Vegetativ nerv sisteması. Seziw aǵzalar - Биология - Презентации

Vegetativ nerv sisteması. Seziw aǵzalar

Загружено в:

19.06.2025

Скачано:

0

Размер:

2938.6845703125 KB

Vegetativ nerv sisteması. Seziw aǵzalar Joba: • Kiriw. Vegetativ nerv sisteması hám onıń áhmiyeti. • Sezgi a’zolari va ularning anatomik tuzilishi. • Kóriw organi (kóriw analizatorları). Dúzilisi, gigiyenası, kózdiń kóriw maydanı. • Esitiw organınıń funktsiyası. • Iyis hám dám seziw organlarınıń dúzilisi • Teri seziwsheńligi (teri receptorları). • Seziw organlarınan keletuģın impulslerdiń oraylıq nerv sistemasında qayta isleniwi. • Juwmaq • Paydalanılǵan ádebiyatlar

Vegetativ nerv sisteması haqqında ulıwma túsinik. XIX ásirdiń basında frantsiyalı fiziolog F.K.Bishtiń usınısına muwapıq atqaratuǵın xızmetine qarap nerv sisteması eki bólimge comotikalıq hám vegetativ nerv sistemasına bólindi. Somotikalıq nerv sisteması adam denesiniń skelet bulshıq etlerin sezim organlarınıń jumısın basqaradı. Vegetativ nerv sisteması ishki organlar (dem alıw,qan aylanıw, as sińiriw,bólip shıǵarıw.) ishki sekretsiya bezleriniń jumısın sonday-aq zatlar almasıw protsesin basqaradı. Skelet bulshıq etlerindegi zatlar almasıw protseside vegetativ nerv sisteması tárepinen basqarıladı, biraq bul bulshıq etlerdiń’ seziw hám háreketleniw funktsiyaları somotikalıq nerv sisteması arqalı basqarıladı.

Vegetativ nerv sisteması eki bólimge, simpatikalıq hám parasimpatikalıq bolıp ekige bólinedi. Olar dúzlisi hám fiziologiyalıq ózgnshelikleri jaǵınan bir-birinen ayırladı. Simpatikalıq nerv sisteması. Bul nerv sistemasınıń orayları arqa miydiń birinshi kókirek sigmentinen baslap tap úshinshi bel sigmenti ne shekem bolǵan aymaqta jaylasqan. Simpatikalıq nerv sisteması júrektiń jumısın tezletedi, arteriya qan tamırlardı taraytıp, qan basımdı kóterińki asqazan-ishek háreketlerin páseytedi, teriniń bólip shıǵarıwın kúsheytedi. Parasimpatikalıq nerv sisteması. Bunıń orayları abs miydiń tómengi bóliminde (orta hám uzınsha miyde) sonday-aq arqa miydiń segizkóz sigmentlerinde jaylasqan . Parasimpatikalıq nerv sisteması júrektiń jumısın pásiytiredib, arteriya qan tamırlardı keńeytip qan basımdı tómenletedi, asqazan-ishektiń jumısın kúsheytiredi, ter bólip shıǵarıwdı kemeytedi. Bas miy qabıǵınıń hár túrli bólimlerinde arnawlı nerv kletkalarınıń jıyındısı jaylasqan bolıp olardı İ.P.Pavlov analizatorlar (seziw organının orayları ) dep ataǵan.

Kóriw organı (kóriw analizatorları) .Kóriw adamnıń iskerliginde áhmiyetli rol oynaydı. Kóriw arqalı adam oqıydı, jazadı, miynettiń abska túrleri menen shuǵıllanadı. Kózdiń dúzilisi . Kóz bas súyeginiń arnawlı shuqırshası- kóz oyıgında jaylasqan. Kóz almasınan, koriw nervi, járdemshi bólimlerden (kóz almasın háreketlendiriwshi bulshıq etler hám olardiń nervleri, qabaq hám kirpikler, kóz jası bezleri, qan-tamırları sıyaqlılardan turadı). Kóz alması domalaq formada dúzilgen bolıp, aldıńǵı hám keyingi polyuslerge iye boladı. Kóz alması ishki hám sırtqı bólimlerden ibarat. Sırtqı bólimi ush qabat, sırtqı - fibroz, ortańǵı qan tamırlar hám ishki - tor tárizli perdeden quralǵan. İshki bólimine kóz ishiniń suyıqlıǵı, kóz gawharı hám shiyshe tárizli dene kiredi. Kóz almasınıń sırtqı- fibroz perdesi eki bólimge bólinedi. Oniń aldıńǵı bólimi muyiz (shak) perde dep atalıp, ol shiyshege uqsas tıp-tınıq, jaqtılıq nurların sındırıw qásiyetine iye.

