Ўсимликлар физиологияси фанига кириш. Ҳужайра физиологияси - Биология - Презентации

Ўсимликлар физиологияси фанига кириш. Ҳужайра физиологияси

Загружено в:

25.01.2023

Скачано:

0

Размер:

634 KB

11МАВЗУ: Ўсимликлар физиологияси фанига кириш. Ҳужайра физиологияси

22Режа:Режа: 1. Ўсимликлар физиологияси фанининг аҳамияти 1. Ўсимликлар физиологияси фанининг аҳамияти ва вазифасива вазифаси 2. Ўсимликлар физиологияси фанининг биологик 2. Ўсимликлар физиологияси фанининг биологик фанлар систематисидаги ўрнифанлар систематисидаги ўрни 3. Ўсимликлар физиологияси фанининг тарихи ва 3. Ўсимликлар физиологияси фанининг тарихи ва ривожланишининг асосий босқичлариривожланишининг асосий босқичлари 4. Ўсимликлар физиологияси фанида 4. Ўсимликлар физиологияси фанида қўлланиладиган услубларқўлланиладиган услублар

335. Ҳужайрада модда алмашинуви жараёни. 5. Ҳужайрада модда алмашинуви жараёни. Ўсимлик ва ҳайвон ҳужайралари метабо-Ўсимлик ва ҳайвон ҳужайралари метабо- лизмлари ўртасидаги ўхшашлик ва фарқларлизмлари ўртасидаги ўхшашлик ва фарқлар 6. Ҳужайра органоидларининг физиологик ва 6. Ҳужайра органоидларининг физиологик ва биокимёвий жараёнларидаги иштироки.биокимёвий жараёнларидаги иштироки. 7. Ҳужайрадаги осмос ҳодисаси, танлаб ўтказиш 7. Ҳужайрадаги осмос ҳодисаси, танлаб ўтказиш ва ярим ўтказиш хусусиятлари.ва ярим ўтказиш хусусиятлари. 8. Ҳужайранинг коллоид системаси, уларнинг 8. Ҳужайранинг коллоид системаси, уларнинг гидратланиш ва дегидратланиш жараёнлари.гидратланиш ва дегидратланиш жараёнлари. 9. Ҳужайра тузилиш элементларининг кимёвий 9. Ҳужайра тузилиш элементларининг кимёвий таркиби, миқдори ва вазифалари.таркиби, миқдори ва вазифалари.

44АдабиётларАдабиётлар рўйхатирўйхати 1.1. Бекназаров Б.О., Ўсимликлар физиологияси. Тошкент- Бекназаров Б.О., Ўсимликлар физиологияси. Тошкент- “Aлоқачи”, 2009.“Aлоқачи”, 2009. 2.2. Буриев Х.ҲБуриев Х.Ҳ .,., Aлимова Р.A. Aтаков С. Қишлоқ хўжалик Aлимова Р.A. Aтаков С. Қишлоқ хўжалик экинлари физиологияси ва биокимёси Тошкент 2004.экинлари физиологияси ва биокимёси Тошкент 2004. 3. Саъдиев М.Т., Aлимова Р.A., Ўсимликлар физиологияси. 3. Саъдиев М.Т., Aлимова Р.A., Ўсимликлар физиологияси. Тошкент, 2005.Тошкент, 2005. 4. Хўжаев Ж. Ўсимликлар физиологияси. Тошкент, 2005.4. Хўжаев Ж. Ўсимликлар физиологияси. Тошкент, 2005. 5. Aлимова Р.A Қишлоқ хўжалик ўсимликлари биокимёси 5. Aлимова Р.A Қишлоқ хўжалик ўсимликлари биокимёси фанидан лаборатория машғулотлари. Тошкент 2000фанидан лаборатория машғулотлари. Тошкент 2000 6. Белолепов И.ПВ Шералиев, Бухоров К.Х , Исламов A.М 6. Белолепов И.ПВ Шералиев, Бухоров К.Х , Исламов A.М Ўсимликлар морфологияси Тошкент 2007йЎсимликлар морфологияси Тошкент 2007й 7. Aбдуллаев Р.A. Aсамов Д.К., Бекназаров Б.О. Сафаров К.С. 7. Aбдуллаев Р.A. Aсамов Д.К., Бекназаров Б.О. Сафаров К.С. Ўсимликлар физиологиясидан амалий машғулотлар (Ўқув Ўсимликлар физиологиясидан амалий машғулотлар (Ўқув қўлланма.) Тошкент “Университети” 2004 й.қўлланма.) Тошкент “Университети” 2004 й. 8. Белеков П.С. и др. Физиология растений М.19928. Белеков П.С. и др. Физиология растений М.1992 9. Генкел П.А., Физиология растений М.19959. Генкел П.А., Физиология растений М.1995

55Ўсимликлар организмида юз берадиган Ўсимликлар организмида юз берадиган ҳаётий жараёнлар ва ҳодисаларни ўрганиш ҳаётий жараёнлар ва ҳодисаларни ўрганиш билан ўсимликлар физиологияси фани билан ўсимликлар физиологияси фани шуғулланади (грекчадан: physis-табиат ва шуғулланади (грекчадан: physis-табиат ва логос-тушунча, билим). Ўсимликлар логос-тушунча, билим). Ўсимликлар биохимияси - ўсимликлар организмининг биохимияси - ўсимликлар организмининг кимёвий таркиби ва унда кечадиган барча кимёвий таркиби ва унда кечадиган барча кимёвий жараёнларни ўрганади. кимёвий жараёнларни ўрганади. Ўсимликлар физиологияси деҳқончиликнинг Ўсимликлар физиологияси деҳқончиликнинг назарий асоси бўлиб, унинг долзарб назарий асоси бўлиб, унинг долзарб масалаларини ечишни ўз олдига мақсад ва масалаларини ечишни ўз олдига мақсад ва вазифа қилиб қўйган.вазифа қилиб қўйган.

