Biologik resurslar va ulardan oqilona foydalanish muammolari - Биология - Презентации

Biologik resurslar va ulardan oqilona foydalanish muammolari

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

4278.5244140625 KB

Biologik resurslar va ulardan oqilona foydalanish muammolari

REJA 1. Biologik resurslarni xususiyatlari 2. O’zbekistonning biologik resurslari va ulardan foydalanish muammolari 3. Biologik resurslar bilan bog’liq muammolar 4. Biologik resurslarni muhofaza qilish tadbirlari

Biologik resurslarni xususiyatlari. Tabiiy resurslar orasida biologik boyliklar alohida ahamiyatga ega, chunki ular tugallanmaydigan resurslar bo’lib mahsulotlarni cheksiz muddatda beradi. O’simlik va hayvonot olami bir-birlari bilan o’zaro bog’liq. Agar o’simlikning bir turi yo’qolsa hashoratlarning 10 dan to 30 turigacha qirilishi mumkinligi aniqlangan, yoki ba’zi hayvonlar shu joyni tark etishi mumkin. SHu jihatdan qaraganda o’simlik va hayvonot dunyosi barcha joylarda saqlanishi zarur. Yer kurrasida qariyb 1-1,5 mln. hayvon turlari yashaydi. Bu miqdor o’simlik turlardan uch marta ko’p. YUNYeSKO ma’lumotiga ko’ra keyingi yuz yil mobaynida insonning xo’jalik faoliyati 25 ming turdagi oliy o’simliklar va 1 ming turdagi umurtqali hayvonlarning qirilib ketishini xavf ostida qoldirdi.

O’simliklarning inson hayotidagi ahamiyati nihoyatda katta: atmosferada kislorod balansini tartibga solib turadi, da’volovchi va sanitariya-gigienik xususiyatlarga ega. O’rmonlar havodan is gazini ist’emol qilib tirik organizm uchun naqadar zarur bo’lgan kislorodni fotosintez yo’li bilan yetkazib beradi. Aniqlanishicha, 1 ga maydondagi yaxshi holdagi daraxtzor bir yilda 4,6-6,5 t is gazini yutib 3,5-5,0 t kislorod ishlab chiqaradi.

Shuningdek, quruqlikdagi fitomassa is gazini ko’l, dengiz va okeanlardagi fitoplanktonga nisbatan ikki marta ko’p iste’mol qilar ekan. Sayyoraviy miqyosda kislorod balansini barqarorlashtirishda shimoliy yarim shardagi igna bargli va tropik hamda subtropiklarning abadiy yam-yashil bargli o’rmonlari eng ko’p ahamiyatga ega. O’simlik qoplami yog’in-sochinning asosiy qismini o’z tanalarida tutib qolganligi tufayli yuzaki eroziyaning oldini oladi, daraxtzorlar zich o’sgan daryo va soy vodiylarida surilma, sel va chuqurlama eroziya kabi hodisalarning sodir bo’lishi kamdan-kam bo’ladi. O’simlik olami, ayniqsa, tog’ yon bag’rlarida qor qoplamining erishini sekin-asta kechishiga ta’sir etadi. Tekisliklarda o’rmon va ihotazorlar shamol eroziyasining oldini oladi, yozning jazirama kunlarida soya-salqinli o’ziga xos mikroiqlim vujudga keltiradi.

Respublika tabiiy sharoitlarining turli-tumanligi, uning biologik boyliklarining ham har xil bo’lishiga ta’sir etadi. Hozirda o’simliklarning 4168 turi mavjud bo’lib, ularning 577 turi dorivor hisoblanadi. O’zbekistonning o’rmon fondi 10 mln. ga, shundan qariyb 2 mln. ga maydon o’rmon bilan qoplangan. O’rmonli yerlar tekislikda, qumli hududda 3 mln. ga, tog’ yonbag’irlarida 0,5 mln. ga dan ziyod, qayirlardagi o’rmonlar maydoni 31 ming ga, tog’ vodiylaridagi to’qay o’rmonlar maydoni 23 ming ga. Respublikamiz o’rmonlarga ancha kambag’al, mamlakat hududining 5 %ini tashkil qiladi. Avvallari, xattoki XIX asrning o’rtalariga qadar tog’ yonbag’irlarining 700-800 m balandligigacha keng bargli va mayda bargli o’rmonlar tushib kelgan. O’zbekistonning biologik resurslari va ulardan foydalanish muamolari.