Kózdiń kóriw maydanı. Kóz almasın qıymıldatpay belgili bir nársege qaraǵanda oniń keskini kózdiń tor perde qabatındaǵı oraylıq oyıqshaǵa túsedi, bul oraylıq kóriw dep atalıp, oraylıq oyıqshanıń dógereginle túsken keskinler bolsa shetki kóriw dep ataladı. Kózdi háreketlendirmey turıp dógerektegi nárselerdi kóre biliw ózgesheligi kóriw maydanı dep ataladı. Jaqınnan kóretuǵın (miopiya) adamnıń kóz alması sozıńqılaw formada boladı. Soniń ushın bunday adamlardıń kózinde uzaqtaǵı narselerdiń keskini kózdiń tor perdesine emes, oniń aldına kelip túsedi. Nátiyjede uzaqtaǵı narselerdiń keskini anıq kórinbeydi. Bunday halat kóz gawharınıń dóńesliginiń artıp ketiwiniń aqıbetinde de kelip shıǵıwı múmkin. Miopiya tuwma hám ómirde arttırılǵan boladı.

Kóriw gigenası. Kózdiń kóriw qabıletin normal saqlanıwı hár tárepleme hár bir adamnıń ózine baylanıslı. Bunıń ushın tómendegi gigena qaǵıydalarǵa ámel etiw kerek. Jumıs, oqıw orınlarında jarıqlıq jeterli (á00-áó0 lyuks) bolıwı talap etiledi. Jarıqlıq shep tárepten túsiwin támiynlew kerek. Soniń menen birge kúshli jarıqlıq kózdiń tor perdesiniń retseptorların qattı qozǵatıp, kóz tez talıǵadı. Oqıǵanda,jazǵanda dápter hám kitap kózden qó-ń0 sm aralıqta bolıwı kerek. Avtobus, tramvayda, metro,poezd hám basqa transportda ketip baratırıp kitap oqıwǵa bolmaydı. Sebebi qoldaǵı kitap, jurnal tegis turmaydı, bul kóz gawharınıń úzliksiz ózgerip turadı kóz tez sharshaydı. Sanday-aq jatıp oqıw hám zárerli televizordı uzaq waqıt kóriw kózdi talıqtıradı. Bir kún dawamında á,ó-ǵ,ó saatdan aspaǵanı maqul. Kúndelikli awqat quramında A vitamin jetispwi tayaqshasıman hám kolbasha tárizli retseptorlar xızmetiniń buzılıwına hám kóriw ótkirliginiń páseyiwine sebep boladı. Soniń ushın quramında A vitamin bolǵan awqatlar ( bawır, máyek, srı may, geshir, qabaq,) tı paydalanıp turıw kerek.

Esitiw organı - qulaqtıń dúzilisi. Esitiw organı bolǵan qulaq bas suyeginiń sheke bóliminde jaylasqan bolıp, ush bólimnen turadı, sırtqı, orta, ishki qulaq. Sırtqı qulaq - qulaq qalqanı hám sırtqı esitiw jolınan turadı. Qulaq qalqanı elastikalıq ózgeshelikke iye bolǵan shemirshekten dúzilgen, sırtınan teri menen qaplanǵan. Sırtqı qulaq jolınıń keyninde biriktiriwshi toqımadan turatuǵın baraban perdesi bolıp, ol sırtqı qulaq jolın orta qulaq boslıǵınan ajıratıp turadı.

Orta qulaq-boslıǵı evstaxiev nayshası járdeminnde murın- jutqınshaqqa tutasqan. Orta qulaqta bir- biri menen izbe-iz baylanısqan úsh esitiw súyeksheleri (balgasha, tos, uzengi) jaylasqan. Olar dawıs tolıqını tásirinde baraban perdede payda bolǵan terbelisti ishki qulaqqa ótkeredi.İshki qulaq-boslıq hám iyrenlegen kanalshalar sistemasınan, yaǵnıy súyek labirintten ibarat. Súyek labirinti ishinde perde labirint jaylasqan, olar arasındaǵı oǵada tar boslıqta endolimfa suyıqlıǵı jaylasqan. Súyek labirintinde baqanshaq bolıp, oniń ishinde dawıstı seziwshi kletkalar, yaǵnıy esitiw retseptorları jaylasqan.

