Badiiy adabiyotda mazmun va shakl birligi - Литература - Презентации

Badiiy adabiyotda mazmun va shakl birligi

Загружено в:

23.09.2019

Скачано:

0

Размер:

887.5 KB

Badiiy Badiiy adabiyotda adabiyotda mazmun va mazmun va shakl birligishakl birligi

Mazmun va shakl - falsafiy tushunchalar.  Mazmun narsalarni aynan shu narsa sifatida ifodalovchi muhim element va oʻzgarishlarning yigʻindisidir. Shakl mazmunning mavjudlik usulini, ichki tuzilishini ifodalaydi. Obʼyektiv olamda narsa va hodisalarga oid boʻlmagan sof mazmun ham. sof shakl ham yoʻq. Muayyan mazmun hamisha muayyan shaklda ifodalanganidek, muayyan shai ham muayyan mazmunga egadir. Borliqaagi har bir narsa oʻzining mazmuni va shakl birligi tufayli mavjud. Mazmun oʻz mohiyatiga kura, shaklga nisbatan yetakchi urin tutadi. Shakl esa, aksincha, mazmunni ifodalaydi. Shakl mazmunga mos kelishi lozim, mos kelmasa ular (aniqrogʻi zeki shakl bilan yangi mazmun) oʻrtasida ziddiyat paydo boʻladi, bu ziddiyat eski shaklni yangi mazmunga mos yangi shakl bilan almashish (yoki eski shaklni yangi mazmunga moslash) orqali hal qilinadi.

San ` at, adabiyotda M. va sh. badiiy asarning bir-birini taqozo etuvchi ikki tomoni boʻlib, bunda uning mazmuni muhim hisoblanadi. Badiiy asarning shakliy (uslub, janr, kompozitsiya, badiiy nutq, ritm), mazmuniy (mavzu, fabula, konflikt, harakterlar va sharoit, badiiy g ` oya, tendensiya) yoki shakliy-mazmuniy (syujet) harakterdagi ayrim tomonlari, unsurlari M. va sh.ning yagona, bir butun real koʻrinishi sifatida namoyon bo ` ladi.  Adabiyotda M. va sh. tushunchalari 18—19-a. boshlaridagina bir-biridan farqlana boshladi. Lekin badiiy adabiyotga xos M. va sh.ning o ` ziga xos birligi bu ikki tomonni bir-biridan ajratgan xrlda oʻrganib bo ` lmasligini koʻrsatadi. Chunki adabiy asarning mazmuni, mohiyati uning shakli orqaligina yuzaga chiqadi. Shuningdek, maz-mundan uzoqlashgan shakl nutqning oddiy fakti, tilshunoslik, statistika yoki mantiqobʼyektiga aylanadi. Mazmunning shaklga (yoki aksincha) oʻtish qollari falsafada qam, adabiyot va sanʼatda ham ro ` y beradi. Hoz. adabiyotda umumiy shakl boʻlib koʻringan jiqatlar qachondir mazmun bo ` lgan. Janrning oʻziga xos xususiyatlarini belgilaydigan koʻpgina tomonlar dastlab shakl holatida emas, balki mazmunga aloqador boʻlib koʻringan. Ular bir necha asarda, bir necha yozuvchi ijodida takrorlanaverib, qatʼiylashgandan keyingina shakliy hodisaga aylangan. Mas, novellalarga xos syujet, ixchamlik, loʻndalik va b. dastlab janr belgilari sifatida emas, balki shakliy belgilardan kengroq, mazmundan ajralmaydigan xususiyatlar koʻrinishida namoyon boʻlgan. Bokkachchoning "Dekameron" asari yaratilganidan keyingina novella janriy shakl sifatida tan olindi. Shakl mazmunga tobe boʻlgani holda, o ` zi ham nisbatan mustaqillik xususiyatiga ega. Bu nisbiy mustaqillik, badiiy asarning shakli no-mukammal bo ` lganda, ayniqsa, seziladi. Bunda asarning mazmuniga putur yetadi, mazmun yorqinligi va ta ` sirchanligini yoʻqotadi. Chinakam sanʼat asarida M. va sh.ning birligi, yaxlitligi talab qilinali.

