logo
  1. Главная страница
  2. Презентации
  3. Астрономия
  4. Quyosh sayyorasi haqida slayd

Quyosh sayyorasi haqida slayd

Загружено в:

13.03.2024

Скачано:

0

Размер:

1341.416015625 KB
Скачать
Samarqand davlat arxitektura-qurilish universiteti Qurilish Fakulteti Geomatika Muhandisligi Kafedrasi Fan: Geodezik Astranomiya REJA: • Kirish • 1. Quyoshning tuzilishi va evolyutsiyasi . • 2 Quyosh toji haqida! • 3.Quyosh va galaktikal haqida nazariya, gipeoteza va frazalar! • Foydanilgan adabiyotlar * Insoniyat antik davrda «Avesto»dan boshlab yulduzlar va sayyoralarni o‘rganib, astronomiyaga asos soldi. al- Xorazmiy tomonidan IX asrda Koinot haqidagi birinchi «Zij»i asar yozildi. XV asrda Ulug‘bek tomonidan. «Ziji Kuragoniy» yoki «Ziji Ulug‘bek» yaratildi. Samarqandda yulduzlar ilmini o‘rganadigan rasadxona qurildi. Bu ishlar yulduzlarni, kosmosni o‘rganish yo‘lidagi ilk ilmiy kashfiyotlar hisoblanadi. * 1940 yil boshida Quyosh radioto‘lqinlar manbai ekanligi, keyinchalik Quyosh toji spektorida bir necha chiziqlarni, ko‘p marta ionlangan kimyoviy elementli chiziqlar ekanligi hamda Quyosh tojining yuqori haroratga egaligi kashf etildi. * Quyosh asosan vodorod va geliydan tashkil topgan. Uning yuzasidagi harorat 6000 O ga yaqin. * Quyoshdan chiqadigan energiya termoyadro reaksiyasi jarayonida vodorodning geliyga aylanishidan hosil bo‘ladi. * Quyoshda 69 kimyoviy element borligi olimlar tomonidan aniqlangan. * GALLAKTIKA NIMA * Koinot deganda, inson odatda, o‘zi yashagan makon va ko‘zga ko‘rinib turgan osmon jismlarini tushungan, shu makonda empirik usulda zamonaviy ilmiy kuzatishlar olib borgan. * Koinot cheksiz bo‘lib, u zamon va makon bilan chegaralanmagan, yerdan bir necha million marta katta. Aslida bir paytlar Koinot deganda osmon tushunilgan. Hozirgi kunda atmosferadan tashqaridagi borliq Koinot deb ataladi. * Quyoshni o‘zi yasagan teleskop yordamida G. Galiley 1611 yili kuzatgan va undagi dog‘larni, o‘z o‘qi atrofida aylanish davrini aniqlagan. * Nemis olimi G. Shvabye1843 yilda Quyosh dog‘larining soni, uning faolligi davriy o‘zgarishini topdi. * Hozirgi davrda eng yaxshi ishlab chiqilgan gipoteza, rus akademigi O.Yu. Shmidt (1891-1956) ning o‘tgan asrning o‘rtalaridagi ishlariga asoslangan gipotezasi hisoblanadi. QUYOSH koinotdagi yerga eng yaqin bo’lgan yulduzdir. U sariq mitti yulduzlar safiga kiradi. Quyosh 70 foiz vodoroddan va 27 foiz geliydan iborat, o’ta qizigan, yorug’lik tarqatib turadigan gazsimon shardir. Quyoshning zichligi Yernikidan 4 marotaba kichik. Uning markazida bosim 300 mlrd. atmosferaga, harorat esa 10-15 mln. darajaga yetadi. Quyoshning markazidagi yuqori bosim va harorat yadro reaktsiyalarini hosil bo’lishiga imkon beradi. Bunda vodorod geliyga aylanadi. * Quyoshning paydo bo‘lishi * Vaqt o‘tishi bilan bu bulutning shakli o‘zgarib borgan, zarralarning to‘qnashishlari va ularning o‘zaro energiya almashinishi shunga olib kelgan-ki, bunda bulut asta-sekin yassilana borgan, zarralarning orbitalari esa aylanalarga yaqinlashib