Adirlar va past tog’lar pista va bodomzorlar bilan qoplangan edi, Zarafshon, Surxondaryo, Qashqadaryo, Zomin, Sox, Sanzar va boshqa daryolar orqali kesilgan bog’langan holda (sol qilib) o’rmon yog’ochlari oqizilgan. “Turkistanskie vedomosti” gazetasida bosilgan (V.Lim, 1996) xabariga qaraganda XIX asr oxirlarida Samarqandga har yili Panjikent va Qoratepadan keng bargli o’rmon yog’ochlarini yoqish natijasida tayyorlangan 13440 pud (1 pud-16 kg), archalarni kesib tayyorlagan 21120 pud ko’mir keltirilgan, ya’ni yiliga 16800 keng bargli va 17 ming dona archa daraxtlari kesilgan.

Tog’lardagi archazorlar, bodomzorlar, olmazorlar, olchazorlar tekislik va tog’ etaklaridagi shaharlarda yashovchi aholi tomonidan qurilish materiali, “pista” ko’mir tayyorlash uchun to’xtovsiz qirqilib turgan, tog’lardagi daryo va soy vodiylarida topilgan mis, temir rudalaridan metall olishda ko’plab daraxtlar kesib yoqilgan, shuning uchun ham tog’ yonbag’irlari va daryolar bo’ylaridagi to’qayzorlar o’rmonlarga juda ham kambag’al. Archazorlar siyrak, ba’zan katta maydonlarda archa uchramaydi, ularni asosan 1800-2000 m balandlikdan boshlab o’sishi kuzatiladi. Tekisliklarda ham qora va oq saksovul, cherkez, qandim, shuvoq, to’qayzorlardagi turang’il, jiyda, tol asosan yoqilg’i sifatida qirqilib turganligi tufayli ular endilikda siyrak uchraydi. Qashqadaryo, Zarafshon, Amudaryo, Surxondaryo, CHirchiqning to’qayzorlari XX asrga qadar asosan qirqib bo’lingan edi, faqat onda-sonda kichik maydonlarda dov-daraxtlar saqlanib qolgan.

To’qayzorlar keyingi yillarda bearmon yo’q qilindi. Binobarin, insonning xo’jalik faoliyati o’rta asrlar, xususan XVIII-XIX asrlarda o’simlik qoplamini ancha siyraklashuviga jiddiy ta’sir etgan, XX asrda dov-daraxtlarni qirqish, yangi yerlar ochish maqsadida to’qayzorlarni yo’q qilish davom etdi. O’zbekistonda o’rmonlarni geografik joylashuviga muvofiq uch toifaga bo’linadi: 1) tog’, 2) cho’l va 3) to’qay o’rmonlari. Tog’li hudud mamlakatda 6634 ming ga ga teng.

O’zbekiston Respublikasi O’rmon qo’mitasi (1995) ma’lumotiga ko’ra shu maydonning 601,1 ming ga qismida o’rmon o’sishi mumkin, hozirgi kunda esa atiga 105 ming ga dan ziyodroq hudud o’rmon bilan band. Tog’ yonbag’irlarining o’rmon bilan qoplanganlik darajasi 2,5 %. Tog’ o’rmonlariga uning siyrakligi, yakka holda o’suvchi daraxtlarning ko’pligi, daraxtzorlar orasida yalang bo’sh joylarning bisyorligi xos. Tog’ o’rmonlarini asosini archazorlar, pistazorlar va yong’oq, mevali daraxtzorlar tashkil qiladi. Archa o’rmonzorlari uch turdagi, ya’ni yarimsharsimon, Zarafshon va Turkiston archa turlaridan iborat. Zarafshon archasi (qora archa) keng tarqalgan va 1500-2300 m balandlikda uchraydi. YArimsharsimon (sovur) archa 2000-2700 m balandlikda tarqalgan. Turkiston archasi asosan Turkiston tog’ tizmalarida 2200-3100 balandlikda uchraydi.

