Ўсимликларнинг нафас олиши

Ўсимликларнинг нафас олиши

Загружено в:

25.01.2023

Скачано:

0

Размер:

902.5 KB

11Мавзу: Мавзу: Ўсимликларнинг нафас Ўсимликларнинг нафас олишиолиши

22Режа:Режа: 1. Нафас олишнинг аҳамияти, ўрганиш тарихи. Аэроб ва 1. Нафас олишнинг аҳамияти, ўрганиш тарихи. Аэроб ва анаэроб нафас олиш, биологик оксидланиш ҳақида тушунчаанаэроб нафас олиш, биологик оксидланиш ҳақида тушунча 2. Нафас олиш ва бижғиш жараёнларининг фарқи, нафас 2. Нафас олиш ва бижғиш жараёнларининг фарқи, нафас олиш ферментлари ва субстратлариолиш ферментлари ва субстратлари 3. Нафас олиш химизми. Нафас олишнинг гликолиз, ди3. Нафас олиш химизми. Нафас олишнинг гликолиз, ди - - ва трикарбон (Кребс цикли), глиоксалат, пентозафосфат ва трикарбон (Кребс цикли), глиоксалат, пентозафосфат циклларицикллари 4. Нафас олиш коэффициенти ва унинг субстратга 4. Нафас олиш коэффициенти ва унинг субстратга боғлиқлиги. Нафас олиш жадаллиги,боғлиқлиги. Нафас олиш жадаллиги, ўсимлик органлари ва ўсимлик органлари ва тўқималарида кечиш тафовутларитўқималарида кечиш тафовутлари 5. Нафас олиш жадаллигини ўсимлик ўсиши ва 5. Нафас олиш жадаллигини ўсимлик ўсиши ва ривожланишига боғлиқлиги. Нафас олиш кўрсатгичларини ривожланишига боғлиқлиги. Нафас олиш кўрсатгичларини аниқлаш усулларианиқлаш усуллари 6. Нафас олишни бошқариш йўллари ва уни қишлоқ 6. Нафас олишни бошқариш йўллари ва уни қишлоқ хўжалик маҳсулотларини сақлашдаги аҳамиятихўжалик маҳсулотларини сақлашдаги аҳамияти

33Ўсимликлар ҳужайраларида борадиган оксидатив Ўсимликлар ҳужайраларида борадиган оксидатив реакцияларда органик моддареакцияларда органик модда -- ларнинг кислород ларнинг кислород иштирокида анорганик моддалариштирокида анорганик моддалар (СО(СО 22 ва Н ва Н 22 О)га О)га парчаланиши ва кимёвий энергия ажралиб чиқиш парчаланиши ва кимёвий энергия ажралиб чиқиш жараёни жараёни нафас олиш нафас олиш дейилади. Нафас олиш дейилади. Нафас олиш жараёнида, яъни органик моддаларнинг жараёнида, яъни органик моддаларнинг оксидланишида ажралиб чиққан энергиянинг бир оксидланишида ажралиб чиққан энергиянинг бир қисми иссиқлик ва ёруғлик шаклида сарфланади. қисми иссиқлик ва ёруғлик шаклида сарфланади. Тахминан 40-50 % энергия АТФ молекулаТахминан 40-50 % энергия АТФ молекула -- ларида ларида тўпланади ва организмларнинг ҳаёт фаолиятида тўпланади ва организмларнинг ҳаёт фаолиятида ишлатилади. ишлатилади.

44А.Л.Лавуазье ва П.С.Лаплас А.Л.Лавуазье ва П.С.Лаплас (1777(1777 й.) нинг таъкидлашича тирик й.) нинг таъкидлашича тирик организмларда содир бўладиган организмларда содир бўладиган нафас олиш жараёнида ҳам, ёниш нафас олиш жараёнида ҳам, ёниш жараёни каби, Ожараёни каби, О 2 2 ютилиб, СОютилиб, СО 22 ажралади. Шу вақтларда (1777) ажралади. Шу вақтларда (1777) Шееле уруғлар солинган ёпиқ Шееле уруғлар солинган ёпиқ идишда Оидишда О 22 нинг миқдори камайиб, нинг миқдори камайиб, СОСО 22 нинг миқдори кўпайганлигини нинг миқдори кўпайганлигини аниқлади.аниқлади. 1778-1780 йилларда 1778-1780 йилларда Я.Ингенхауз яшил ўсимликлар Я.Ингенхауз яшил ўсимликлар қоронғуда қоронғуда ОО 22 ни ютиб, ни ютиб, СОСО 22 чиқаради ва бу жиҳатдан чиқаради ва бу жиҳатдан ҳайвонларга ўхшайди, ўсимлик-ҳайвонларга ўхшайди, ўсимлик- ларнинг яшил бўлмаган қисмлари ларнинг яшил бўлмаган қисмлари эса ёруғликда ҳам эса ёруғликда ҳам ОО 22 ни ютиши ни ютиши мумкин, деган хулосага келди.мумкин, деган хулосага келди.

