, витаминлар С, Вг ва К, каротин, 3,22-6,19 % органик кислоталар, қандлар, 8,6-9,2 % шиллиқ, 1,7-5,7 % ошловчи ва бошқа моддалар, илдизида-0,19 % алкалоидлар, сапонинлар (0,75 % урсол кислота), 0,19 % кумаринлар, 2,7 % органик кислоталар, С, В, гурух. витаминлари, 3,9-6, 65 % ошловчи моддалар бор. Шакар янтоқ август-сентябрь ойларида ўзидан ширин суюқлик чиқаради. 2-3 кундан сўнгсуюқлик қотиб қанд заррачаси – маннага айланади. Манна таркибида 5,5 % сув, 1,9 % елим, 49,9-50,6 % трисахарид ва бошқа бирикмалар бўлади.

Янтоқ – Alhagi adans.

Янтоқ турлари қадимдан табобатда турли касалликларни даволаш учун қўлланиб келинади. Абу Али ибн Сино янтоқ турларининг ер устки қисмидан тайёрланган дамламани йўтални қолдириш учун ҳамда терлатувчи, юмшатувчи ва сурги дори сифатида ишлатган. Янтоқ илдизидан тайёрланган қайнатма (баъзан дамламаси ҳам) халқ табобатида қон тўхтатиш, дизентерия, бавосил, жигар, меъда яраси ва бошқа касалликларни, яраларни даволаш учун хамда ўт ва сийдик хайдовчи, терлатувчи ва сурги дори сифатида қўлланилади. Ер устки қисмидан тайёрланган дамлама юқорида кўрсатилган касалликларда ҳамда ангина, тонзиллит (ангина), стоматит (оғиз бўшлиғи яллиғланиши), бурун-томоқ яллиғланишида, буриштирувчи восита сифатида ич кетиш, меъда- ичак касалликларини даволашда ишлатилади. Шакарли янтоқ маннаси ёш болаларга сурги сифатида берилади. Илдизи ва ер устки қисмининг қайнатмаси, суюқ экстракти ва дамламаси сийдик хайдаш, терлатувчи, қон тўхтатувчи, яллиғланишга қарши таъсир этувчи ва яраларни даволовчи восита сифатида илмий тиббиётда ишлатишга тавсия этилган. Қизилмия, ширинмия (Солодка) – Glycyrrhiza L. Қизилмия турлари дуккакдошлар – Fabaceae оиласига мансуб бўлиб, бўйи 50- 100 см бўладиган кўп йиллик ўт ўсимлик. Қизилмиянинг Марказий Осиёда ўсадиган турларидан қуйидаги иккита тури – Оддий қизилмия, чучукмия (Солодка обыкновенная) – Glycyrrhiza glabra L. ва Урал қизилмияси Glycyrrhiza uralensis Fisch.

Қизилмия турларининг ер остки қисми яъни илдиз тизими яхши тараққий этган бўлиб, кўп пояли, калта, йўғон илдизпояли. Ундан ер остида горизонтал ва вертикал новдалар (4-5 м. чуқурликда) тарқалади. Пояси бир нечта, тик ўсади, шохланмаган ёки кам шохланган. Барглари тоқ патли мураккаб, 3-7 жуфт эллипссимон, чўзиқ- тухумсимон ёки ништарсимон, текис қиррали баргчалардан ташкил топган бўлиб, банди ёрдамида пояси билан шохларида кетма-кет ўрнашган. Оқиш бинафша рангли, беш бўлакли гуллари барг қўлтиғидан ўсиб чиққан шингил гултўпламга жойлашган. Қизилмиянинг меваси ўроқсимон қайрилган, безли тиканчалар билан қопланган ёки силлик, пишганда очилмайдиган, кўпуруғли дуккак. Қизилмия июнь-август ойларида гуллайди, меваси август-сентябрда етилади. Қизилмия турлари Марказий Осиёнинг чўл ва ярим чўлларида, айниқса Туркманистон, Ўзбекистоннинг Амударё ва Сирдарё бўйларида, Қозоғистоннинг Сирдарё ва Урал дарёлари хамда Балхаш кўли бўйларида, Кавказ, МДХнинг Европа қисмининг жанубида ва Сибирдаги шўртупроқли чўлларда, ариқ, канал, дарё ва кўл бўйларида, бегона ўт сифатида дала ва экинзорларда ҳамда қумли қияликларда, тўқайзорларда ўсади. Халқ табобатида қизилмиянинг ер остки қисми (илдизпояси билан илдизи) қўлланилади. Уларни ўсадиган жойига қараб йил бўйи (кўпинча бахордан кеч кузгача, Туркманистонда октябрь ойидан апрелигача) йиғиш мумкин.