66Ўсимликлар яшаш шароитига қараб турлича Ўсимликлар яшаш шароитига қараб турлича бўлиб, баъзилари паст ҳароратда ҳаёт кечирса, бўлиб, баъзилари паст ҳароратда ҳаёт кечирса, бошқалари юқори ҳароратда яшашга бошқалари юқори ҳароратда яшашга мослашган. Кўпгина ўсимликлар чўлларда, мослашган. Кўпгина ўсимликлар чўлларда, баъзилари сернам, салқин, ҳатто сув ичида баъзилари сернам, салқин, ҳатто сув ичида ўсиб ривожланади. Уларнинг хилма-хил ўсиб ривожланади. Уларнинг хилма-хил экологик ҳаёт шароитларда ҳаёт кечиришга экологик ҳаёт шароитларда ҳаёт кечиришга мослашиши тарихий ривожланиш, яъни мослашиши тарихий ривожланиш, яъни эволюцион тараққиёт жараёнида вужудга эволюцион тараққиёт жараёнида вужудга келган.келган.

77 Ҳар қандай ўсимлик ўзини ўраб турган Ҳар қандай ўсимлик ўзини ўраб турган шароитга мослашиб, шу шароитда ўсиб шароитга мослашиб, шу шароитда ўсиб ривожланади. Шундай экан, ривожланади. Шундай экан, ўсимликларда содир бўладиган ўсиш, ўсимликларда содир бўладиган ўсиш, ривожланиш, ҳаракатланиш, моддалар ривожланиш, ҳаракатланиш, моддалар алмашиниши, кимёвий жараёнлар ва алмашиниши, кимёвий жараёнлар ва кўпайиш ҳодисалари қандай қонун ва кўпайиш ҳодисалари қандай қонун ва қоидалар асосида боришини чуқур қоидалар асосида боришини чуқур ўрганиш ўсимликлар физиологияси ва ўрганиш ўсимликлар физиологияси ва биохимияси фанининг асосий биохимияси фанининг асосий вазифасидир.вазифасидир.

88Ўсимликлар физиологиясининг бошқа Ўсимликлар физиологиясининг бошқа фанлар билан алоқадорлигифанлар билан алоқадорлиги Ўсимликлар физиологиясиЎсимликлар физиологияси микробиология молекуляр биология кимё физика биокимё биофизика

99Ўсимликлар физиологияси ХIХ асрда Ўсимликлар физиологияси ХIХ асрда мустақил фан сифатида ажралиб чиққан мустақил фан сифатида ажралиб чиққан бўлиб, у экспериментал ботаниканинг анча бўлиб, у экспериментал ботаниканинг анча ривожланган тармоғидир. Бу фан кимё, ривожланган тармоғидир. Бу фан кимё, физика, биокимё, биофизика, микробиология, физика, биокимё, биофизика, микробиология, молекуляр биология каби фанлар билан узвий молекуляр биология каби фанлар билан узвий боғланган. Инглиз химиги боғланган. Инглиз химиги Ж.ПристлиЖ.Пристли ўсимликларнинг ҳаво билан озиқланишини ўсимликларнинг ҳаво билан озиқланишини асослаб, уларда фотосинтез жараёни асослаб, уларда фотосинтез жараёни мавжудлиги 1771 йилда аниқлади. мавжудлиги 1771 йилда аниқлади.

1010Ўсимликлар физиологиясига оид тажрибалар Ўсимликлар физиологиясига оид тажрибалар XVII асрнинг бошлариданоқ ўтказила бошланган. XVII асрнинг бошлариданоқ ўтказила бошланган. Масалан, 1625 йилда Голландиялик олим Ван-Масалан, 1625 йилда Голландиялик олим Ван- Гельмонт (1577-1644) ўсимликлар массаси нима Гельмонт (1577-1644) ўсимликлар массаси нима ҳосибига ва қандай ҳосил бўлишини аниқлаш ҳосибига ва қандай ҳосил бўлишини аниқлаш мақсадида тажрибалар ўтказган ва унинг натижасига мақсадида тажрибалар ўтказган ва унинг натижасига асосланиб ўсимликлар фақат сув ҳисобига ўсиб асосланиб ўсимликлар фақат сув ҳисобига ўсиб ривожланади деган хулосага келган ва ривожланади деган хулосага келган ва “Сув назарияси”ни таклиф этган. Кейинчалик “Сув назарияси”ни таклиф этган. Кейинчалик тажрибалар асосида рус олимлари А.Т.Болотов тажрибалар асосида рус олимлари А.Т.Болотов (1738-1833) ва И.М.Комов (1750-1792)лар бу (1738-1833) ва И.М.Комов (1750-1792)лар бу назарияни инкор этиб, ўсимликларнинг ўсиши ва назарияни инкор этиб, ўсимликларнинг ўсиши ва ривожланиши органик ва минерал моддалар ҳисобига ривожланиши органик ва минерал моддалар ҳисобига боришини аниқлаган. боришини аниқлаган.

