Biologik maromlar - Биология - Презентации

Biologik maromlar

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1019.7119140625 KB

MAVZU Biologik maromlar REJA: 1.Organizmlardagi biologik maromlar. 2.Tashqi ekozogen maromlar. 3.Fotoperiodizm.

Yer yuzidagi iqlimning asosiy tiplari va ularning bir-birlari bilan bog'liqligi yer bilan quyoshning turishi, ta'siri asosidan kelib chiqadi. Ularning bog'liq holda joylashishida materiklar joylashishiga ta'siri va okeanlar, shamol va dengiz oqimlarining hosil bo'lishi, ulardagi tirik organizmlarning rivojlanishi, o'zgarishi va taqsimlanishi yuzaga keladi

Yer yuzining u yoki bu hududining iqlimini issiq, sovuq, quruq deb tavsiflash mumkin. Lekin har bir hudud iqlimining davriy o'zgarishlari, astronomik davriy voqeliklar natijasida, ya'ni yerning o'z o'qi atrofida aylanishidan bir kunlik muhit sharoiti yuzaga keladi. Oyning Yer atrofida aylanishi dengiz suvlarining ko'tarilishi va pasayishi, Yerning quyosh atrofida aylanishi yil davomida vaqt, fasllar almashinishini keltirib chiqaradi .

Organizmlarda bo'lib o'tadigan maromlar, asosan, yil davomida yorug'lik va harorat, kun va tunning almashinuvidagi namlik o'zgarishlari bilan bog'liq. Shunga qaramasdan, har bir hayvonda bo'lib o'tadigan o'ziga xos va uning ichki (endogen) maromlari ancha murakkabdir. Shunday ritmlarning ayrimlari oyning harakati bilan, ayniqsa, dengiz to'lqinlarining ko'tarilishi va pasayishi bilan bog'liqdir.

Dengiz hayvonlari suvning ko'tarilib yoki pasayib turishiga moslashgan. Bir kunning o'zida ularni suv bosadi yoki ular suvsiz qoladi. Bunday hollarda suv borida hayvonlarning hayot-faoliyati aktivlashib, suvsiz, to'lqin pasaygan davrda esa ancha chegaralanib qoladi. Masalan, Britan yarim oroli va Angliya qirg'oqlarida uchraydigan kiprikli chuvalchanglar (Convoluta) suv to'lqinlari ko'tarilishi vaqtida qumga ko'milib, aktiv harakatga kirishadi. Oy fazalarining hayot maromlariga ta'sir qilishi, ayniqsa, oyning ketishi va yarim oyning paydo bo'lishi davrlarida yaqqol ko'rinadi. Masalan, Bermud orollarida uchraydigan krablar (Anchistoides antiguesis) oyning to'lgan yoki yangi oyning boshlanishida tunda dengiz yuzasiga chiqib bir-birlari bilan qo'shiladi.

Hasharotlardagi endogen ritmlar, ular oydan qabul qiladigan sinxron nurlar orqali boshqariladi. Ularning ko'payishi ham asosan oyning to'lgan yoki yangi oyning ko'rinishi davriga to'g'ri keladi (Grejamek, 1988). Shimoliy dengizlarda suv to'lqinining ko'tarilishi oyning to'lgan va yangi oyning boshlanishi arafasida bo'lib, undan ikki kun o'tgandan keyin esa seld baliqlarining maksimal to'planishi kuzatiladi. Baliqlarning minimum galalari suv to'lqinlari pasayishi davriga to'g'ri kelib, oy fazalari orqali bo'ladi. Dengiz to'lqinlari ko'tarilishi va pasayishi, baliqning moslashishi ham oy fazalariga to'g'ri keladi. Oy va uning fazalari bo'yicha o'zgarib turishi suvga va suvda yashovchi hayvonlar- ■ ning hayot- faoliyatlariga sezilarli ta'sir qiladi

Vaqt bilan bir davrda va teng holda organizmning ayrim holati o'zgarib turishi biologik marom (ritm)lar deyiladi. Biologik maromlar organizmlarning ichki mexanizmlari bilan aniqlanadi va kun, fasl, yilning vaqtiga qarab, organizmlar o'zlarining holatini o'zgartiradi (biologik soatlar). Biologik soatlar organizmlarning kun davomidagi va fasllar bo'yicha o'zgarishini boshqaradi.