Қизилмия илдизи белкурак, кетмон, ёки кўпўсадиган жойларда трактор ва плуг ёрдамида хайдаб ковлаб олинади, тупроқдан тозаланади ва қуритилади. Баъзан илдизининг пўстлоғи пўкак қисмидан тозаланади ва очиқхавода қуритилади. Қизилмиянинг илдизи таркибида 3,2-24 % тритерпен сапонин- глицирризин бирикмаси, 4 %гача флавоноидлар, 20 %гача қандлар, 34 %гача крахмал, аспарагин, эфир мойи, Свитамини, 6 %гача пектин ва бошқа биологик фаол моддалар, Урал қизилмияси илдизида яна тритерпен сапонин – ураленоглюкурон кислотаси мавжуд. Илдиз флавоноидларидан ликвиритин, ликвиритозид, ликурозид, глаброзид ва бошқа бирикмалар ажратиб олинган. Қизилмия илдизидан тайёрланган қуюқ вақуруқ экстрактлари ҳамда шарбати нафас йўллари касалланганда балғам кўчирувчи, сурункали қабзиятда эса енгил сурги дори сифатида қўлланилади. Илдиз препаратларидан глицирам – астма, экзема, аллергик дерматит ва бошқа касалликларни, ликвиритон, ликуразид ва флакарбон яллиғланишга ва спазмага қарши таъсирга эга бўлганлиги учун меъда ва ўн икки бармоқ ичак яраси хамда яллиғланиш касалликларини даволаш учун ишлатилади. Қизилмия илдизининг порошоги, қирқилган илдизи, қуюқ ва қуруқ экстрактлари ҳамда шарбати фармацевтика амалиётида хаб дори тайёрлашда, суюқ дори шакллари ва чой-йиғмаларнинг таъмини яхшилаш учун қўлланилади.

Қизилмия, ширинмия – Glycyrrhiza glabra L.

Илдизининг порошоги сурги дори сифатида ишлатиладиган мураккаб қизилмия порошоги, экстракти нафас йўллари касаллигида қўлланиладиган эликсир, қирқилган илдиз бўлакчалари ўпка касалликларида ишлатиладиган балғам кўчирувчи ҳамда сийдик хайдовчи ва ич юмшатувчи чойлар- йиғмалар таркибига киради. Қизилмия илдизи халқ табобатида қадимдан турли касалликларни даволашда кенг ишлатиб келинган. Абу Али ибн Сино бу ўсимликнинг илдизи билан бўйрак, қовуқ ва меъда яллиғланиши ҳамда иситма, ўпка касалликларини даволаган. Халқ табобатида қизилмия илдизидан тайёрланган қайнатма кўкрак оғриғи, кўкйўтал, нафас қисиши, томоқ қуриши, меъда- ичак (меъда ва ичак яллиғланиши, қабзиятда) ва бошқа касалликларда ичилади. Илдизининг қайнатмаси яна йўтал ва нафас олиш йўллари шамоллаганда балғам кўчирувчи ҳамда сийдик хайдовчи ва сурункали қабзиятда енгил сурги дори сифатида қўлланилади. Қизилмия ўсимлигининг илдизидан озиқ-овқат саноатида (пиво, квас кабилар тайёрлашда) ҳамда техникада, тўқимачилик, кимё саноатида ва халқ хўжалигининг бошқа тармокларида кенг фойдаланилади. Оиланинг аҳамияти ва дориворлик ҳусусиятлари. Қизилмия илдизларидан тайёрланган порошок кучсиз сурги ўрнида ишлатилади ва балғам ажралишини осонлаштирадиган дори ўрнида йўтал дориларига қўшилади.