55 Щвецариялик Н.Т.Соссюр 1797-1804 йилларда Щвецариялик Н.Т.Соссюр 1797-1804 йилларда биринчи марта миқдорий таҳлиллар орқали биринчи марта миқдорий таҳлиллар орқали қоронғуликда ўсимликлар қанча Оқоронғуликда ўсимликлар қанча О 22 ютса, шунча ютса, шунча СОСО 22 ажратиб чиқаришини исботлади ва СО ажратиб чиқаришини исботлади ва СО 22 билан билан бир қаторда сув ва энергия ҳам ҳосил бўлишини бир қаторда сув ва энергия ҳам ҳосил бўлишини кўрсатиб берди.кўрсатиб берди. А.Н.Бах (1897) “Аста-секинглик билан А.Н.Бах (1897) “Аста-секинглик билан оксидланишнинг пероксид назарияси”ни яратди. оксидланишнинг пероксид назарияси”ни яратди. Унинг фикрича, ҳаводан қабул қилиб олинган Унинг фикрича, ҳаводан қабул қилиб олинган кислород тўғридан тўғри ва бевосита органик кислород тўғридан тўғри ва бевосита органик моддаларни оксидлай олмайди. Чунки молекула моддаларни оксидлай олмайди. Чунки молекула шаклидаги кислород “инерт” бирикма бўлиб, у шаклидаги кислород “инерт” бирикма бўлиб, у фаол атом ҳолатига ўтгандан кейингина органик фаол атом ҳолатига ўтгандан кейингина органик моддаларни оксидлаши мумкин бўлади.моддаларни оксидлаши мумкин бўлади.

66 И.В.Палладин 1911 йилда органик И.В.Палладин 1911 йилда органик моддаларнинг анаэроб шароитда оксидланиш моддаларнинг анаэроб шароитда оксидланиш назариясини ишлаб чиқди. Унинг фикрича, назариясини ишлаб чиқди. Унинг фикрича, тирик организмларда сув ва органик моддалар тирик организмларда сув ва органик моддалар таркибидаги водородни ажратиб олувчи таркибидаги водородни ажратиб олувчи бирикмалар бўлиши керак. Ўзига водородни бирикмалар бўлиши керак. Ўзига водородни бириктириб олувчи моддаларни И.В.Палладин бириктириб олувчи моддаларни И.В.Палладин “нафас олиш пигментлари” деб атади. Нафас “нафас олиш пигментлари” деб атади. Нафас олишда ўсимликлар тўқимасидан ёруғлик олишда ўсимликлар тўқимасидан ёруғлик ажралиб чиқишини А.Г.Гурвич аниқлаган. ажралиб чиқишини А.Г.Гурвич аниқлаган.

77 Ўсимликларнинг илдизлари ёки уруғи сув Ўсимликларнинг илдизлари ёки уруғи сув остида қолганда анаэроб нафас олиш остида қолганда анаэроб нафас олиш жараёни кузатилади. Кислородсиз нафас жараёни кузатилади. Кислородсиз нафас олишда ўсимликлар тўқимасида спирт олишда ўсимликлар тўқимасида спирт ҳосил бҳлишини ҳисобга олиб, академик ҳосил бҳлишини ҳисобга олиб, академик С.П.Костичев бу жараённи анаэроб нафас С.П.Костичев бу жараённи анаэроб нафас олиш жараёни деб атаган. Сувда яшашга олиш жараёни деб атаган. Сувда яшашга мослашган ўсимликларда махсус мослашган ўсимликларда махсус тўқималарда тўпланган кислород ҳисобига тўқималарда тўпланган кислород ҳисобига нафас олиш жараёни тўхтовсиз давом нафас олиш жараёни тўхтовсиз давом этади.этади.

88 Ўсимликларнинг ҳайвон ва одамларникига Ўсимликларнинг ҳайвон ва одамларникига ўхшаш махсуснафас олиш аъзолари мавжуд ўхшаш махсуснафас олиш аъзолари мавжуд эмас, лекин уларнинг барча тирик эмас, лекин уларнинг барча тирик ҳужайралари таркибидаги митохондриялар ҳужайралари таркибидаги митохондриялар нафас олиш аъзоси ҳисобланади. нафас олиш аъзоси ҳисобланади. Митохондрияларда мураккаб органик Митохондрияларда мураккаб органик бирикмалар (асосан углеводлар) бирикмалар (асосан углеводлар) ферментлар тизими иштирокида кислород ферментлар тизими иштирокида кислород ёрдамида оксидланиб, сув ва СОёрдамида оксидланиб, сув ва СО 22 га га парчаланади. Бу реакциялар тизими парчаланади. Бу реакциялар тизими биологик оксидланишбиологик оксидланиш дейилади. дейилади.

99 Баъзи микроорганизмлар учун хос бўлган Баъзи микроорганизмлар учун хос бўлган анаэроб нафас олиш жараёни анаэроб нафас олиш жараёни бижғиш бижғиш дейилади. Анаэроб нафас олиш ва бижғиш дейилади. Анаэроб нафас олиш ва бижғиш жараёнларида ҳам нафас олишда жараёнларида ҳам нафас олишда сарфланадиган органик моддалар жуда сарфланадиган органик моддалар жуда мураккаб биохимиявий ўзгаришларга мураккаб биохимиявий ўзгаришларга учраганликлари аэроб нафас олиш учраганликлари аэроб нафас олиш ходисасининг биринчи фазасидаги ходисасининг биринчи фазасидаги биохимиявий реакциялар ва энг сўнгида биохимиявий реакциялар ва энг сўнгида пироузум кислота ҳосил бўлиши билан пироузум кислота ҳосил бўлиши билан тугалланганлиги анаэроб нафас олиш ва тугалланганлиги анаэроб нафас олиш ва бижғиш ходисаларига ҳам хосдир.бижғиш ходисаларига ҳам хосдир.