1111 Италиялик олим М.Малпиги (1675), инглиз Италиялик олим М.Малпиги (1675), инглиз Р.Гук (1665) ўсимликларнинг Р.Гук (1665) ўсимликларнинг микроскопик тузилиши ҳақидаги микроскопик тузилиши ҳақидаги таъминотни яратдилар. 1727 йилда инглиз таъминотни яратдилар. 1727 йилда инглиз ботаниги С.Гейлс (1677-1761) ўзининг ботаниги С.Гейлс (1677-1761) ўзининг “Ўсимликлар статикаси” асарида бир “Ўсимликлар статикаси” асарида бир қанча физиологик тажрибаларнинг қанча физиологик тажрибаларнинг натижаларини изоҳлаб, ўсимликларда натижаларини изоҳлаб, ўсимликларда икки хил оқимни мавжудлигини, яъни сув икки хил оқимни мавжудлигини, яъни сув ва озуқа моддаларининг пастдан юқори ва ва озуқа моддаларининг пастдан юқори ва юқоридан пастга қараб оқишини юқоридан пастга қараб оқишини кўрсатиб берди.кўрсатиб берди.

1212Инглиз Д.Пристли (1771), голландлиялик Инглиз Д.Пристли (1771), голландлиялик Я.Ингенхауз (1779), швецариялик Ж.Сенебе Я.Ингенхауз (1779), швецариялик Ж.Сенебе (1782) ва Т.Соссюр (1804)лар бир-бирларининг (1782) ва Т.Соссюр (1804)лар бир-бирларининг ишларини тўлдириши натижасида ишларини тўлдириши натижасида ўсимликларда фотосинтез жараёниа ўсимликларда фотосинтез жараёниа мавжудлигини очдилар. Улар ёруғликда яшил мавжудлигини очдилар. Улар ёруғликда яшил ўсимликлар карбонат ангидридни ўзлаштириб, ўсимликлар карбонат ангидридни ўзлаштириб, углеродли бирикмалар тўплаш хусусиятига эга углеродли бирикмалар тўплаш хусусиятига эга эканлигини аниқладилар.эканлигини аниқладилар.

1313 1800 йилда ўсимликлар физиологияси 1800 йилда ўсимликлар физиологияси ривожланишининг янги босқичи бошланди. ривожланишининг янги босқичи бошланди. Чунки шу йили швейцариялик ботаник Чунки шу йили швейцариялик ботаник Ж.СенебеЖ.Сенебе томонидан беш томлик «Ўсимликлар томонидан беш томлик «Ўсимликлар физиологияси» китоби чоп этилди. Бу асар физиологияси» китоби чоп этилди. Бу асар ўсимликлар физиологиясининг мустақил фан ўсимликлар физиологиясининг мустақил фан сифатида пайдо бўлиши ва келажакда сифатида пайдо бўлиши ва келажакда ривожланишига асос солди. Ж.Сенебе ривожланишига асос солди. Ж.Сенебе «Ўсимликлар физиологияси» атамасини фанга «Ўсимликлар физиологияси» атамасини фанга киритди. Шу билан бирга бу фаннинг асосий киритди. Шу билан бирга бу фаннинг асосий вазифалари, предмети ва усулларини аниқлаб вазифалари, предмети ва усулларини аниқлаб берди. берди.

1414 Ю.Сакс ёруғлик таъсирида крахмал Ю.Сакс ёруғлик таъсирида крахмал ҳосил бўлишини аниқлади. Бу ҳосил бўлишини аниқлади. Бу ҳодисани немис олими В.Пфеффер ҳодисани немис олими В.Пфеффер 1897 йилда фотосинтез деб аташни 1897 йилда фотосинтез деб аташни таклиф этди. таклиф этди.

1515 Россияда ўсимликлар физиологияси XIX Россияда ўсимликлар физиологияси XIX асрнинг иккинчи ярмидан ривожлана асрнинг иккинчи ярмидан ривожлана бошлади. Унга A.С.Фаминцин (1835-1918) ва бошлади. Унга A.С.Фаминцин (1835-1918) ва К.А.Тимирязев (1843-1920)лар асос К.А.Тимирязев (1843-1920)лар асос солдилар.А.С.Фаминцин 1867 йилда солдилар.А.С.Фаминцин 1867 йилда Петербург университетида мустақил Петербург университетида мустақил ўсимликлар физиологияси кафедрасини ўсимликлар физиологияси кафедрасини ташкил этди ва 1887 йилда ўсимликлар ташкил этди ва 1887 йилда ўсимликлар физиологиясидан биринчи ўқув китобини физиологиясидан биринчи ўқув китобини ёзди. У фотосинтез ва ўсимликлардаги модда ёзди. У фотосинтез ва ўсимликлардаги модда алмашинув жараёнларини аниқлаш бўйича алмашинув жараёнларини аниқлаш бўйича тажрибалар ўтказди, сунъий ёруғликда ҳам тажрибалар ўтказди, сунъий ёруғликда ҳам ўсимликлар карбонат ангидридни ўсимликлар карбонат ангидридни ўзлаштириб, крахмал ҳосил қилишини ўзлаштириб, крахмал ҳосил қилишини кўрсатди. кўрсатди.

1616 А.С.Фаминцин Россия Фанлар академияси А.С.Фаминцин Россия Фанлар академияси тизимидаги ягона ўсимликлар анатомияси ва тизимидаги ягона ўсимликлар анатомияси ва физиологияси лабораториясини ташкил этди. физиологияси лабораториясини ташкил этди. Шу лабораторияда 1892 йилда Шу лабораторияда 1892 йилда Д.И.Ивановский вирусларни кашф этди. 1903 Д.И.Ивановский вирусларни кашф этди. 1903 йилда эса М.С.Цвет ўсимлик пигментлари ва йилда эса М.С.Цвет ўсимлик пигментлари ва уларга яқин бўлган табиий бирикмаларни уларга яқин бўлган табиий бирикмаларни ажратиш учун хромотография усулини ишлаб ажратиш учун хромотография усулини ишлаб чиқди. Бу усул ёрдамида у хлорофиллни чиқди. Бу усул ёрдамида у хлорофиллни биринчи бўлиб хлорофилл “а” ва хлорофилл биринчи бўлиб хлорофилл “а” ва хлорофилл “б” га ажратди.“б” га ажратди.