Esitiw organınıń funktsiyası . Orta hám ishki qulaqtıń hár biri ózine tán xızmet atqaradı. Qulaq qalqanı dawıs tolqınların jıynap hám onı qulaqtıń sırtqı jolına baǵdarlaw wazıypasın atqaradı Sırtqı qulaq jolı dawıs tolqınların baraban perdegi qarap ótkeredi. Dawıs baraban perdeni terbeltedi, oniń terbeltiwi esitiw súyekleri arqalı ishki qulaqtıń baqanshaǵı, yarım sheńber kanalshalarındaǵı perilimfa hám endolimfa suyıqlıqların tolqınlatadı. Retseptorlardıń titirkeniwi esitiw nerviniń talshıqları arqalı miy kopirshesiniń orta miyde jaylasqan qabıq ástı esitiw orayına, bunnan keyin, bas miy yarım sharları qabıǵınıń sheke bóliminde jaylasqan joqarı esitiw orayına barıp, onı qozdıradı. Usı orayda jaylasqan nerv kletkalarında dawıstıń tásiri analizlenip hám sintezlenip, oniń mazmunı anıqlanadı.

Iyis seziw aǵzası (murin) dúzilisi • Murın tek dem aliw emes, al iyis biliw funkciyasın da atqaradı. • Iyis biliw zonası murin boslıǵının joqarı bóliminde, murin súyekleri astında jaylasqan. • Bul aymaqta iyis receptorları (kletkalar) jaylasqan bolıp, olar qorshagan ortalıqtan iyis zatları molekulaların qabıl etedi. • Hárbir receptor kletka iyis ótkiziwshi nerv talshıǵı arqalı I jup bas nerv (nervus olfactorius) penen tuwridan-tuwri bas miydiń iyis orayına impuls jiberedi. Iyis biliw procesi • Hawadagi iyis molekulaları murin silekey qabatına tiedi. • Retseptorlar tárepinen qabıl etilgen signallar elektr impulsine aylanadi. • Bul impulsler iyis nervi arqalı bas miydiń iyis tarawına jetkeriledi. • Bas miy iyistiń kúshi hám túri haqqındaǵı maǵlıwmattı qayta isleydi.

Dám biliw aǵzası (til) dúzilisi • Til - tiykarǵı tám biliw aǵzası bolıp, onıń júzesinde tám búrtiksheleri jaylasqan. • Dám búrtiksheleri tildiń ústingi hám qaptal bólimlerinde jaylasqan bolıp, olardın ishinde dám receptorları bar. • Hárbir receptor kletkası dám zatları eritpesi menen tásirlengende, ol arqalı impuls payda boladı.

Dám biliw procesi • Awızǵa kirgen azıqlıq zatlar tisler hám silekey járdeminde maydalanıp, dám zatları eritpesin payda etedi. • Bul dárilik zat tám búrtikshelerindegi receptorlardı tásirleydi. • Nátiyjede payda bolgan impulsler bet nervi (VII jup), til jutqish nervi (IX jup) hám vaguus nervi (X jup) arqalı bas miy qabıǵınıń dám orayına jiberiledi. • Bas miy bul impulslerdi qayta islep, dám seziwdi támiyinleydi.

Teri seziwsheńligi haqqında ulıwma maǵlıwmat • Teri insan organizminiń eń úlken aǵzası bolıp, sırtqı ortalıq penen tikkeley baylanıs jasaytuǵın, sezgir qabat esaplanadı. • Teri járdeminde insan temperatura, basım, awırıw, tiyiw sıyaqlı túrli seziwlerge iye boladı. • Bul seziwlerdiń barlıǵı arnawlı receptorlar tárepinen qabıl yetiledi hám nerv impulslerine aylanadı.

Teri receptorlarınıń túrleri. Teri júzesinde hám teri astı toqımalarında birneshe túrli receptorlar bar: • Tıǵıw (mexanoreceptorlar).  Merkel diskleri - eń jumsaq tiydiriwdi sezedi.  Meysner denesheleri - tiygiziw hám tegislikti sezedi.  Ruffini denesheleri - teriniń sozılıwı hám basımdı sezedi.  Paccini denesheleri - kúshli basım hám vibraciyanı sezedi. • Temperatura (termoreceptorlar).  Issılıq receptorları.  Suwıq receptorları. Olar hár qıylı temperaturadaǵı tásirlerdi qabıl etip, impuls jiberedi. • Awırıw (nociceptorlar).  o Kúshli basım, jaraqat, ıssılıq yamasa ximiyalıq zatlardan keletuģın awırıwdı sezedi.  o Hár dayım awırıwdı sezip, qáwip tuwralı signal beredi.