1010 Бироқ анаэроб нафас Бироқ анаэроб нафас олиш ва бижғиш олиш ва бижғиш ҳодисаларида аэроб ҳодисаларида аэроб нафас олиш нафас олиш ҳодисасидаги Г.Кребс ҳодисасидаги Г.Кребс цикли кузатилмайди. цикли кузатилмайди. Умуман, нафас олиш Умуман, нафас олиш СОСО 22 ва сувнинг, ва сувнинг, бижғиш эса СОбижғиш эса СО 22 ва ва спиртнинг ҳосил спиртнинг ҳосил бўлиши билан бўлиши билан якунланади. якунланади. Нафас олиш ва бижғиш ходисалари кўрсатиб ўтилган фарқлар билан ажралиб туради.

1111 Ҳозирги пайтда аэроб нафас олиш жараёни Ҳозирги пайтда аэроб нафас олиш жараёни икки босқичдан иборатлиги тасдиқланган. икки босқичдан иборатлиги тасдиқланган. Биринчи босқичда анаэроб нафас олиш Биринчи босқичда анаэроб нафас олиш жараёни содир бўлиб, унда мураккаб жараёни содир бўлиб, унда мураккаб органик моддалар(углеводлар) оддий органик моддалар(углеводлар) оддий органик моддаларга(пироузум кислотасига) органик моддаларга(пироузум кислотасига) парчаланади. Иккинчи, асосий босқичда парчаланади. Иккинчи, асосий босқичда аэроб шароитда пируват кислотаси аэроб шароитда пируват кислотаси карбонат ангидрид ва сувга парчаланади. карбонат ангидрид ва сувга парчаланади. Бу жараёнда ферментлар фаол иштирок Бу жараёнда ферментлар фаол иштирок этади.этади.

1212 Нафас олиш жараёнида иштирок этадиган Нафас олиш жараёнида иштирок этадиган ферментлар гуруҳлари:ферментлар гуруҳлари: 1) А1) А 22 (органик модда)ни активловчи ферментлар, (органик модда)ни активловчи ферментлар, улар дегидрогеназалар дейилади ва хилма хил улар дегидрогеназалар дейилади ва хилма хил бўладибўлади 2) О2) О 22 ни активловчи ферментлар, улар оксидазалар ни активловчи ферментлар, улар оксидазалар деб юритилб, турли хил бўлади;деб юритилб, турли хил бўлади; 3) Водород ва электронни ўтказувчи оралиқ 3) Водород ва электронни ўтказувчи оралиқ ферментлар;ферментлар; 4) Ёрдамчи ферментлар (карбоксилаза ва 4) Ёрдамчи ферментлар (карбоксилаза ва трансферазалар).трансферазалар).

1313 Кўп йиллар давомида ёғлар ва углеводлар Кўп йиллар давомида ёғлар ва углеводлар нафас олиш жараёнида субстрат сифатида нафас олиш жараёнида субстрат сифатида иштирок этади деб келинган. Нафас олиш иштирок этади деб келинган. Нафас олиш субстратлари етишмаган ҳолларда оқсил субстратлари етишмаган ҳолларда оқсил сарфланиши амалга ошади, бу ҳолат нафас сарфланиши амалга ошади, бу ҳолат нафас олиш очлиги, нормал ҳолат эмас деб олиш очлиги, нормал ҳолат эмас деб тушунтирилган. Кейинги йилларда олиб тушунтирилган. Кейинги йилларда олиб борилган қатор тажрибаларда оқсил нафас борилган қатор тажрибаларда оқсил нафас олиш жараёнида субстрат сифатида олиш жараёнида субстрат сифатида иштирок этиши тўла нормал ҳодиса иштирок этиши тўла нормал ҳодиса эканлиги исботланган.эканлиги исботланган.

1414 Нафас олишда органик моддаларнинг Нафас олишда органик моддаларнинг кислород ёрдамида анорганик моддаларга кислород ёрдамида анорганик моддаларга парчаланиши мазкур жараённинг ўзиги хос парчаланиши мазкур жараённинг ўзиги хос хусусиятлари борлигини кўрсатади. Чунки хусусиятлари борлигини кўрсатади. Чунки организмдан ташқарида бу органик моддалар организмдан ташқарида бу органик моддалар молекуляр кислород билан реакцияга молекуляр кислород билан реакцияга киришмайди. А.Н.Бах, В.И.Палладин ва киришмайди. А.Н.Бах, В.И.Палладин ва С.П.Костичевлар нафас олиш жараёнинг ана С.П.Костичевлар нафас олиш жараёнинг ана шу ўзига хос хусусиятларини аниқлаб, нафас шу ўзига хос хусусиятларини аниқлаб, нафас олиш химизмининг ҳозирги замон олиш химизмининг ҳозирги замон тушунчасига асос солдилар.тушунчасига асос солдилар.