1717 К.А.Тимирязев янги физик ва кимёвий К.А.Тимирязев янги физик ва кимёвий усулларни қўллаш натижасида усулларни қўллаш натижасида фотосинтезнинг муҳим қонуниятларини фотосинтезнинг муҳим қонуниятларини аниқлашга муваффақ бўлди, аниқлашга муваффақ бўлди, хлорофиллнинг физикавий ва кимёвий хлорофиллнинг физикавий ва кимёвий хоссаларини ўрганишга катта ҳисса хоссаларини ўрганишга катта ҳисса қўшди. Фотосинтезнинг ёруғлик қўшди. Фотосинтезнинг ёруғлик жадаллигига, спектрал таркибига ва қуёш жадаллигига, спектрал таркибига ва қуёш ёруғлигининг энергиясига боғлиқ ёруғлигининг энергиясига боғлиқ эканлигини аниқ тажрибалар орқали эканлигини аниқ тажрибалар орқали исботлади.исботлади.

1818 К.А.Тимирязев фотосинтез жараёнини 3 та К.А.Тимирязев фотосинтез жараёнини 3 та қонуният асосида боришини кўрсатиб берди:қонуният асосида боришини кўрсатиб берди: 1). Фотосинтез жараёни фақат хлорофилл 1). Фотосинтез жараёни фақат хлорофилл молекулалари томонидан ютилган нур молекулалари томонидан ютилган нур энергияси ҳисобига боради; энергияси ҳисобига боради; 2). Фотосинтез жадаллиги ютилган нур 2). Фотосинтез жадаллиги ютилган нур энергияси миқдорига боғлиқ; энергияси миқдорига боғлиқ; 3). Ўсимлик баргига тушган ёруғлик 3). Ўсимлик баргига тушган ёруғлик энергиясининг 1-3 фоизигина ўсимликлар энергиясининг 1-3 фоизигина ўсимликлар томонидан ўзлаштирилади ва фотосинтез томонидан ўзлаштирилади ва фотосинтез хлорофилл томонидан ютилган қизил ва кўк хлорофилл томонидан ютилган қизил ва кўк бинафша нурлари ҳисобига содир бўлади. бинафша нурлари ҳисобига содир бўлади.

1919 Ўсимликларнинг экологик физиологияси Ўсимликларнинг экологик физиологияси асосчиси Н.Максимов ва унинг асосчиси Н.Максимов ва унинг шогирдлари ўсимликларни ноқулай ташқи шогирдлари ўсимликларни ноқулай ташқи шароитларга чидамлилигини ўрганиш шароитларга чидамлилигини ўрганиш бўйича қатор тажрибалар олиб бордилар. бўйича қатор тажрибалар олиб бордилар. Бу фаннинг ривожланишига академиклар Бу фаннинг ривожланишига академиклар A.А.Курсанов, М.Х.Чайлахян, А.А.Ничи-A.А.Курсанов, М.Х.Чайлахян, А.А.Ничи- порович, И.И.Туманов, В.П.Строгонов ва порович, И.И.Туманов, В.П.Строгонов ва бошқалар катта хисса қўшиб келмоқдалар. бошқалар катта хисса қўшиб келмоқдалар.

2020 Ўсимликлар физиологияси фанининг Ўсимликлар физиологияси фанининг ривожланишига ўзбекистонлик ривожланишига ўзбекистонлик олимлардан A.Имомалиев, Н.Назиров, олимлардан A.Имомалиев, Н.Назиров, М.Х.Ибрагимов, С.С.Абаева, М.Х.Ибрагимов, С.С.Абаева, М.А.Белоусов, Х.Х.Енилеевларнинг М.А.Белоусов, Х.Х.Енилеевларнинг хизматлари катта бўлди. Ҳозирги вақтда хизматлари катта бўлди. Ҳозирги вақтда Х.Самиев, Р.Aзимов, М.Aвазхўжаев, Х.Самиев, Р.Aзимов, М.Aвазхўжаев, К.Сафаров, Ж.Хўжаев, Р.Усмонов ва К.Сафаров, Ж.Хўжаев, Р.Усмонов ва бошқалар ўсимликлар физиологияси бошқалар ўсимликлар физиологияси фанини янги билимлар билан бойитиб фанини янги билимлар билан бойитиб келмоқдалар. келмоқдалар.

2121 Ҳозирги замон ўсимликлар Ҳозирги замон ўсимликлар физиологиясида олти мухим йўналишлар физиологиясида олти мухим йўналишлар мавжуд:мавжуд: 1. Биохимик йўналиш- 1. Биохимик йўналиш- ўсимликларда ўсимликларда фотосинтез, нафас олиш, минерал фотосинтез, нафас олиш, минерал озиқланиш жараёнларида ҳосил бўладиган озиқланиш жараёнларида ҳосил бўладиган тўрли хил органик моддаларнинг тўрли хил органик моддаларнинг аҳамияти, минерал элементлардан органик аҳамияти, минерал элементлардан органик моддаларнинг ҳосил бўлиши ва бошқа моддаларнинг ҳосил бўлиши ва бошқа масалалар билан шуғулланади. масалалар билан шуғулланади.