Tog’ o’rmonlari orasida pistazorlar maydon jihatidan ikkinchi o’rinni egallaydi. Pista-qurg’oqchilikka chidamli va qimmatli mevali daraxt. Pistazorlar sof holda qurg’oqchil tog’ etaklari va past tog’lar yonbag’irlarida tarqalgan. Pistazorlarning asosiy qismi Mavzuotog’ tizmasida (Surxondaryo, maydoni 50 ming ga), qisman Samarqand atrofida va boshqa tog’li hududlarda uchraydi. Archazorlar bilan pistazorlar oralig’ida bodomzor, yong’oq, tog’olcha, olma, o’rik, do’lana, na’matak, qora qand va boshqa daraxtli va butali o’rmonzorlar joylashgan. Ular ko’plab meva berishi bilan birga, yonbag’irlarni surilma va eroziyadan muhofaza qiladi.

Tog’ o’rmonlarining ahamiyati beqiyos katta, lekin aholi yoqilg’i bilan to’la ta’minlanmanganligi va qurilish materiallari bilan ham barcha joylarda yetarli ta’minlanmaganligi tufayli o’rmonlarni qirqish hollari uchrab turadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida, ayniqsa qurilish materiallarining qimmatligi aholini yonbag’irlardagi daraxtlarni qirqishga undaydi. Toshkent viloyatining Bo’stonliq tumanida har bir oila bir yilda yoqilg’i sifatida o’rtacha 15-20 m 3 o’tin to’playdi. Qurigan daraxt va butalar bilan birga o’sib turgan daraxtlar ham qirqiladi. Umuman Ugom, CHotqol mintaqasida har yili kamida 21 ming m 3 daraxt va butalar qirqiladi. Agar bu miqdorni boshqa tog’li viloyatlarni ham qo’shib hisoblasak katta hajmda o’tin tayyorlanishi ayon bo’ladi.CHo’l mintaqasida o’rmonlarning ahamiyati nihoyatda ulug’vor. Qumli cho’lda qumlarning ko’chib yurishini to’xtatsa, sug’orma yerlarda tuproqni uchib ketishiga to’g’onoq bo’ladi, yaylovlarda buta va daraxtlarni

mavjud bo’lishi qorako’l qo’ylari iste’mol qiladigan turli xil o’t-o’lanlarning o’sishiga imkon beradi. Oq va qorasaksovul, cherkez, chog’on, qandim o’rmon hosil qiluvchi daraxt va butalar hisoblanadi. Ular zich o’sgan joylarda yaylovlar mahsuldorligi gektariga 2 ts dan kam bo’lmaydi, ba’zan 4-5 ts gacha ko’tariladi. Ammo Respublikaning cho’l qismida geologik-qidiruv ishlarining faollashuvi, avtotransport harakatining kuchayishi, turli ma’danlarni qazib olishni keng miqyosda amalga oshirilayotganligi, shaharchalar qurilayotganligi yaylovlar maydonini qisqarishga ta’sir qilmoqda, mavjud o’rmonlar qirqilmoqda. Hisob- kitoblarga qaraganda 1 km masofada magistral quvurlar yotqazilishi kamida 4 ga maydondagi yaylovlarni buzilishiga ta’sir etadi.

CHo’l mintaqasida hozirga kelib 1 mln. ga maydonda harakatdagi qumlar vujudga kelgan, ularda hech qanday o’simlik o’smaydi va yaylov sifatida foydalanilmaydi. SHuningdek, 5 mln. ga maydonda mahsuldorligi juda ham kam bo’lgan (gektariga 0,5 ts) yaylov vujudga kelgan, bu hududda harakatchan qum massivlari ustuvorlikka ega. Ular mavjud yaylovlardan to’g’ri foydalanmaslik oqibatida tarkib topgan. Vohalar (Buxoro, Qarshi, Qorako’l, Qoraqalpog’iston, xususan To’rtko’l, Ellikqal’a) bilan qumli cho’llarni bir-birlari bilan tutashgan mintaqalarida 200 ming ga maydonda harakatdagi (barxanli) qum shakllari mavjud. Bu hol yoqilg’i sifatida saksovullar, cherkez, chog’onni qirqish natijasida vujudga kelgan.