1515 1897 йилда А.Н.Бах биологик 1897 йилда А.Н.Бах биологик оксидланишнинг пероксид назариясини оксидланишнинг пероксид назариясини ишлаб чиқди. Унга кўра, атмосферадаги ишлаб чиқди. Унга кўра, атмосферадаги молекуляр кислород осон оксидланувчи молекуляр кислород осон оксидланувчи модда (А) билан бирикиб, қўш боғнинг модда (А) билан бирикиб, қўш боғнинг биттаси узилади ва пероксид ҳосил қилиб биттаси узилади ва пероксид ҳосил қилиб фаол ҳолатга ўтади. Фаол ҳолатга ўтган фаол ҳолатга ўтади. Фаол ҳолатга ўтган кислород бошқа моддани (В) ҳам кислород бошқа моддани (В) ҳам оксидлаши мумкин. Натижада акцептор оксидлаши мумкин. Натижада акцептор вазифасини бажарувчи оксидловчи модда вазифасини бажарувчи оксидловчи модда (А) яна ажралиб қолади, органик модда (В) (А) яна ажралиб қолади, органик модда (В) эса тўла оксидланади. эса тўла оксидланади.

1616 1955 йилда Япония (О.Хаяиши ва бошқалар) 1955 йилда Япония (О.Хаяиши ва бошқалар) ва АҚШ (Г.С.Мэзон ва бошқалар)да ва АҚШ (Г.С.Мэзон ва бошқалар)да молекуляр кислороднинг органик моддалар молекуляр кислороднинг органик моддалар билан бирикиши мумкинлиги исботланди. билан бирикиши мумкинлиги исботланди. Бу назариянинг хозирги вақтда нафас Бу назариянинг хозирги вақтда нафас олишга алоқаси йўқлиги маълум бўлишига олишга алоқаси йўқлиги маълум бўлишига қарамасдан, А.Н.Бах назарияси нафас қарамасдан, А.Н.Бах назарияси нафас олиш химизмини ўрганишга йўл очиб олиш химизмини ўрганишга йўл очиб берганлиги билан муҳимдир.берганлиги билан муҳимдир.

1717 В.И.Палладиннинг водородни фаоллаш-тириш назариясига В.И.Палладиннинг водородни фаоллаш-тириш назариясига кўра нафас олиш икки босқичдан иборат: 1) анаэроб; 2) кўра нафас олиш икки босқичдан иборат: 1) анаэроб; 2) аэроб. Кейинги изланишларда нафас олиш анаэроб ва аэроб. Кейинги изланишларда нафас олиш анаэроб ва аэроб босқичлардан иборатлиги ҳамда бунда сув иштирок аэроб босқичлардан иборатлиги ҳамда бунда сув иштирок этиши тўла тасдиқланди. 1912 йилда немис биокимёгари этиши тўла тасдиқланди. 1912 йилда немис биокимёгари Г.Виланд ҳам биологик оксидланиш водороднинг ажратиб Г.Виланд ҳам биологик оксидланиш водороднинг ажратиб олиниши билан боғлиқлигини кўрсатган эди. Нафас олиниши билан боғлиқлигини кўрсатган эди. Нафас олишда сувнинг иштирок этиши ва кислород водороднинг олишда сувнинг иштирок этиши ва кислород водороднинг охирги акцептори эканлиги 1955 йилда Б.Б.Вартапетян ва охирги акцептори эканлиги 1955 йилда Б.Б.Вартапетян ва Л.А.Курсановлар тажрибасида орқали исботланди.Л.А.Курсановлар тажрибасида орқали исботланди.

1818 Нафас олишнинг дастлабки кислород талаб Нафас олишнинг дастлабки кислород талаб этилмайдиган анаэроб босқичида глюкоза этилмайдиган анаэроб босқичида глюкоза парчаланиб, сарфланишини ҳисобга олиб, бу цикл парчаланиб, сарфланишини ҳисобга олиб, бу цикл гликолиз циклигликолиз цикли деб юритилади. Гликолиз деб юритилади. Гликолиз циклидаги реакциялар цитоплазмада содир циклидаги реакциялар цитоплазмада содир бўлади. Бу цикл содир бўлгунча нафас олиш бўлади. Бу цикл содир бўлгунча нафас олиш субстратларининг глюкозагача парчаланиши субстратларининг глюкозагача парчаланиши содир бўлади. Сўнгра глюкоза кислородсиз содир бўлади. Сўнгра глюкоза кислородсиз муҳитда цитоплазмада гликолиз ҳодисаси муҳитда цитоплазмада гликолиз ҳодисаси натижасида пироузум кислотасини ҳосил қилади. натижасида пироузум кислотасини ҳосил қилади.

1919 Нафас олишнинг асосий иккинчи босқичида пироузум Нафас олишнинг асосий иккинчи босқичида пироузум кислота СОкислота СО 22 билан сувга тўлиқ парчаланади. Бу билан сувга тўлиқ парчаланади. Бу жараён аэроб шароитда амалга ошиб, бир қатор жараён аэроб шароитда амалга ошиб, бир қатор моддалар, дикабон ва трикарбон кислоталар моддалар, дикабон ва трикарбон кислоталар иштирокида содир бўлади. Уларнинг бир-бирига иштирокида содир бўлади. Уларнинг бир-бирига айланиши ҳалқадан иборат бўлганлиги учун ҳам бу айланиши ҳалқадан иборат бўлганлиги учун ҳам бу жараён жараён дикарбон ва трикарбон кислоталар циклидикарбон ва трикарбон кислоталар цикли дейилади. Уни ҳайвонлар организмида 1937 йилда дейилади. Уни ҳайвонлар организмида 1937 йилда инглиз биокимёгари Г.А.Кребс кашф қилганлиги инглиз биокимёгари Г.А.Кребс кашф қилганлиги учун бу жараён Кребс цикли ҳам деб аталади. 1939 учун бу жараён Кребс цикли ҳам деб аталади. 1939 йилда бу тизимнинг ўсимликларда мавжудлигини йилда бу тизимнинг ўсимликларда мавжудлигини инглиз олими А.Чибнелл исботлаган. Кребс цикли инглиз олими А.Чибнелл исботлаган. Кребс цикли реакциялари тўла митохондрияларда содир бўладиган реакциялари тўла митохондрияларда содир бўладиган нафас олишнинг асосий йўли ҳисобланади. нафас олишнинг асосий йўли ҳисобланади.