borgan. * Yirik zarralar o‘zlariga maydalarini qo‘shib olgan. Bir tomonga yo‘nalgan harakat ko‘payib borgan. * Moddaning quyuqlashgan bo‘laklari hosil bo‘lib, ular qalinligi diametriga qaraganda minglab marta kichik bo‘lgan disk shaklida taqsimlangan. * Eng yirik quyuqlashgan bo‘laklarning massasi tez ortib borgan. Keyin moddaning har xil kattalikdagi hosil bo‘lgan dastlabki «po‘k» guvalaklarning ko‘pchiligidan bir necha yirik jismlar-planetalar paydo bo‘lgan. * Quyoshning paydo bo‘lishi * Hisob-kitoblar, Yer o‘zining hozirgi massasiga bir necha yuz million yilda erishganligini ko‘rsatdi. * Sirti sovuq bo‘lgan Yerning ichki qismi radioktiv elementlar hisobiga qiziy boshlagan. * Bu, Yerning ichidagi moddalarni erishiga olib kelgan. Og‘ir elementlar cho‘kib yadroni vujudga keltirganda, yengil elementlar sirtga chiqib Yer qobig‘ini vujudga keltirgan. * Bo‘lajak planetalarni o‘rab olgan zarralar to‘plamida ularning bir- birlariga yopishish jarayoni yuz bergan va oqibatda planetalarning yo‘ldoshlari paydo bo‘lgan. * 1913 - yilda amerika astronomi J. Xeyel Quyosh dog‘lari, Quyosh sirtining sovigan qismlari ekanligini va sirtida kuchli magnit maydonlari borligini kashf etdi. * Quyosh o‘z o‘qi atrofida sekin-asta muntazam sharqdan g‘arbga tomon aylanadi. * Aylanish tezligi quyosh ekvatorida 2 km/sek. bo‘lib, qutblari tomon kamayib boradi. * Ekvatorda aylanish davri - 25, qutblari yaqinda esa - 31 sutkaga teng. * Quyosh o‘z o‘qi atrofida o‘rtacha hisobda 27,27 sutkada bir marta aylanadi. * Quyosh, Galaktika markazi atrofida 200 mln. yil davomida bir marta aylanib chiqadi. * Yaqin yulduzlarga nisbatan Quyosh sekundiga 20 km tezlik bilan xarakat qiladi. Quyoshning tuzilishi va evolyutsiyasi . • Quyosh-quyosh sistemasi markazida joylashgan • Yerga eng yaqin yulduz. • Quyosh og‘irligi Yerdan 330 ming, diamyetri bo‘yicha 109 barobar katta. • Quyosh ichiga Yerday sharlarning milliondan ortig‘i sig‘adi. Q u y o s h n in g ic h k itu z ilis h iYadro - Quyoshningmarkazi,bosimvaharoratjudayuqori ,natijadadoimoya droreaksiyalarisodirbo’libturadi.Yadrodeyarliko’zgako’rinmaydi ganvaharakatsizo’tayuqoriharoratgaegabo’lgangazlardaniborat Issiqliknitashqiqobiqlargauzatilishinuryordamidaamalgaoshiriladi ,bundag azlarharakatsizqoladi.Mazkurjarayonquyidagichasodirbo’ladi:yadrodanis siqliknurhududgaqisqato’kinlidiapazonlardakeladi(gammanurtaratish),ket ishdaesauzunto’lqinlidiapazonlardaketadi(rentgenli),buesatashqaridaharo ratnipastligibilanbog’liq. Konvektivhudud issiqlikni nur yordamida tashilishhududning tepasida joylashgan. Mazkurhududham konvektiv holatdagi ko’zga ko’rinmaydigan gazlardan iborat. Issiqlikning konvektiv harakati Quyoshning markazi va tashqarisida bosim va haroratning farqlari tufayli sodir bo’ladi Q u y o s h n i n g a tm o s f e r a s iFotosfera. Quyoshatmosferasinigquyiqatlami.Bevositakonvektiv hududiningtepasidajoylashgan.Fotosferaqizigan,ionlashgangazla rdaniborat.Uningquyiqismida(asosida)harorat6000daraja,yuqoriq