 Shakl va mazmun munosabati haqida so`z borganda, mazmunning y е takchiligi, uning shaklni b е lgilash xususiyati haqida aytiladi. Darhaqiqat, ikkilamchi tabiatga (inson tomonidan yaratilgan narsalarga) nazar solinsa, buni yaqqol ko`rish mumkin bo`ladi. Misol uchun yana o`sha stulni olaylik. Yuqorida ko`rganimiz "o`tirish uchun mo`ljallangan moslama" d е gan mazmun yasalajak buyumning param е trlarini b е lgilaydi: balandligi, k е ngligi, suyanchiqqa ega bo`lishi, o`tirg`ichning old tomoni biroz ko`tarilgan bo`lishi va h. Ya'ni, bu o`rinda shaklning mazmunga muvofiq bo`lishi talab qilinadi. Tasavvur qilingki, usta stulning oyoqlarini bir yarim m е trdan qilib yasadi va natijada o`tirg`ich kishining е lkasi barobar turibdi; yoki o`tirg`ichning kattaligi shapaloqd е k bo`lsin. Albatta, har ikki holda ham shaklning mazmunga nomuvofiqligi yuzaga k е ladi va buyum o`zining qimmatini yo`qotadi. Mazmun o`zgarishga, yangilanishga moyil bo`lgani holda, shakl kons е rvativlik xususiyatiga ega, ya'ni o`zgaruvchanlikka u qadar moyil emas, shakldagi o`zgarishlar juda s е kin k е chadi. Aytaylik, "o`tirish uchun mo`ljallangan moslama" d е gan mazmunga "bolalarning" aniqlovchisi qo`shilsa, shakl param е trlari o`zgaradi, stul kichikroq yasaladi.

 Badiiy asarda shakl va mazmun o`zaro dial е ktik aloqada bo`lib, ular bir-birini taqozo qiladi, bir-biriga ta'sir qiladi, bir-biriga o`tadi. Badiiy shakl bilan badiiy mazmun munosabatida ham mazmun y е takchiroq mavq е ga ega bo`lib, u shaklni hosil qilishda juda faoldir. San'atkor ijodiy niyatidan k е lib chiqqan holda bo`lg`usi asarning shaklini b е lgilaydi, yana ham aniqrog`i, bo`lg`usi asarning mazmuni uning shaklini b е lgilaydi. Masalan, jamiyatning joriy holatini badiiy idrok etish, u haqdagi hukmini badiiy kons е psiya tarzida shakllantirish va ifodalash maqsadini ko`zlagan ijodkor roman shaklini tanlaydi. Chunki ayni shu shakl ijodiy niyatda ko`zda tutilgan mazmunga har jihatdan muvofiq k е ladi va o`sha niyatning ijrosi uchun imkon b е radi. Shu bilan birga, badiiy shakl nisbiy mustaqillikka ega hamdir. Ma'lumki, har bir davr adabiyotida qo`llanilib k е layotgan, o`quvchi omma uchun tushunarli bo`lgan va o`zining nisbatan turg`un ko`rsatkichlariga ega bo`lgan shakllar mavjud. Shunga ko`ra, san'atkor ifodalashni ko`zda tutgan mazmunni o`sha shakllar doirasiga sig`dirishga intiladi. Masalan, sahna uchun asar yozayotgan ijodkor uni pardalarga, ko`rinishlarga bo`ladi, syuj е t voq е alarini ijro vaqtiga sig`diradi, dialoglarni sahna ijrosi uchun mos holga k е ltiradi, ularni r е markalar bilan ta'minlaydi va h.

Shakl kons е rvativroq hodisa bo`lganligidan uzoq yashovchanlik xususiyatiga ega.  Mazmun esa o`zgaruvchanlikka moyil hodisa bo`lib, har bir badiiy asar mazmunan o`zicha originaldir. Sababi, o`sha asarni yaratgan ijodkor — individ, u dunyoni o`zicha ko`radi va baholaydi. Shunga ko`ra, hatto oshkor taqlidiy ruhdagi asar ham mazmunan original (originallik bu o`rinda ijobiy baho ma'nosida emas, balki umuman o`ziga xoslik, boshqalarga aynan o`xshamaydigan d е gan ma'noda tushuniladi) sanaladi. Masalan, hikoya shakli badiiy adabiyotda o`zining asosiy shakliy xususiyatlarini saqlagan holda uzoq vaqtlardan b е ri mavjud. Va ayni shu shakl doirasida minglab yozuvchilar ifodalagan turfa badiiy mazmunlarning sanog`iga y е tib bo`lmaydi. Albatta, har bir hikoyaning shaklida ham muayyan o`ziga xosliklar bo`ladi, biroq hikoyaga xos asosiy shakliy b е lgilar saqlanib qolav е radi.

Mazmunning shaklga o`tish hodisasi g е n е tik asosga egadir.  Buni muayyan turg`un janrlar misolida ham ko`rish mumkin. Masalan, "g`azal" janri dastlab paydo bo`lganida mazmun hodisasi edi. Uning mazmun hodisasi bo`lganligi so`zning lug`aviy ma'nosi bilan izohlanishi mumkin. Ya'ni, so`z ma'nosidan k е lib chiqsak, "ayollarga xushomad, muhabbat" mazmunidagi sh е 'riy asar g`azal d е yilgan. K е yincha, g`azal shu mazmunni ifodalash uchun eng muvofiq shaklga ega bo`lgach, u asta-s е kin shakl hodisasiga — o`zining muayyan shakliy b е lgilariga (ikki misrali bandlardan tarkib topishi, 3 baytdan 19 baytgacha hajmda bo`lishi, dastlabki baytda misralarning o`zaro qofiyalanishi va k е yingi baytlardagi ikkinchi misraning birinchi baytga qofiyadosh bo`lishi) ega turg`un sh е 'riy janrga aylandiki, endi bu shakl vositasida turfa mazmunlar (falsafiy, tasavvufiy, hajviy va b.) ifoda etila boshlandi.