2020 Глиооксалат циклиГлиооксалат цикли 1957 йилда биринчи 1957 йилда биринчи марта Г.Л.Коренберг ва Г.А.Кребслар марта Г.Л.Коренберг ва Г.А.Кребслар томонидан бактериялар ва моғор томонидан бактериялар ва моғор замбуруғларида аниқланган. замбуруғларида аниқланган. Кейинчалик у мойли ўсимликларнинг Кейинчалик у мойли ўсимликларнинг унаётган уруғларида ва захира ёғлар, унаётган уруғларида ва захира ёғлар, шакарларга айланиши керак бўлган шакарларга айланиши керак бўлган органларида содир бўлиши кузатилди. органларида содир бўлиши кузатилди. Митохорндрияларда, шунингдек, ҳайвон Митохорндрияларда, шунингдек, ҳайвон ҳужайраларида ҳам бу цикл ҳосил ҳужайраларида ҳам бу цикл ҳосил бўлмайди. Глиоксилат цикли бўлмайди. Глиоксилат цикли ҳужайрадаги махсус органоид - ҳужайрадаги махсус органоид - глиоксисомаларда содир бўлади. глиоксисомаларда содир бўлади.

2121 Глиоксилат цикли асосан мойли Глиоксилат цикли асосан мойли ўсимликларнинг нафас олишидаги аэроб ўсимликларнинг нафас олишидаги аэроб босқичида Кребс цикли ўрнида содир босқичида Кребс цикли ўрнида содир бўлади. Чунки у Кребс циклининг маълум бўлади. Чунки у Кребс циклининг маълум миқдорда ўзгарган йўлидир. Умуман, миқдорда ўзгарган йўлидир. Умуман, глиоксилат цикли захира ёғларни глиоксилат цикли захира ёғларни сарфлайди ва ёғларнинг парчаланишида сарфлайди ва ёғларнинг парчаланишида оралиқ модда - ацетил ҳосил бўлади.оралиқ модда - ацетил ҳосил бўлади.

2222 Нафас олишнинг Нафас олишнинг пентозафосфат цикли пентозафосфат цикли гликолиз ва Кребс цикли билан бир қаторда гликолиз ва Кребс цикли билан бир қаторда глюкоза оксидланишининг яна бир муҳим глюкоза оксидланишининг яна бир муҳим йўли бўлиб ҳисоланади. Бу цикл глюкоза-6- йўли бўлиб ҳисоланади. Бу цикл глюкоза-6- фосфатнинг бевосита оксидла-ниши билан фосфатнинг бевосита оксидла-ниши билан бошланади. Бунда глюкоза-6- фосфатдан бир бошланади. Бунда глюкоза-6- фосфатдан бир молекула СОмолекула СО 22 ажралиб чиқади ва беш ажралиб чиқади ва беш углеродли бирикмалар-пентозалар ҳосил углеродли бирикмалар-пентозалар ҳосил бўлади. Шунинг учун ҳам бу йўл бўлади. Шунинг учун ҳам бу йўл пентозафасфат парчаланиш пентозафасфат парчаланиш дейилади. дейилади.

2323 Бу йўл 1935-1938 йилларда О.Варбург, Бу йўл 1935-1938 йилларда О.Варбург, Ф.Диккене, В.А.Энгелгард ва Ф.Липманлар Ф.Диккене, В.А.Энгелгард ва Ф.Липманлар томонидан очилди. Бу циклда ҳосил бўлган томонидан очилди. Бу циклда ҳосил бўлган оралиқ маҳсулотлар – пентозалар организм оралиқ маҳсулотлар – пентозалар организм учун жуда зарур бўлган моддалар (нуклеин учун жуда зарур бўлган моддалар (нуклеин кислоталар ва бошқалар) ҳосил қилишда кислоталар ва бошқалар) ҳосил қилишда иштирок этади. Бу йўлнинг ҳамма иштирок этади. Бу йўлнинг ҳамма реакциялар ҳужайра цитоплазмасининг реакциялар ҳужайра цитоплазмасининг эрувчи қисмидаги протоплазтидалар ва эрувчи қисмидаги протоплазтидалар ва хлоропластларда содир бўлади. хлоропластларда содир бўлади.

2424 Нафас олишда ажралиб чиққан карбонат Нафас олишда ажралиб чиққан карбонат ангидриднинг кислородга бўлган нисбати ангидриднинг кислородга бўлган нисбати (СО(СО 22 /О/О 22 )га )га нафас олиш коэффицентинафас олиш коэффиценти деб деб аталади. Бу кўрсаткич сарфланадиган аталади. Бу кўрсаткич сарфланадиган модданинг табиатига, ташқи муҳит модданинг табиатига, ташқи муҳит таркибидаги газлар миқдори билан чамбарчас таркибидаги газлар миқдори билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, бирдан катта, бирга тенг ёки боғлиқ бўлиб, бирдан катта, бирга тенг ёки бирдан кичик бўлиши мумкин. Углеводлар бирдан кичик бўлиши мумкин. Углеводлар учун нафас олиш коэффиценти, яъни 6СОучун нафас олиш коэффиценти, яъни 6СО 22 /6О/6О 22 га бўлган нисбати 1 га тенг бўлади. Чунки бир га бўлган нисбати 1 га тенг бўлади. Чунки бир молекула глюкозанинг оксидланиши учун олти молекула глюкозанинг оксидланиши учун олти молекула кислород ютилади ва олти молекула молекула кислород ютилади ва олти молекула карбонат ангидрид ажралиб чиқади. карбонат ангидрид ажралиб чиқади.