Teri receptorlari hám nerv impulsleri. • Teri júzesindegi yamasa teri astı toqımalarındaǵı receptorlar sırtqı tásirdi qabıl yetedi. • Bul tásir elektr impulsine aylanadı hám periferik nervler arqalı arqa miyge jiberiledi. • Arqa miyden bolsa impulsler bas miy qabıǵındaǵı seziw oraylarına jetkeriledi. • Usı tárizde insan tiyiw, ıssılıq, awırıw hám basımdı sezedi.

Impulslerdiń uzatılıw jolı Seziw organlarınan keletuģın impulsler tiykarınan tómendegi bagdarda háreketlenedi: Receptorlar - sirtqı tásirdi qabıl yetedi. Afferent (seziwshi) nerv talshıqları - impulslerdi arqa miyge yamasa tikkeley bas miyge jetkeredi. Arqa miy yamasa bas miy orayları - impulslerdi qayta isleydi. Assosiativ neyronlar - impulslerdi analizlep, tiyisli oraylarga jetkeredi. Effektor (háreketlendiriwshi) neyronlar - kerekli juwap reakciyasın ámelge asıradı. Impulslerdi qayta islew procesi Dáslepki qabillaw: Retseptorlar arqalı sırtqı tásir qabıllanadı hám bioelektrik impuls payda boladı. Impulsti orayga jetkeriw: Bul impulsler afferent nerv talshıqları arqalı arqa miy hám bas miy oraylarına jetkeriledi. Orayda qayta islew: Arqa miy - reflektor juwaplardı basqaradi. Bas miy - seziw impulslerin ańlaw, analizlew hám sanalı háreketti basqaradi. Juwap qáliplesiwi: Impulslar tiykarında effektor organlarga juwap reakciyası jiberiledi (háreket, silekey bóliniwi, kóz qısıw hám t.b.).

Juwmaq Seziw organları insan organizminiń sırtqı hám ishki ortalıq tásirlerin qabıl etiwshi tiykarģı sistemalarınan biri bolip esaplanadı. Hárbir seziw organı ózine tán receptorlarga iye bolıp, olar túrli tásirlerdi bioelektrik impulslerge aylandırıp, oraylıq nerv sistemasına jetkeredi. Oraylıq nerv sisteması bolsa bul impulslerdi qayta isleydi, analizleydi hám oǵan sáykes juwap reakciyasın qáliplestiredi.Seziw organlarınan kelgen impulsler arqa miy hám bas miy oraylarında qayta islenip, insannıń seziw, ańlaw hám sırtqı ortalıqqa operativ juwap beriw qábiletin támiyinleydi. Bul process organizmniń beyimlesiwsheńligi, qáwipsizligi hám sanalı jumısınıń áhmietli tiykarı bolıp esaplanadı.Izertlewler sonı kórsetedi, hár bir seziw aǵzası hám oraylıq nerv sisteması óz-ara tıǵız baylanısqan halda isleydi hám insan organizminde quramalı, jetik málimleme almasıw sistemasın quraydı.

Paydalanılǵan ádebiyatlar 1. Raximov T.R., Sobirov A.A. "Adam hám haywanlar fiziologiyası," Tashkent: Oqıtıwshı, 2021. 2. Karimov B.K., Jwraev A.J. "Adam anatomiyası hám fiziologiyası," Tashkent: Ilim hám texnologiya, 2020. 3. Toxtayev N.T. "Inson fiziologiyasi asoslari," Toshkent: Ilm Ziyo, 2019. 4. Tortora G.J., Derrickson B. "Principles of Anatomy and Physiology," Wiley, 2018. Nemcov A.V. "Osnovı anatomii i fiziologni," Moskva: GEOTAR-Media, 2017. 6. Qodirov N.Q. "Oraylıq nerv sisteması hám reflektor iskerligi," Tashkent: Jana ásir áwladı, 2022.

Похожие

ONS iskerligin qozǵatıwshı házirgi kúnde qollanılatuǵın dári zatları farmakologiyasi

Atirgúller tuqımlasına tiyisli dárilik ósimlikler biologiyası hám ekologiyası

O'simliklar vegetativ organlarning tuzilishida tashqi muhit omillarning a''siri. O'simliklar tuzilishidagi umumiy qonuniyatlar

Individual rivojlanishning umumiy qonuniyatlari

Radioaktiv nurlardin’ organizimge tasiri Nurlaniw dozasi