2222 2. Биофизик йўналиш- 2. Биофизик йўналиш- ҳужайра ҳужайра энергетикаси, ўсимлик электро-энергетикаси, ўсимлик электро- физиологияси, сув режими, илдиздан физиологияси, сув режими, илдиздан озиқланиш, ўсиш, фотосинтез ва нафас озиқланиш, ўсиш, фотосинтез ва нафас олишнинг физик-химик қонуниятларини олишнинг физик-химик қонуниятларини ўрганади. ўрганади. 3. Онтогенетик йўналиш- 3. Онтогенетик йўналиш- ўсимликлар ўсимликлар ривожланишини уларнинг ёшига ривожланишини уларнинг ёшига боғлиқлиги қонуниятларини ўрганади.боғлиқлиги қонуниятларини ўрганади.

2323 4. Эволюция йўналиши- 4. Эволюция йўналиши- ўсимлик ўсимлик турларининг ташқи муҳит таъсирида турларининг ташқи муҳит таъсирида индивидуал ривожланишининг индивидуал ривожланишининг филогенетик хусусиятларини ўрганади. филогенетик хусусиятларини ўрганади. 5. Экологик йўналиш- 5. Экологик йўналиш- ташқи омиллар ташқи омиллар таъсирида ўсимликлар организмида таъсирида ўсимликлар организмида кечадиган ички жараёнларнинг кечадиган ички жараёнларнинг ўзгаришини текширади. ўзгаришини текширади.

2424 6. Синтетик ёки кибернетик йўналиш- 6. Синтетик ёки кибернетик йўналиш- ўсимликларнинг ўсиши, фотосинтез, ўсимликларнинг ўсиши, фотосинтез, нафас олиш, озиқланиш, органларнинг нафас олиш, озиқланиш, органларнинг ҳосил бўлиши жараёнларини ўзаро ҳосил бўлиши жараёнларини ўзаро боғлиқлик кинетикаси ва энергетика-боғлиқлик кинетикаси ва энергетика- сининг умумий қонуниятларини ўрганади. сининг умумий қонуниятларини ўрганади.

2525 Ўсимликлар физиологияси фани Ўсимликлар физиологияси фани экспериментал фан бўлиб, ўсимликларда экспериментал фан бўлиб, ўсимликларда кечадиган ҳаётий жараёнлар тажрибалар кечадиган ҳаётий жараёнлар тажрибалар ёрдамида табиий шароитда ўсадиган ёки ёрдамида табиий шароитда ўсадиган ёки лабораторияда парвариш этилаётган лабораторияда парвариш этилаётган ўсимликларда ўрганилади. Биохимия, ўсимликларда ўрганилади. Биохимия, агрохимия, ботаника, микробиология ва агрохимия, ботаника, микробиология ва бошқа шу каби фанларда қўлланиладиган бошқа шу каби фанларда қўлланиладиган усуллардан ўсимликлар физиологияси усуллардан ўсимликлар физиологияси бўйича ўтказиладиган тажрибаларда кенг бўйича ўтказиладиган тажрибаларда кенг фойдаланилади. фойдаланилади.

2626 Кимё ва физика фанларининг замонавий Кимё ва физика фанларининг замонавий усуллари: хромотография нишонли атомлар, усуллари: хромотография нишонли атомлар, электрон микроскопия, электрофорез, электрон микроскопия, электрофорез, дифференциал центрифугалаш, спектрофо-дифференциал центрифугалаш, спектрофо- тометрия, ренгентузилма таҳлили ва бошқа тометрия, ренгентузилма таҳлили ва бошқа усуллардан фойдаланиш натижасида усуллардан фойдаланиш натижасида ўсимлик ҳужайрасининг мураккаб тузилиши, ўсимлик ҳужайрасининг мураккаб тузилиши, ҳужайра органоидларининг тузилмаси ва ҳужайра органоидларининг тузилмаси ва физиологик функциялари, ҳужайранинг физиологик функциялари, ҳужайранинг моддаларни ўзлаштириш ва ажратиб моддаларни ўзлаштириш ва ажратиб чиқариш жараёнида мембраналарнинг чиқариш жараёнида мембраналарнинг аҳамияти ва бошқалар пухта ўрганилди. аҳамияти ва бошқалар пухта ўрганилди.

2727М.Шлейдон ва Т.Шванлар ҳужайра назариясини М.Шлейдон ва Т.Шванлар ҳужайра назариясини яратдилар. Бу назария қуйидаги асосланади: яратдилар. Бу назария қуйидаги асосланади:  ҳужайра барча тирик организмлар тузилиши ва ривожланишининг асосий бирлиги, тирик организмларнинг энг кичик бирлигидир;  барча бир ҳужайрали ва кўп ҳужайрали организмларнинг ҳужайралари тузилиши, кимёвий таркиби, ҳаёт таркибининг тўрли асосий йўналишлари ва моддалар алмашинуви жихатидан бир-бирига ўхшаш бўлади;  ҳужайра бўлиниш йўли билан кўпаяди ва ҳар бир янги ҳужайра дастлабки ҳужайранинг бўлиниши натижасида ҳосил бўлади;  мураккаб тузилган кўп ҳужайрали организмлардан ҳужайралар бажарадиган фунукциясига кўра ихтисослашган бўлади.