ismidaesa4500daraja.Fotosferajudayupqagazqatlamidaniborat; Xromosfera. Quyoshto’latutilgandaqoraygandoiranin gengchekkasidaochqizilyog’duko’rinadi. Anashuyog’duxromosferadeyiladi. Ufotosferanungtepasidajoylashgan. Quyoshtoji – joylashgQuyoshningtashqiatmosferasihisoblanadi. Ujudasiyrakionlashgangazlardaniborat.Quyoshtojiningtashqiqat lamlarikoinotgatojgazlarnitarqatadi.MazkurgazlarQuyoshshamo lidebataladi. Quyosh mash’allari va flokullalari Quyosh doirasining chekkasida quyi atmosferaning sovuq qatlamida yorug’ mash’allar kuzatiladi. Olimlarning taxminicha mash’allar fotosferaga nisbatan yuqori haroratga ega. Mash’allarning balandligi ming, hattoki bir necha 10000 km.ga yetishi mumkin. Ular Quyosh dog’larini o’rab turadi. Xromosfera qatlamida mash’allarning tepasida flokullalar joylashadi. Ularning balandligi bir necha 100000 km.ga yetadi. Gorizontal yo’nalishda ular Quyosh doirasining (diskining) 30 % igacha bo’lgan maydonni egallaydi. Quyosh toji — quyoshning tashqi, eng qoʻp choʻzilgan (Quyoshning bir necha dia-metriga teng) qatlami. Quyosh toji Quyosh gar-dishidan taxminan million marta xira boʻlib, Quyosh toʻla tutilishi paytida aniq koʻrish mumkin. Quyosh toji Quyosh faolligi maksimal yillarda simmetrik, minimal yillarda esa ekvator boʻylab choʻziq shaklda boʻladi. Quyosh toji spektrida koʻp marta ionlangan Gʻe, Sa, M, S, O va 8 elemetlari atomlarining emission chiziqlari bor. Quyosh tojida barcha atomlar ionlangan. Quyosh toji  Quyosh tojining oʻrtacha temperaturasi 1060 K dan yuqori va toj boʻylab sekin oʻzgaradi. Quyosh tojining tashqi qatlamlaridan fazoga yuqori energiyali zarra (proton, elek-tron)lar sochilib turadi va bu oqim kuyosh shamoli deb ataladi. Quyoshning faol sohalari ustida toj moddasi ancha quyuqlashgan boʻlib, temperaturasi 10’ K gacha boradi, rentgen hamda radionurlanish nihoyatda kuchli boʻladi, Quyosh toji baland togʻlarga oʻrnatilgan maxsus teleskoplar — koronograflar yordamida ham kuzatiladi.  Quyosh toji Protuberanslar- Quyosh atmosferasidagi gazlarning tartibsiz harakatining alohida shakli. Ular Quyosh doirasi (diskning) chekkasida turli xil shakllarda (oqimsimon, favvorasimon, arkasimon, daraxtsimon, bulutsimon yoki tutunsimon va h.k ) kuzatiladi. Protuberanslar tufayli xromosfera va Quyosh dog’lari o’rtaasida modda almashinuvi sodir bo’lib turadi. . Gipotezalar • Quyosh tizimini va undagi osmon jismlarini paydo bo’lishi to’g’risidagi kosmogonik gipoteza • nemis faylasufi I.Kantning 1755 yilda nashr etilgan «Koinotning umumiy tabiiy tarixi va nazariyasi» asarida bayon etilgan. I.Kant osmon bo’shlig’idagi zarralar bir-biri bilan o’zaro tortishi natijasida bir markazda to’planib quyuqlashgan va hozirgi Quyoshning paydo bo’lishiga sabab bo’lgan, Quyosh atrofida aylanayotgan jismlar esa hozirgi sayyoralarni hosil qilgan degan g’oyani ishlab chiqqan. P.Laplas gipotezasi (1795 yili frantsuz matematigi va astronomi ) • Quyosh tizimi avval aylanuvchi, o’ta siyrak, qizigan changlardan iborat bo’lib, uning markazida changlikning (tumanlikning) o’zagini tashkil