Қизилмиянинг қуритилган илдизини қайнатиб баъзан ундан шакар олинади, бу шакар озиқ-овқат саноатида (конфет ва ичимликларга) ишлатилади ва чайналадиган тамакига аччиғини камайтириш учун қўшилади. Қизилмиянинг қуюқлаштирилган шираси ўт учирувчи моддаларни қуюқ қисми учун ишлатилади. Козоғистоннинг баъзи жойларида қизилмия пояларидан уларни бўктириш йўли билан арқон бўладиган тола олинади. Термопсис кирларда, Ўрта Осиёда кўп учрайди ва баъзан бегона ўт ҳолида ўсади. Бу ўсимликдан йўталга қарши дори олинади, шу билан бирга термопсиснинг четдан келтириладиган ипекакуана илдизнинг ўрнини боса олиши ҳозир аниқланган. Баъзи дуккаклилардан буёқ олинади. Дуккакдошларнинг барча турлари ўсимликни азот билан таъминловчи азот тўпловчи микроорганизмлар билан симбиоз ҳолатда яшайди. Шунинг учун ҳам дуккакли дон экинлари бошқа экинлар учун энг яхши ўтмишдош ҳисобланади. Дуккакдошлар қимматбаҳр озиқ-овқат, техника, озуқабоп ҳамда манзарали ўсимликлардир. Дуккакли дон экинлари халқ хўжалиги учун катта аҳамиятга эга, дони оқсил (нўхат, соя, ясмиқ), крахмал ва мойга бой (соя, ерёнғоқ). Суғорма деҳқончиликда Дуккакдошларда энг қимматлилари кўп йиллик ва бир йиллик экинлар ҳисобланади. Macалан, беда ғўза-беда алмашиб экишнинг асосий экини. Айрим турларининг пўсти ҳамда ёғочлик қисмида қимматли техник моддалар - гумми, бальзам, смолалар бор. Дуккакдошлардан дрок (сариқ гулли дуккакли чўл ўсимлиги), индиго ва бошқалардан бўёқлар олинади.

Айрим Дуккакдошлар - акация, кўк нўхат, печакгул, бўридуккак манзарали, баъзилари эса - ширинмия ёки қизилмия, термопсис, сано, кассия доривор ўсимликлардир. Дуккакдошларнинг кўпчилик турлари заҳарли, ўзида ҳар хил алкалоидлар ҳамда гликозидлар тўплайди. Чўлларда учрайдиган қизболтир, оқмия, аччиқмия кабилар заҳарли ҳисобланади. Оиланинг баъзи заҳарли турлари (деррис, лонхокарпус) инсектицид (зараркунанда ҳашаротларни йўқотиш учун ишлатиладиган кимёвий моддалар) сифатида ишлатилади. Назорат саволлари 1. Бурчоқдошлар оиласига изоҳ беринг? 2. Бурчоқдошлар оиласининг дориворлик ҳусусиятлари? 3. Бурчоқдошларнинг хўжаликдаги аҳамияти?

Похожие

Карамдошлар оиласи ва уларни дориворлик ҳусусиятлари

Жўкадошлар оиласи ва уларни дориворлик ҳусусиятлари

Бухоро тумани доривор ўсимликлари ва уларнинг аҳамияти

Генератив органлар

Айиқтовоннамолар –Ranunculales қабиласи. Раънонамолар-Rosales қабиласи