2828 ҳужайра барча тирик организмлар тузилиши ва ривожланишининг асосий бирлиги, тирик организмларнинг энг кичик бирлигидир;  барча бир ҳужайрали ва кўп ҳужайрали организмларнинг ҳужайралари тузилиши, кимёвий таркиби, ҳаёт таркибининг тўрли асосий йўналишлари ва моддалар алмашинуви жихатидан бир-бирига ўхшаш бўлади;  ҳужайра бўлиниш йўли билан кўпаяди ва ҳар бир янги ҳужайра дастлабки ҳужайранинг бўлиниши натижасида ҳосил бўлади;  мураккаб тузилган кўп ҳужайрали организмлардан ҳужайралар бажарадиган фунукциясига кўра ихтисослашган бўлади.

2929Узоқ вақтгача ҳужайра- бу протоплазма, у яъни, ҳужайра кобиғи билан ўралган ва ядродан иборат деган тушунча бор эди. Ҳужайра тузилиши ҳақидаги етарли маълумотлар электрон микроскоп кашф этилгандан сўнг буюмни бир неча минг марталаб катталаштириш учун дастлаб ҳужайра органоидларини бир биридан ажратишда минутига бир неча минг марта тезлик билан айланадиган ультрацентрофугалар яратилди. Электрон микроскопда кузатиладиган буюмдан жуда нозик ва миллимикрон (нонометр-нм) ўлчамдан органоид кесиклар тайёрлайдиган ультрамикротомлар кашф этилди.

3030

3131Ҳужайра пўсти -целлюлоза, гемицеллюлоза ва пектин моддаларидан ташкил топган. Ҳужайра пўсти рангсиз бўлиб, ёруглик нўрини ўзидан осонлик билан ўтказади. Ҳужайра пўсти унга шакл бериш билан бирга цитоплазмани, айниқса, плазмолемма қаватини ҳимоя қилади. Микрофибриллалар оралиқларидаги тирқишлари орқали ҳужайрага моддалар қабул қилади ва ташландиқ моддаларни ташқарига чиқаради. Ўсимликлардаги ҳужайралараро алоқа йўллари плазмодесма деб аталади.

3232Цитоплазма. - Унинг кимёвий таркиби - Унинг кимёвий таркиби турлича ва ўзгарувчан. 80-85% сувдан турлича ва ўзгарувчан. 80-85% сувдан иборат. Цитоплазманинг қуруқ иборат. Цитоплазманинг қуруқ оғирлигини 75 фоизи оқсилдан, 15-20 оғирлигини 75 фоизи оқсилдан, 15-20 фоизи ёғсимон моддалар - липидлардан фоизи ёғсимон моддалар - липидлардан иборат. Хаётий жараёнлар иборат. Хаётий жараёнлар цитоплазмада ўтиши, барча цитоплазмада ўтиши, барча органоидларни ўзида сақлаганлиги органоидларни ўзида сақлаганлиги назарда тўтиб, цитоплазма умумий муҳит назарда тўтиб, цитоплазма умумий муҳит субстрат деб аталади. Цитоплазмадан субстрат деб аталади. Цитоплазмадан ажралган ҳар қайси органоид алоҳида ва ажралган ҳар қайси органоид алоҳида ва мустақил ҳаёт кечира олмайди.мустақил ҳаёт кечира олмайди.

3333Субмикроскопик тузилиш жихатдан цитоплазма 3 қаватдан иборат. Биринчи қавати ҳужайра пўстига тегиб тўрган, оқсил ва ёғсимон липоидлардан иборат бўлиб плазмолемма дейилади. Плазмолемма- уч қатор кетма-кет жойлашган мембраналардан иборат. Бу қават цитоплазмани ҳимоя қилади ва ҳужайрага ташқи муҳитдан моддаларнинг ўтишини таъминлайди. Цитоплазманинг учинчи қавати тонопласт дейилади. У оқсил ва липоидддан иборат бўлиб, ҳужайра ширасини унда сақлаган бўшлиқ- вакуола ни ўраб олади. Плазмолемма ва тонопласт ўртасида жойлашган қават мезоплазма дейилади. Мезоплазмада ҳужайранинг ҳамма органоидлари жойлашган бўлиб, у ярим суюк, ярим қуюқ коллоид моддадан иборат. Унинг таркибига оқсиллар, ёғлар, липоидлар, углеводлар, РНК, сув, минерал элементлар ва бошқа бирикмалар бор.

3434Ядро (мағиз) - Ўсимлик ҳужайрасидаги энг йирик органоидлардан бири - ядронинг ҳажми 10-25 мкм (микрон) оралиғида. Ядро таркибида бир ёки бир нечта ядроча бўлиб, уларнинг асосий вазифаси рибосома РНК молекулаларини синтезлашдир. Унда ҳосил бўлган РНК тирқишлар орқали цитоплазмага ўтиб, рибосомани тиклашда қатнашади. Ядронинг асосий вазифаси ирсий белгиларни наслдан наслга етказиб беришдир. Цитоплазма ядросиз, ядро цитоплазмасиз яшай олмайди. Кимёвий тузилиши жиҳатидан ядро мураккаб органоиддир. Ядро ичидаги кариоплазмада РНК, ДНК, тўрли-туман ферментлар мавжуд. Шунинг учун ҳар қайси ўсимлик турида махсус оқсиллар синтез қилинади.

3535

3636Митохондрий- бу ҳужайра органоидларининг ҳажми 0, 5-0, 7 мкм оралиғида бўлиб, улар ипсимон донсимон ва таёқча шаклида эканлигини 1874 йилда И. Чистяков кузатган. Ҳужайранинг ўсиши, бўлиниши, умуман ҳаёт кечириши учун зарур бўладиган энергия манбаи ҳисобланган митохондриялар «энергия станциялари» дейилади. Унинг асосий вазифаси аденозинтрифосфат (AТФ) синтезидир. Ҳужайрада митохондриялар сони 500 тадан 2000 тагача бўлади.