Biologik maromlar ichki (endogen yoki fiziologik) va tashqi (ekzogen) maromlarga bo'linadi. Ichki-endogen maromlar organizmlarning fiziologik ritmlaridan iborat. Jumladan, organizmlar tanasida biror-bir fiziologik jarayon doimiy emas. Ya'ni tirik organizmlardagi hujayra, to'qima, organlar va ular sistemasi vaqt o'zgarishi bilan, hattoki yaxlit organizmlarning o'zi ham o'zgaradi. Uning fiziologik holati kunduz aktiv bo'lsa, kechasi fiziologik aktivlik (nafas olish, yurak urishi, muskullar harakati) pasayadi, organizm holati tinchlanadi. Bu holatlar 3 ta geofizik omillar ta'sirida yuzaga keladi. Ya'ni; 1) Yerning Quyosh atrofidan aylanishida Oy va yulduzlarga nisbatan joylashib turishi; 2) Oy kecha- kunduz (sutkasi-24,8 soat); 3) Yulduzlar sutkasi (23,9 soat) organizmlar holatiga bevosita ta'sir qiladi va organizmlar ularni shu omillarning 24 soatga yaqin vaqt ritmikasi sifatida qabul qiladi. Yorug'lik va qorong'ulikning to'g'ri almashi-nishida har xil turlarning ritmik holati 24 soatga to'g'ri keladi

Tashqi ekzogen maromlar. Ko'pchilik hayvonlarda kun davomidagi davriylik fiziologik funksiyalarning o'zgarib turishiga to'g'ri kelmaydi. Jumladan, hayvonlardagi sutka davomida periodiklik kunduzgi, g'ira- shira va tunda yashaydigan hayvonlarga xosdir. Suv havzalarida plankton organizmlarning kunduz va tunda almashib turishi kuzatiladi. Yerning aylanishi bilan geofizik o'zgarishlar - quyosh radiatsiyasining aktivligi tirik tabiat (har 11 yilda) va undagi tirik jonzotlar holatiga kuchli ta'sir ko'rsatadi.

 Hamma tirik organizmlarda sutkalik maromlar mavjud. Biologik maromlar hayotning hamma tuzilishi - oddiy hujayradagi bioximik reaksiyalardan tortib, eng murakkab tuzilishga ega bo'lgan organizmlarda bo'lib o'tadi. Har bir hujayra, har bir organizm o'zining «ish maromi» (ritmi)ga ega. Taxminan 24 soat vaqtdagi (sirkad ritm) sutkalik ritmlar asosida ish maromlari bir-birlari bilan bog'langan.

 . Sutkalik maromlar nafas olish va tana harorati o'zgarishida, yurak faoliyati va qon aylanishida, ichak- oshqozon va ortiqcha moddalarning tanadan chiqarish jarayonlarida kuzatiladi.  Sutka davomidagi vaqt hayvonlar va o'simliklarning ham ritmik o'zgarishlariga sabab bo'ladi. Masalan, kun davomida amyobalarning ko'payish tezligi o'zgarib turadi. O'simliklarning gullari ma'lum vaqtda ochiladi va ma'lum vaqtda yopiladi

 Vaqtning sutka davomida o'zgarib turishi hayvonlarning kunduzgi va tungi hayvonlar guruhiga bo'linishiga sabab bo'ladi. Kunduz aktiv harakatda bo'ladigan hayvonlarga tovuqlar, ba'zi qushlar, sug'urlar, chumolilar, hasharotlar, uy hayvonlari kirsa, tunda harakat qiluvchilarga tipratikon, ko'rshapalaklar, ukkilar, yovvoyi cho'chqalar, mushuksimonlar, tarakanlar, kanalar kiradi.

 Ma'lumki, kunning soatlari, haftalari, fasllari va yil tirik organizm hujayrasi, to'qimasi, butun tanasiga ta'sir qiladi.  Ko'pchilik ma'lumotlarda ta'kidlanishicha, qushlarning uchib o'tishi yulduzlar joylashishi quyosh va oyning harakatiga bog'liq. Lekin boshqa ilmiy tadqiqotlarda qo'shimcha ma'lumotlar ham bor. Ya'ni, qushlarning uchib o'tishida «biologik soatlar» hamda shamol va boshqa mateorologik sharoitlar katta rol o'ynar ekan.  Fasllar davomidagi marom (ritm)lar biologik ritmlar, geofizik omillar va biologik davrlar bilan bog'liq qonuniy voqelik hisoblanadi. Quyosh faoliyati va Oyning harakati astronomik omillardir.