2525 Агар нафас олиш жараёнида ёғ кислоталари ва Агар нафас олиш жараёнида ёғ кислоталари ва оқсиллар сарфланадиган бўлса нафас олиш оқсиллар сарфланадиган бўлса нафас олиш коэффиценти 1 дан кичик бўлади. Чунки бу коэффиценти 1 дан кичик бўлади. Чунки бу органик моддаларнинг таркибидаги кислороднинг органик моддаларнинг таркибидаги кислороднинг миқдори углерод ва водородга нисбатан жуда кам, миқдори углерод ва водородга нисбатан жуда кам, шу сабабли уларни оксидлантириш учун кўпроқ шу сабабли уларни оксидлантириш учун кўпроқ кислород сарф этилади. Нафас олиш жараёнида кислород сарф этилади. Нафас олиш жараёнида органик кислоталар сарфланадиган бўлса, нафас органик кислоталар сарфланадиган бўлса, нафас олиш коэффиценти 1 дан катта бўлади. Бу ҳолатда олиш коэффиценти 1 дан катта бўлади. Бу ҳолатда бир молекула таркибидаги кислород углерод ва бир молекула таркибидаги кислород углерод ва водородга нисбатан кўп ва уни оксидлантириш водородга нисбатан кўп ва уни оксидлантириш учун камроқ кислород сарфланади. учун камроқ кислород сарфланади.

2626 Нафас олиш коэффиценти сарфланадиган Нафас олиш коэффиценти сарфланадиган моддалар таркибидаги кислород ва водород моддалар таркибидаги кислород ва водород миқдори бир-бирига боғлиқ эканлигини миқдори бир-бирига боғлиқ эканлигини кўрсатади. Жумладан, углеродларга бой кўрсатади. Жумладан, углеродларга бой майсаларда нафас олиш коэффиценти 1 га майсаларда нафас олиш коэффиценти 1 га тенг бўлсада, ёғларга бой (зиғир, ғўза) тенг бўлсада, ёғларга бой (зиғир, ғўза) ўсимликларда 1 дан кичик., лимон ва бошқа ўсимликларда 1 дан кичик., лимон ва бошқа органик кислоталарга бой меваларнинг органик кислоталарга бой меваларнинг юмшоқ тўқималарида эса бу кўрсаткич 1 юмшоқ тўқималарида эса бу кўрсаткич 1 дан катта бўлади. дан катта бўлади.

2727 Нафас олиш коэффиценти даражасининг Нафас олиш коэффиценти даражасининг нафас олиш маҳсулотига боғлиқлиги нафас олиш маҳсулотига боғлиқлиги фақат кислород миқдори етарли фақат кислород миқдори етарли шароитда содир бўлади. Лекин шароитда содир бўлади. Лекин оксидланиш кислородсиз - анаэроб оксидланиш кислородсиз - анаэроб муҳитда борганда нафас олиш муҳитда борганда нафас олиш коэффицентининг даражаси ўзгариши коэффицентининг даражаси ўзгариши мумкин. Масалан, уруғлар кислород кам мумкин. Масалан, уруғлар кислород кам ёки анаэроб шароитда (сувга ботириб ёки анаэроб шароитда (сувга ботириб сақланса) нафас олганда ҳаводан сақланса) нафас олганда ҳаводан кислород ютилмайди. Лекин СОкислород ютилмайди. Лекин СО 22 ажралиб ажралиб чиқади ва бунда нафас олиш чиқади ва бунда нафас олиш коэффиценти 1 дан юқори бўлади. коэффиценти 1 дан юқори бўлади.

2828 Нафас олиш жадаллиги ўсимликларнинг Нафас олиш жадаллиги ўсимликларнинг тури, ёши, яшаш муҳити омилларининг тури, ёши, яшаш муҳити омилларининг таъсирига боғлиқ ҳолда ўзгаради. таъсирига боғлиқ ҳолда ўзгаради. Нафас Нафас олиш жадаллигиолиш жадаллиги деб 1 ёки деб 1 ёки 24 соат 24 соат давомида текшириш учун олинган 1 ёки давомида текшириш учун олинган 1 ёки 100 гр қуруқ ёки ҳўл модда массаси 100 гр қуруқ ёки ҳўл модда массаси ҳисобига ажралган СОҳисобига ажралган СО 22 ёки ютилган О ёки ютилган О 22 миқдорига айтилади. Бу тезлик ҳатто бир миқдорига айтилади. Бу тезлик ҳатто бир ўсимликнинг турли қисмларида турлича ўсимликнинг турли қисмларида турлича содир бўлиши мумкин. содир бўлиши мумкин.