3737Рибосомалар Рибосомалар -- ҳужайра ичидаги 10-30 ҳужайра ичидаги 10-30 нм (миллимикрон) катталикдаги донадор нм (миллимикрон) катталикдаги донадор жисмлардир.жисмлардир. Улар ҳужайрада оқсил синтези каби Улар ҳужайрада оқсил синтези каби мураккаб жараёнда иштирок этади. мураккаб жараёнда иштирок этади. Рибосомалар цитоплазма, ядро, Рибосомалар цитоплазма, ядро, эндоплазматик тўр мембраналарида якка эндоплазматик тўр мембраналарида якка ёки бир-бирига уланган ҳолда ёки бир-бирига уланган ҳолда жойлашади. Бир-бири билан уланиб жойлашади. Бир-бири билан уланиб занжирсимон жойлашса занжирсимон жойлашса полисомаполисома дейилади. Рибосома таркибида 50% дейилади. Рибосома таркибида 50% оқсил, 50% РНК молекулалари мавжуд. оқсил, 50% РНК молекулалари мавжуд.

3838Голъжи аппарати (диктиосома) -улар -улар ўсимлик ҳужайраларида юмалоқ, ўроқ ва ўсимлик ҳужайраларида юмалоқ, ўроқ ва таёқча шаклида бўлиб, унинг асосий таёқча шаклида бўлиб, унинг асосий вазифаси - плазмолемма ва ҳужайра вазифаси - плазмолемма ва ҳужайра пўстини ҳосил бўлишида иштирок этиш, пўстини ҳосил бўлишида иштирок этиш, ҳужайранинг ўзида ишлаб чиқарилган ҳужайранинг ўзида ишлаб чиқарилган тўрли моддаларнинг тўпланишига ва тўрли моддаларнинг тўпланишига ва ҳужайрадан чиқиб кетишини ҳужайрадан чиқиб кетишини таъминлайди. таъминлайди.

3939Эндоплазматик тўр . Ситоплазманинг бутун Ситоплазманинг бутун ички зонаси жуда майда каналчалар ва ички зонаси жуда майда каналчалар ва бўшлиқлар билан тўлиб туради. Ўша бўшлиқлар билан тўлиб туради. Ўша каналчалар шохланиб, бир бири билан каналчалар шохланиб, бир бири билан туташиб, эндоплазматик тўрни ҳосил қилади. туташиб, эндоплазматик тўрни ҳосил қилади. Эндоплазматик тўрнинг асосий вазифаси Эндоплазматик тўрнинг асосий вазифаси рибосомаларда борадиган оқсил синтезида рибосомаларда борадиган оқсил синтезида иштирок этиш. Эндоплазматик тўр ҳужайрадаги иштирок этиш. Эндоплазматик тўр ҳужайрадаги асосий органоидларни бир-бири билан боғлаб асосий органоидларни бир-бири билан боғлаб туради. Эндоплазматик тўр ҳужайра ташқи туради. Эндоплазматик тўр ҳужайра ташқи мембранасининг давоми ҳисобланади. Ортиқча мембранасининг давоми ҳисобланади. Ортиқча озиқ моддаларни каналларда запас ҳолда озиқ моддаларни каналларда запас ҳолда тўплайди. тўплайди.

4040Вакуола. Вакуола эндоплазматик тўр ҳисобига ҳосил бўлади. Эндоплазматик бўшлиқларда оқсиллар, углеводлар, пектин моддалар ва бошқалар тўпланади. Кейинчалик бўшлиқлар ҳажми кенгайиб ва бир нечтаси қўшилишидан умумий вакуола юзага келади. У ҳужайра шираси билан тўлган бўлиб тонопласт билан ўралган бўлади. У ҳужайрада сувнинг осмос ҳодисаси бўйича киришида ва ҳужайранинг тургор ҳолатини сақлашда мухим рол ўйнайди. Вакуолада ҳужайрадаги ҳар хил кераксиз моддалар йиғилади, зарур бўлганда ишлатилади ёки ферментлар воситасида зарарсизлантирилади.

4141Пластидалар Пластидалар - махсус функцияларни - махсус функцияларни бажарувчи таначалардир. Уларнинг катталиги бажарувчи таначалардир. Уларнинг катталиги 3-10 мкм бўлиб, элипссимон, юмалоқ ва бошқа 3-10 мкм бўлиб, элипссимон, юмалоқ ва бошқа шаклда бўлади. Пластидалар 3 хил: шаклда бўлади. Пластидалар 3 хил: лейкопластлар (рангсиз), хромопластлар (сариқ лейкопластлар (рангсиз), хромопластлар (сариқ зарғалдок) ва хлоропластлар (яшил) дан зарғалдок) ва хлоропластлар (яшил) дан ташкил топган.ташкил топган. Ўрта ҳисобда ўсимликдаги қуруқ модда Ўрта ҳисобда ўсимликдаги қуруқ модда миқдорининг 1% и хлорофиллга тўғри келади, миқдорининг 1% и хлорофиллга тўғри келади, ундан ташқари сариқ рангли ксантофилл ва ундан ташқари сариқ рангли ксантофилл ва зарғалдоқ-сариқ рангли каротин пигментлари зарғалдоқ-сариқ рангли каротин пигментлари ҳам мавжуд. Каротинга нисбатан хлорофилл ҳам мавжуд. Каротинга нисбатан хлорофилл миқдори 3- 4, 5 марта кўп бўлганлиги учун миқдори 3- 4, 5 марта кўп бўлганлиги учун барглар яшил тусда кўринади. барглар яшил тусда кўринади.