 Biosfera va undagi tiriklikka quyosh eng kuchli ta'sir qiladi. Tirik organizmlardagi biologik maromlar kosmik ritmlar bilan sinxronlashgan, jips bog'langandir.  Yer yuzida iqlimning fasllar bo'yicha o'zgarishi kuzatiladi, ya'ni qishki sovuqlar, bahorgi iliq va yozgi yuqori issiq bilan almashadi, shu vaqtda namlik, bosim, atmosferaning elektr darajalari o'zgaradi, tirik tabiatning fasllar bo'yicha o'zgarishiga olib keladi. Tirik organizmlar davriyligi oylarga to'g'ri keladi. Masalan, dengizda palolo chuvalchangining tuxum qo'yishi yoki yapon dengiz liliyasining ko'payishi, qator hayvonlardagi davriylik Oyning ma'lum oylari, kunlariga to'g'ri keladi. Bunda organizm yorug'likka, magnit maydoniga tezda oriyentatsiya qilishdagi reaksiyalaridan kelib chiqadi.

 Fasllar o'zgarishi, davriyligi mo'tadil va shimoliy kengliklarda aniq chegaralangan, chunki u yerlarning iqlim sharoiti yilning har xil fasllarida keskin farqlanadi. Jumladan, Rossiyaning O'rta Yevropa qismida organizmlar rivojlanishi uchun qulay sharoit 6-7 oyni tashkil qilsa, O'rta Osiyo sharoitida 9-10 oy davom etadi. Bu davr kelishi bilan turli o't o'simliklar, butalar, daraxtlar gullaydi, hasharotlar harakatga keladi, ko'payishni boshlaydi, qushlar bir joydan ikkinchi joyga uchib ketadi, tuxumlaydi va jo'ja ochadi.  Masalan, qutb krachka qushi Arktikada uya qo'yadi va shu qush uchib kelib-uchib ketishi davomida 15 ming km dan ortiq masofani bosib o'tadi.

Qish davrida tinchlik holatidagi o'simliklarda o'sish bo'lmaydi, ular tanasida fiziologik- bioximik jarayonlar pasayadi. Agar o'simlik kuz faslidan boshlab tinchlik davrigacha tayyorlanmasa (yetarli ozuqa moddalar, uglevod to'plamasa), u qishda sovuqdan nobud bo'ladi (muzlaydi va qurib qoladi).

 Hamma o'simliklarning urug'lari, mevalari onalik bandidan uzilishi, tushishi yoki to'kilishi bilan tinchlik holatiga o'tadi. Ularning aktiv hayot- faoliyatiga qaytishi (kurtaklashi, unishi) uchun maxsus tezlatuvchi ta'sir kuchlari - harorat, namlik kerak.  O'simlik urug'larining tinchlik davrini to'xtatib, unish, o'sish boshlanishi bo'yicha ular 3 ta turga bo'linadi (Begon va boshqalar, 1989): tabiiy (tug'ma), majburiy va indutsiranli tinchlik davrlarini o'tadi.  Ayrim hollarda uzoq qizil (730 nm) va yaqin qizil (660 nm) nurlar ta'sirida ham urug'lar tinchlik davriga o'tishi mumkin. Qizil nurlarga nisbatan sezgir urug'larda tinchlik davri tez boshlanadi. Qizil nurlar daraxt va o'simliklar yaproqlari oralaridan o'tib, tuproq ustiga, urug'larga ta'sir qiladi. Yaproqlar tushib, yer betiga nurlar ko'p va to'g'ri tushgandan keyingina urug'lar tinchlikdan chiqadi, unish va o'sish boshlanadi.

 Hayvonlarda ham o'simliklardagi kabi tashqi muhit ta'siriga javoban «tinchlik davri»ni o'tadi. Hayvonlarda noqulay sharoit yuzaga kelganda quyidagicha moslashishi: 1) Hayvonlarning qulay sharoit paydo boiishini tezda sezishi; 2) Noqulay sharoit yuzaga kelganda uyquga ketishlari orqali bo'ladi. Ko'pchilik sutemizuvchi hayvonlar yashash sharoiti yomonlashishi bilan ma'lum tayyorlanish fazalarini o'tadi. Uxlash davrida ular tanasi ancha «turg'unlik»ka ega bo'ladi, ya'ni tana harorati pasayishi bilan modda almashinishi, nafas olish, moddalar sintez qilishi, sekinlashishi va umumiy energiya tejalishi kuzatiladi.

 Hammaga rahmat!!!

Похожие

Biologik faol moddalar

Meyozning biologik ahamiyati

Biologik oksidlanish jarayonlari

O’simlikshunosliknig tabiiy biologik asoslari

Vitaminlar. Vitaminlarning biologik qiymati