etuvchi juda quyuq gazsimon moddalar zich holatda to’plangan. Mazkur tumanlikning tobora sovushi va siqilishi oqibatida uning tezligi kuchaygan. Shuning natijasida uning aylanishi yanada tezlashadi, markazdan qochma kuchlar tortish kuchidan ustun kelgach, tumanlikdan turli vaqtda gazsimon halqalar ajralib chiqib keta boshlagan. Ajralib chiqqan halqalardan sayyoralar hosil bo’lgan. P.S.Laplasning fikricha tumanlikning markaziy sharsimon yirik qismi Quyosh, undan ajralib chiqqan halqalar esa sayyoralarni va ularning yo’ldoshlarini keltirib chiqargan. 1795 yili frantsuz matematigi va astronomi P.Laplas yaratadi. Uning fikricha Quyosh tizimi avval aylanuvchi, o’ta siyrak, qizigan changlardan iborat bo’lib, uning markazida changlikning (tumanlikning) o’zagini tashkil etuvchi juda quyuq gazsimon moddalar zich holatda to’plangan. Mazkur tumanlikning tobora sovushi va siqilishi oqibatida uning tezligi kuchaygan. Kant va Laplas gipotezasi • Quyosh yaqinidagi sayyoralar I.Kant fikriga ko’ra tortish va itarilish kuchlari ta’sirida vujudga kelgan. P.S.Laplas fikricha esa, sovish va zichlanish oqibatida aylanma harakatlar vujudga kelgan, hamda aylanuvchi halqasimon zichroq moddalar to’plami paydo bo’lgan. So’ngra har bir halqaning asosiy massasi sferik jism-sayyora bo’lib to’plangan, qolgan kamroq massasidan yo’ldoshlar paydo bo’lgan. * Shmidt gipotezasiga muvofiq, planetalar o‘zi endigina shakllangan quyosh atrofida zarralari turli-tuman orbitalar bo‘ylab aylanib yurgan juda katta va sovuq gaz-chang buluti moddalaridan paydo bo‘lgan. * Ammo hamon azaliy savollarga ilmiy asoslangan aniq javob yo‘q. * Dunyo qanday paydo bo‘lgan? U nimadan paydo bo‘lgan? * U katta portlash natijasida 12–18 milliard yil oldin paydo bo‘lgan bo‘lsa, nimaning ta’sirida paydo bo‘ldi? *   Shmidt gipotezasi Yu. Shmid nazariyasining afzalliklari • a) Galaktikalardagi sayyoralar tizimining paydo bo’lishi tasodifiy emas, balki qonuniy va muqarrar hodisadir, chunki qoramtir (o’zidan nur chiqarmaydigan) kosmik modda bulutlari juda ko’p va yulduzlarning bunday bulut bilan uchrashishi tez-tez bo’lib turadigan hodisadir deb qaraydi; • b) Quyosh tizimidagi hamma jismlarning (sayyoralar, ularning yo’ldoshlari, asteroidlar, kometalar) paydo bo’lishi qandaydir yagona jarayon deb hisoblaydi; • v) Quyosh tizimidagi hamma asosiy xususiyatlarni yaxshi tushuntirib beradi. Foydalanilgan adabiyotlar • Asosiy adabiyotlar: • “ Tabiatshunoslik va uni o‘qitish metodikasi” Darslik. 2018 yil. D.Sharipova, D.Xodiyeva, M.Shirinov • Qo’shimcha adabiyotlar: • Баратов П. Ер билими ва ўлкашунослик. Т. Ўқитувчи, 1990 . 15-34 бет. • Шубаев Л.П. Умумий ер билими. Т. Ўқитувчи 1974. 32-39 бет. • “ Atrofimizdagi olam” 1-2-sinf darsligi. • “ Tabiatshunoslik” 3-4-sinf darsligi • www.nuu.uz/faculties/geography/ • www.tdpu.uz • www.Ziyonet.uz • http :// pedagog . uz / libr E’tiboringiz uchun raxmat

Похожие

Saturn sayyorasi
Quyosh Yer aloqalari
Quyosh va osmon jismlari
Quyosh xromosferasini o`rganish
Quyosh va yerning aloqalari