4242Ҳужайрага сув ва сувда эриган моддаларнинг қабул қилинишида осмотик босим ва шимиш кучларининг аҳамияти. Ҳужайрага моддаларнинг ва сувнинг ўтишида Ҳужайрага моддаларнинг ва сувнинг ўтишида диффузия ва осмос жараёнлари мухим диффузия ва осмос жараёнлари мухим аҳамиятга эга. Ярим ўтказгичли пардаси аҳамиятга эга. Ярим ўтказгичли пардаси бўлмаган идишга ҳар хил концентрацияли бўлмаган идишга ҳар хил концентрацияли эритмаларни бир бирига кўшганда, уларнинг эритмаларни бир бирига кўшганда, уларнинг ион ва молекулалари ҳаракатланиб, ион ва молекулалари ҳаракатланиб, аралашишига диффузия дейилади. Ҳар хил аралашишига диффузия дейилади. Ҳар хил концентрацияли моддаларнинг ярим ўтказувчи концентрацияли моддаларнинг ярим ўтказувчи пардалар орқали диффузияланишига осмос пардалар орқали диффузияланишига осмос ҳодисаси дейилади. ҳодисаси дейилади.

4343Эритмаларнинг осмотик босим кучини ҳисоблашда Вант-Гофф қуйида келтирилган Менделеев-Клайперон тенгламасини тавсия этади. У тенгламага изотоник коеффициентни ҳам киритади. R = R x T x S x i тенгламада: R - аниқланадиган осмотик босим кучи R - газлар константи (0, 08207) T - абсолют ҳ арорат (273 + хона ҳ арорати) S - изотоник э ритма кон ц ентра ц ияси i - изотоник коеффи ц иент (қанд учун 1, На л учун - 1, 5)

4444Ташқи муҳит э ритмасининг осмотик босим кучи ҳужайра осмотик босим кучидан кўп бўлса гипертоник э ритма, кам бўлса - гипотоник э ритма, ҳужайра ва э ритмаларнинг осмотик босим кучлари бир-бирига тенг бўлса - изотоник э ритма дейилади. Осмотик потен ц иали кучли бўлган ўсимлик ҳужайрасини сувга солганда ташқаридан сув ҳужайрага ўтиб, ҳужайра таранглашади, тургор ҳолат юзага келади. Ҳужайрани тургор ҳолатга келтирган куч тургор босим кучи дейилади. Ўсимлик хаётида ҳужайранинг осмотик босим кучи мухим аҳамиятга э га. У хаёт жараёнларининг ўз вақтида ва изчиллик билан ўтишини та ъ минлайди.

4545Ҳужайрада сувни қабул қилишда осмотик Ҳужайрада сувни қабул қилишда осмотик босим кучидан ташқари босим кучидан ташқари шимиш кучи ҳам ҳам мавжуд. Уршпрунг ва Блюм (1918) ҳужайра мавжуд. Уршпрунг ва Блюм (1918) ҳужайра шимиш кучини аниқлаб, уни шимиш кучини аниқлаб, уни SS харфи билан харфи билан белгилашни тавсия белгилашни тавсия ээ тганлар. Шимиш кучи тганлар. Шимиш кучи осмотик босим кучидан тургор босим кучини осмотик босим кучидан тургор босим кучини айирмасига тенг:айирмасига тенг: SS = = PP - - TT Осмотик босим кучидан тургор босим кучи Осмотик босим кучидан тургор босим кучи қанча фарқ қилса, шимиш кучи ҳам шунча кўп қанча фарқ қилса, шимиш кучи ҳам шунча кўп бўлади. бўлади. AA гар ўсимлик тўқимаси сўлиб қолган гар ўсимлик тўқимаси сўлиб қолган бўлса, шимиш кучи осмотик потенбўлса, шимиш кучи осмотик потен цц иал кучига иал кучига тенг бўлади тенг бўлади TT == OO бўлса, бўлса, SS = = PP бўлади. бўлади.

4646Ўсимлик тўқималари сулиб қолганда, Ўсимлик тўқималари сулиб қолганда, уларда шимиш кучи осмотик босим кучига уларда шимиш кучи осмотик босим кучига нисбатан анча кўп бўлади. агар нисбатан анча кўп бўлади. агар ўсимликнинг ёш қисмларининг ўсимликнинг ёш қисмларининг ҳужайралари очиқ ҳавода қолдирилса, ҳужайралари очиқ ҳавода қолдирилса, уларда плазмолиз ҳодисаси содир уларда плазмолиз ҳодисаси содир бўлмайди. Суви бубўлмайди. Суви бу ғғ ланган ҳужайра ланган ҳужайра цц итоплазмаси ичкарига тортилиб, итоплазмаси ичкарига тортилиб, ҳужайра пўстини ҳам ўзи билан тортади. ҳужайра пўстини ҳам ўзи билан тортади. Натижада ҳужайра пўсти Натижада ҳужайра пўсти цц иторриз иторриз ҳодисасига учрайди, яҳодисасига учрайди, я ъъ ни ғижимланган ни ғижимланган шаклни шаклни ээ галлайди. галлайди.

4747Эътиборингиз учунЭътиборингиз учун раҳмат!раҳмат!

Похожие

Ҳужайра унинг тузилиши

Микроорганизмларнинг классификацияси

Прокариотларнинг морфологияси ва ҳужайра тузилиши

Энергия ва моддалар алмашинуви

Ген мухандислиги