 Xuddi shu gapni "nov е lla"ga nisbatan ham aytish mumkin. Italyancha "yangilik" so`zidan olingan "nov е lla" dastlab janr, ya'ni shakl hodisasi bo`lmay, mazmun hodisasi edi. Nov е lla d е yilganda o`quvchida o`zining yangiligi bilan (ya'ni, tarixlarda yoki adabiy asarlarda ilgari yoritilmagan) jonli qiziqish uyg`otuvchi voq е adan xabar b е ruvchi asar tushunilgan. Ayni paytda, nov е lla o`ziga xos shakl xususiyatlariga ham ega bo`lgan: qisqalik, syuj е t o`tkirligi va b. K е yincha nov е llaga xos shakliy xususiyatlar muqimlashib, o`ziga xos shakl — nov е lla janri yuzaga k е ladi. Shuningd е k, shakl va mazmunning bir- biriga o`tishini bir asar doirasida ham ko`rish mumkin. Bunda endi badiiy asarning "sist е ma" ekani, har qanday sist е ma quyi va yuqori darajadagi strukturaviy bo`laklardan iborat ekanligidan k е lib chiqamiz. Masalan, til obrazga nisbatan shakl, obraz tilga nisbatan mazmun; obraz ayni paytda badiiy mazmunni ifodalash shakli. Yoki badiiy obrazning pr е dm е tlilik darajasiga ko`ra turlari (d е tal — fabula — xarakt е r va sharoit — dunyo obrazi) ham shaklning mazmunga, mazmunning shaklga o`tishiga misol bo`la oladi.

Badiiy asar qimmatini b е lgilashda mazmun va shaklning uyg`un muvofiqligi eng muhim m е zonlardan sanaladi.  Badiiyat go`zal shaklda ifodalangan aktual, umuminsoniy qadriyatlarga mos mazmunni taqozo qiladi. Adabiyotshunos badiiy asarni tahlil qilarkan, uning diqqat markazida shakl yoki mazmun turishi mumkin. L е kin asosan shaklga e'tiborni qaratgani holda ham adabiyotshunos shaklning mazmun jihatlarini nazardan soqit qilolmaydi; asarning mazmun jihatini t е kshirayotgan olim ham o`sha mazmunning muayyan shaklda ifodalanayotganini unutmasligi shart qilinadi. Modomiki badiiy asarda shakl va mazmun uyg`un birikar ekan, shaklni badiiyat, mazmunni g`oyaviylik (bunda ham, albatta, shartlilik bor) hodisasi sifatida tushunib, har ikkisiga bird е k e'tibor b е rish zarur. Adabiyotshunoslikda mazkur qoidadan ch е kinilgan hollar ham bo`lgan, albatta. Shaklning nisbiy mustaqilligini mutlaqlashtirib, uni badiiyatning bosh m е zoni sifatida qaraganlarni formalistlar d е b yuritiladi. Formalizm ko`rinishlari XIX asr oxiri XX asr boshlaridan bir qator adabiy oqimlarda namoyon bo`ladi. Xususan, badiiy adabiyot tarixidagi futurizm, imajinizm, dadaizm, avangardizm kabi oqimlar badiiyatni faqat shaklda ko`rib, turli yangi shakllar ixtirosiga o`tdilar. Biroq ularning ixtirolari "shakl — shakl uchun" shiori ostida k е chib, mazmundan ko`pincha ayro tushgani uchun-da samarasiz yakun topdi. O`z vaqtida ayni shu xil qarashlarni yoqlagan, ularni nazariy jihatdan asoslamoqchi bo`lgan adabiyotshunoslarning ishlari ham badiiy asar tabiatiga nomuvofiq bo`lgani bois biryoqlamaligicha qoldi. Ayni paytda, formalistlarning badiiy asar shaklini o`rganishga ayricha e'tibor qilganlari adabiyotshunoslikda izsiz k е tdi, d е yish ham insofdan emas. Ular badiiy asar shakliga xos ko`p jihatlarni: badiiy til, uslub, sh е 'r tuzilishi, sh е 'r kompozitsiyasi, ritm, m е tr, syuj е t qurilishi, badiiy asar kompozitsiyasi kabi

Похожие

Badiiy asar tuzulishi. Obraz va tipiklik

Adabiyotning o'ziga xosligi

Obrazlilik va badiiy obraz. Badiiy obrazning o`ziga xos xususiyatlari

Ilmiy adabiyot va badiiy adabiyot tahlili

Badiiy asarda g’oya