2929 Ёш ва модда алмашинуви фаол борадиган Ёш ва модда алмашинуви фаол борадиган ўсимликларда нафас олиш жараёни ҳам жадал ўсимликларда нафас олиш жараёни ҳам жадал боради. Ўсимликнинг қариши билан унинг нафас боради. Ўсимликнинг қариши билан унинг нафас олиш тезлиги ҳам пасайиб боради. Пишиб олиш тезлиги ҳам пасайиб боради. Пишиб етилган, қуруқ уруғларда нафас олиш жадаллиги етилган, қуруқ уруғларда нафас олиш жадаллиги жуда паст, унаётган уруғларда эса жуда фаол жуда паст, унаётган уруғларда эса жуда фаол бўлади. Масалан, таркибида 10-12 фоиз суви бўлади. Масалан, таркибида 10-12 фоиз суви бўлган 1 кг арпа уруғи 1 кеча-кундузда 0,3-0,4 мг бўлган 1 кг арпа уруғи 1 кеча-кундузда 0,3-0,4 мг карбонат ангидрид ажратади. Тўла бўртган ва карбонат ангидрид ажратади. Тўла бўртган ва унаётган уруғларда эса нафас олиш жадаллиги унаётган уруғларда эса нафас олиш жадаллиги ундан кўра 10 минг марта юқори бўлади. ундан кўра 10 минг марта юқори бўлади.

3030 Нафас олиш жадаллигига ҳарорат, заҳарли Нафас олиш жадаллигига ҳарорат, заҳарли моддалар, муҳитдаги кислород ва СОмоддалар, муҳитдаги кислород ва СО 22 миқдори кучли таъсир кўрсатганлиги миқдори кучли таъсир кўрсатганлиги аниқланган. Вант-Гофф қоидасига асосан, аниқланган. Вант-Гофф қоидасига асосан, ҳарорат ҳар 10ҳарорат ҳар 10 00 С га кўтарилиши билан С га кўтарилиши билан химиявий реакцияларнинг жадаллиги 2 химиявий реакцияларнинг жадаллиги 2 марта тезлашади ва унга марта тезлашади ва унга температура температура коэффицентикоэффиценти дейилади. Ўсимликларда дейилади. Ўсимликларда нафас олишнинг температура коэффиценти нафас олишнинг температура коэффиценти 1,9-3,3 оралиғида бўлади.1,9-3,3 оралиғида бўлади.

3131 Ҳарорат 50Ҳарорат 50 00 С дан юқори кўтрилганда С дан юқори кўтрилганда цитоплазмани ташкил этувчи оқсил цитоплазмани ташкил этувчи оқсил молекулаларининг коагулланиши молекулаларининг коагулланиши натижасида нафас олиш жараёни бутунлай натижасида нафас олиш жараёни бутунлай тўхтайди. Паст температурада нафас олиш тўхтайди. Паст температурада нафас олиш жадаллиги сустлашади. Масалан, ҳарорат -жадаллиги сустлашади. Масалан, ҳарорат - 1010 00 С га пасайганда кўпчилик С га пасайганда кўпчилик ўсимликларнинг нафас олиши сезилмайди. ўсимликларнинг нафас олиши сезилмайди. Қишловчи куртаклар, нина баргли Қишловчи куртаклар, нина баргли дарахтларда ҳарорат -25дарахтларда ҳарорат -25 00 С бўлганда ҳам С бўлганда ҳам нафас олиш давом этиши кузатилади. нафас олиш давом этиши кузатилади.

3232 Нафас олиш жадаллигига ички факторларнинг Нафас олиш жадаллигига ички факторларнинг ҳам таъсири катта бўлади. Шимолда ўсадиган ҳам таъсири катта бўлади. Шимолда ўсадиган ўсимликлар жанубдагилардан, ёруғсевар ўсимликлар жанубдагилардан, ёруғсевар ўсимликлар эса сояга чидамли ўсимликлардан ўсимликлар эса сояга чидамли ўсимликлардан кучли нафас олишлари билан ажралиб турадилар. кучли нафас олишлари билан ажралиб турадилар. Нафас олиш жараёнининг жадаллигига Нафас олиш жараёнининг жадаллигига ўсимликлар тўқимаси ва айрим ҳужайраларнинг ўсимликлар тўқимаси ва айрим ҳужайраларнинг сув билан таъминланганлик ҳолати ҳам таъсир сув билан таъминланганлик ҳолати ҳам таъсир кўрсатади. Ўсимлик тўқимаси шикастланган кўрсатади. Ўсимлик тўқимаси шикастланган вақтда ҳам ўша жойдаги тўқималар кучли нафас вақтда ҳам ўша жойдаги тўқималар кучли нафас олади. олади.

3333 Ўсимликларнинг нафас олиш жадаллигини аниқлашда Ўсимликларнинг нафас олиш жадаллигини аниқлашда турли асбоб-ускуналардан фойдаланилади. Бунда нафас турли асбоб-ускуналардан фойдаланилади. Бунда нафас олишда ажралган СОолишда ажралган СО 22 ёки ютилган О ёки ютилган О 22 ҳисобга олинади. ҳисобга олинади. Илмий-тадқиқот ишларида унаётган уруғларнинг Илмий-тадқиқот ишларида унаётган уруғларнинг кислородни ютишини аниқлайдиган асбобдан, нафас кислородни ютишини аниқлайдиган асбобдан, нафас олиш жадаллигини аниқлаш учун Петтен-Коффер олиш жадаллигини аниқлаш учун Петтен-Коффер асбобидан шунингдек, Варгбург респирометридан асбобидан шунингдек, Варгбург респирометридан фойдаланилади. фойдаланилади.