Biologik resurslar bilan bog’liq muammolar O’simliklarning tuproqni eroziya va deflyatsiyaga qarshi barqaror-ligini oshirishda bosh omil deb baho berilsa mubolag’a bo’lmasa kerak. CHunki o’simlik mavjud bo’lgan joyda suv yoki shamol o’z kuchini ko’rsata olmaydi. O’simlik qoplami tuproqqa chuqur kirib borgan sari uni yuvilish, surilish va o’yish jarayonlaridan saqlaydi. Barglari, novdalari va poyalari, xullas barcha tanasi bilan yog’in-sochinning asosiy qismini qabul qiladi va tuproqqa nam kam tushadi, shamol vaqtida esa uning yo’nalishiga ro’para bo’lib, uning kuchini ancha qirqadi. Agar o’simlik siyrak yoki butunlay mavjud bo’lmagan sharoitda eroziya, deflyatsiya, surilma, sel, garmsel kabi nohush hodisalar tabiiy komplekslarga jiddiy zarar yetkazadi (4-chizma). Eng dahshatlisi tuproq

usti yuvilishi va u qulay sharoitlarda jar eroziyasiga o’tib ketishi tabiatda ko’p kuzatiladi. Qiya tog’ yonbag’irlarida lyossimon yotqiziqlar yoki lyoss qoplami yog’in-sochin vaqtida namga bo’kishi natijasida og’irlik massasi bir necha barobar ortib ketadi va mazkur yotqiziqlar ostida suv o’tkazmaydigan, qumtosh yoki namga chidamli boshqa jinslar ustida qiyalik ustida bir necha 10 yoki 100 m ga surilib tushadi. Bu hodisa katta hududlarda sekin-asta, ba’zan bir zumda ro’y berishi mumkin.

Surilgan hududda yoki uning oldida qishloq, chorva fermasi, avtomobil yo’li, biror korxona va boshqa xo’jalik ob’ektlari joylashgan bo’lishi mumkin. Buning oqibatida surilgan grunt massivi chuqur va keng yoriqlarga ajralib ketadi va o’z yo’lida uchragan barcha inshootlarni yakson qiladi. To’satdan bo’lgan bunday nohush hodisalarning iqtisodiy zarari va oqibatlari bir necha yuz minglab so’m bilan hisoblanadi.

Biologik resurslarni muhofaza qilish tadbirlari. O’rmonning amaliy ahamiyati g’oyatda ulug’vorligi va respublikada ularning maydoni nihoyatda kamligini hisobga olib yangi o’rmonzorlar bunyod etish ishlari muttasil olib borilmoqda. CHo’llarda qum relef shakllarining harakatlarining oldini olish uchun ixotazorlar vujudga keltirilgan, tog’ yonbag’irlarida eroziya, surilma va sel hodisalarini rivojlanishini to’xtatib qolish borasida joylarda tog’ o’rmonzorlari yaratildi. Sug’oriladigan yerlardagi ixotazorlar tuproqni eroziya va deflyatsiyadan saqlashda xizmatlari benihoya yuqori. Lekin shunga qaramasdan mamlakatda o’rmonlar maydonini keskin ravishda kengaytirish ishlarini ko’ngildagidek deb bo’lmaydi. 80-yillarda yiliga o’rtacha 40-50 ming ga, 1990, 1992 yillarda 40 ming, 1994-1995 yillarda-30 ming, 1996 yilda 34 ming ga maydonda yangi o’rmonlar bunyod qilindi va tiklandi.