В а р г б у р г р е с п и р о м е т р В а р г б у р г р е с п и р о м е т р3434

3535 Донларни сақлашда уларнинг таркибидаги Донларни сақлашда уларнинг таркибидаги намлик миқдори ва улар сақланадиган намлик миқдори ва улар сақланадиган омборлар ҳароратини бошқариш катта омборлар ҳароратини бошқариш катта аҳамиятга эга. Намлик миқдори бошоқли аҳамиятга эга. Намлик миқдори бошоқли дон экинларининг донларида 14%, ва дон экинларининг донларида 14%, ва мойли ўсимликларнинг донларида 8-9% мойли ўсимликларнинг донларида 8-9% дан ошмаганда ҳамда улар сақланадиган дан ошмаганда ҳамда улар сақланадиган омборларнинг ҳарорати 0омборларнинг ҳарорати 0 00 С атрофида С атрофида бўлганда донларнинг нафас олиши энг паст бўлганда донларнинг нафас олиши энг паст даражада сақланади. даражада сақланади.

3636 Намлик 18-20% га, ҳарорат 45-50Намлик 18-20% га, ҳарорат 45-50 00 С га етганда С га етганда нафас олиш жадаллиги ҳам кескин ошади. нафас олиш жадаллиги ҳам кескин ошади. Натижада уруғдаги заҳира органик моддалар Натижада уруғдаги заҳира органик моддалар тезлик билан сарфланиши ҳисобига ажралган тезлик билан сарфланиши ҳисобига ажралган кимёвий энергия иссиқлик энергиясига кимёвий энергия иссиқлик энергиясига айланиб, омборлар ҳароратини янада оширади айланиб, омборлар ҳароратини янада оширади ва ҳар хил чиритувчи микроорганизмларнинг ва ҳар хил чиритувчи микроорганизмларнинг ривож-ланишига шароит яратади. Бундай ривож-ланишига шароит яратади. Бундай шароитда сақланган донлар униб чиқиш шароитда сақланган донлар униб чиқиш қобилиятини йўқотади. Намлиги юқори бўлган қобилиятини йўқотади. Намлиги юқори бўлган уруғларни сақлаш натижасида муҳит ҳарорати уруғларни сақлаш натижасида муҳит ҳарорати 30-5030-50 00 С гача кўтарилиши туфайли ёнғин С гача кўтарилиши туфайли ёнғин ҳодисалари юз бериши мумкин.ҳодисалари юз бериши мумкин.

3737 Мева-сабзавотларнинг таркибида 75-90 фоизгача Мева-сабзавотларнинг таркибида 75-90 фоизгача сув бўлиб, сув миқдорини камайтириш мева-сув бўлиб, сув миқдорини камайтириш мева- сабзавотлар сифатини пасайиб кетишига сабаб сабзавотлар сифатини пасайиб кетишига сабаб бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам мева-бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам мева- сабзавотларни сақлашда бош омил ҳарорат сабзавотларни сақлашда бош омил ҳарорат ҳисобланади. Ушбу маҳсулотларни сақлаш учун ҳисобланади. Ушбу маҳсулотларни сақлаш учун энг қулай ҳарорат 0энг қулай ҳарорат 0 00 С атрофида бўлиши С атрофида бўлиши аниқланган. Махсус хоналарда ва музлаткичларда аниқланган. Махсус хоналарда ва музлаткичларда сақланганда ҳам ҳарорат 3-7сақланганда ҳам ҳарорат 3-7 00 С дан ошмаслиги С дан ошмаслиги керак. Масалан, картошка учун сақлаш ҳарорати керак. Масалан, картошка учун сақлаш ҳарорати 2-42-4 00 С, карам учун 0С, карам учун 0 00 С дан -1С дан -1 00 С гача, қолган мева С гача, қолган мева ва сабзавотлар учун 0ва сабзавотлар учун 0 00 С дан +1С дан +1 00 С гача энг қулай С гача энг қулай эканлиги аниқланган.эканлиги аниқланган.

3838 Сақлаш жойларининг ҳарорати Сақлаш жойларининг ҳарорати мева ва сабзавотларни сақлаш учун мева ва сабзавотларни сақлаш учун энг қулай бўлганда нафас олиш энг қулай бўлганда нафас олиш жадаллиги паст бўлиб, улар жадаллиги паст бўлиб, улар сифатли сақланади. Ушбу сифатли сақланади. Ушбу маҳсулотларни сақлашда СОмаҳсулотларни сақлашда СО 22 нинг нинг миқдори ҳам муҳим аҳамият касб миқдори ҳам муҳим аҳамият касб этади. Карбонат ангидриднинг этади. Карбонат ангидриднинг миқдори кўп бўлиши нафас олиш миқдори кўп бўлиши нафас олиш жадаллигини пасайтириб, жадаллигини пасайтириб, маҳсулотларни сифатли сақлашга маҳсулотларни сифатли сақлашга ёрдам беради. ёрдам беради.

3939Эътиборингиз учунЭътиборингиз учун раҳмат!раҳмат!

Похожие

Фотосинтезда углерод ўзлаштирилиши йўллари. Унга таьсир этувчи омиллар

Ўсимликлар физиологияси фанига кириш. Ҳужайра физиологияси

Фотосинтез ва пигментлар. Фотосинтез реакциялари

Биосфера ҳақида тушунча ва унинг функциялари

Ўсимликларда сув алмашинуви