Bizningcha, yangi o’rmonlarni kamida yiliga 100-120 ming ga maydonda bunyod etish ko’zlangan maqsadga erishishga imkon berada. Bu borada vohalar bilan qumli cho’lni tutashgan mintaqasida oraliq ixotazorlar vujudga keltirish maqsadga muvofiq. CHunki bir necha maxsus qatorlarda (oraliq masofa 100- 200 m ) ihotazorlar cho’ldan esadigan issiq va quruq changli shamollarni tutib qoladi, harakatdagi qumlarning mustahkamlanishini ta’minlaydi. CHo’l sharoitida avtomobil yo’llarining ikki chekkasida yo’l ixotazorlari (cherkez, qandim, oqsaksovul va b.) vujudga keltirilishi avvalo yo’lni qum bosishdan saqlasa, boshqa tomondan, yo’lovchilar estetik zavq oladilar, yo’l chekkalarida o’ziga xos mikroiqlim vujudga keladi. Qumli cho’llarda bir tomondan, yaylovlar mahsuldorligining kamligi, ikkinchi tomondan, harakatdagi qumlarning mavjudligini hisobga olgan holda ixotazorlarni vujudga keltirish loyihalaniladi.

Bunda aholi punktlari (quduklar, shaharchalar), turli inshootlar, suv, neft, gaz quvurlari chekkalari ham hisobga olinishi maqsadga muvofiq.Tog’ yonbag’irlarda o’rmonlarni bunyod etishda bir qator omillarni e’tiborga olish darkor. Eng avvalo surilma va eroziyaga moyil yonbag’irlarni, sel kelishi xavfi bo’lgan soy yonbag’irlari va o’zanlar chekkalari, qor ko’chkilari rivojlanishi mumkin bo’lgan hududlar o’rmon bilan qoplanishiga erishish zarur. Qishloqlar va turli xo’jalik inshootlari, binolar, avtomobil va temir yo’llar, rekreatsiya ob’ektlari atroflari va ularning hududlari zich daraxtzorlar bilan qoplanishi yuqorida ko’rsatib o’tilgan tabiiy ofat keltiruvchi hodisalarni vujudga kelishiga imkon bermaydi. YAngitdan vujudga kelayotgan jarliklar, surilishi ehtimol qilinayotgan yonbag’irlar, ayniqsa, tez muddatlarda daraxtzorlar bilan mustahkamlanishi yaxshi samara beradi. Bunday joylarda mol boqishni taqiqlash ma’qul.

Xulosa Biologik resurslar va ulardan oqilona foydalanar ekanmiz biz uchun bu katta vazifa kabidir.Chunki nafaqat o’rmon hamda atrof muhit va ularga doir hamiyatlar biz va qolgan kelajak avlodlarimiz taqdiri uchun muhim omil hisoblanadi.Inson bilan tabiat bir-biriga chambarchas bog’liqdir.Ularni bir- birisiz tasavvur etib bo’lmaydi.Masalan insonni tabiat boqsa,tabiatni inson avaylab asraydi.Shundoq bo’lgandan keyin tabiatni asrab avaylashdek muhim vazifa bizga tegishlidir.Chunonchi tabiatga naqadar mehr oqibatda bo’lar ekanmiz u ham bizga shunchalar qadr ko’rsata oladigandir.Kelinglar shunday ekan biz bu ona deb atalmish tabiatni asrash yo’lida o’zimizning arzimagan muruvvatimizni ko’rsataylik.Shunda balkim kelajak avlod bizdan faxrlanar.Siz bunga qanday qaraysiz?

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. I.A.Karimov “O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida xavfsizlikka taxdid,barqarorlik shartlari va tarqqiyot kafolatlari”Toshkent O’zbekiston 1997- yil 2. X.X.Zokirov,Sh.A.Yo’ldosheva “Tabiatni muhofaza qilish va undan oqliona foydalanish”Toshkent “Yangi nashr”2011-yil 3. X.T.Tursunov,T.U.Rayimova “Ekologiya fanidan o’quv qo’llanma” Toshkent 2006-yil 4. O.A.Ashurmetov,T.T.Raimova,A.T.Raimova,S.Xikmatov “Ekologiya”Toshkent “Chinor ENK”2008-yil

Похожие

Rizobakteriyalar va ulardan foydalanish

Molekulyar genetika irsiy qonuniyatlar va ulardan foydalanish

Biologik resurslar, o’simlik va hayvonot dunyosini hamda tabiiy landshaftlarni muhofaza qilish

Mikroorganizmlar genetikasi mikroorganizmdagi o’zgaruvchanlik va ulardan tibbiyotda foydalanish

Biologik maromlar