Umrtqalilar yoki bosh skeletlilar - Зоология - Рефераты

Umrtqalilar yoki bosh skeletlilar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

41.5 KB

Umrtqalilar yoki bosh skeletlilar (Vertebrata yoki craniota) umumiy harakteristika Reja: 1. Umrtqalilar yoki bosh skeletlilar kenja tipi sistematikasi. 2. Umrtqalilar yoki bosh skeletlilar tuzilishi, biologiyasi va taraqiy etishi. 3. To’garak oizlilar sinfi. Daryo minogasi. 4. Muskullar. 5. To’garak oililar filogeniyasi.

1. UMRTQALILAR YOKI BOSH SKELETLILAR SISTEMATIKASI Yuqoridagi kenja tipning dastlabki vakillari kam harakatlanib hayot kechiradigan, suv oqimi bilan kirgan hayvonlarni eb, passiv ravishda ovqatlanadigan va boshqa jinsning bo’lish – bo’lmasligiga qaramay, jinsiy mahsulotlarini vaqt-bevaqt suvga tashlab, passiv ravishda o’rchiydigan hayvonlar bo’lsa, umrtqalilar, ularning aksicha urochilarini ham, ovqatni ham aktiv ravishda harakatlanib, yurib axtarib topadigan, ovqatni oiz organlari bilan tutib oladigan hayvonlardir. Tuban xordalilardan ajratib turadigan ana shu muhim biologik xususiyatlari tufayli bosh skeletlilar bir muncha yuqori tuzilgan. Bu asosan, ularda urochilarni va ovqatni qidirib topishga yordam beradigan ancha mukammal sezuv va harakat organlari, sezuv organlaridan ta’sirni qabul qilib, butun gavdani ildam va mukammal harakatlarni tartibga solib turadigan hamda ancha takomillashgan bosh miyaning borligi bilan ifodalanadi. Sezuv organlari, bosh miya va oiz apparatlarining takomil etishi, o’z navbatida bosh skeleti (kalla suyagi) taraqqiy etishga sabab bo’ladi. 50000 ga yaqin turni o’z ichiga olgan bu kenja tipga 6 ta sinf kiradi. 1. To’garak oizlilar ( Cyslastomota ). 2. Baliqlar ( Pisces ) / 3. Suvda quruqda yashovchilar (Amphibia). 4. Sudralib yuruvchilar (Reptilia). 5. Qushlar (Aves). 6. Sut emizuvchilar (M a mmalia). 2. UMRTQALILAR YOKI BOSH SKELETLILAR TUZILISHI, BIOLOGIYASI VA TARAQQIY ETISHI Daslabki ikki sinfga suvda yashovchi hayvonlar kiradi, qolganlari xammasi quruqlikda yashaydi. Biz umrtqalilarning asosiy xususiyatlari bilan tanishamiz. Gavdasining shakli – umrtqalilar gavdasi juda xam turli tuman. Suvda yashaydigan tuban formalarini gavdasi tipik uzunchoq, gavda faqat uch bo’limga –

bosh (caput) tana (corpus) dum (sauda) va suzgich qanotlarni ko’rish mumkin. Quruqlikda yashovchilarida esa to’rtinchi bo’lim bo’yin (collum) hosil bo’ladi. Ularda qo’l oyoqlarni paydo bo’lishi quruqlikda yurishiga xizmat qiladi. Tashqi qatlam (terisi) – bajaradigan funkstiyasi jixatidan eng muhim organdir. Teri o’z ostidagi organlarni mexanik shikastlardan, suvni ortiqcha yo’qotishdan, kuchli yorulikni zararli ta’siridan, suvni ortiqcha yo’qotishdan, moddalar almashinuvida (nafas olish, ayrish) sezishda qatnashadi. Teri ikki qismdan: Epidermis (tashqi) Korium (chin teri). Terining ikkala qatlami xar xil skelet tuzilmalarini: korium-tuban baliqlarining plakoid tangachasi bilan uning hosilasini, tishlarni, teri suyaklarini va yuqori tuzilgan baliqlarning suyak tangachalarini: epidermis-sudralib yuruvchilarning shox tangachalari va uning hosilalarini – qushlarning patlarini va sut emizuvchilarning jun va sochlarini hosil qiladi. Bundan tashqari, epidermisdon teri bezlari paydo bo’ladi. Skeleti – uchga: o’q skelet, bosh skelet va oyoq skeletlariga bo’linadi. Nerv sistemasi – umrtqalilarning nerv sistemasi orqa miya va bosh miyadan iborat markaziy nerv sistemasiga va shu markaziy nerv sistemasidan chiqadigan bir talay periferik nervlarga hamda simpatik nerv sistemasiga bo’linadi. Teri sezuv organlari – umrtqalilarda mexanik te’sirlarni qabul qiladigan eng sodda sezuv organlari erkin holdagi nerv uchlaridan iborat. Ular terining butun yuzasiga ham, ichak va boshqa organlarning shilimshiq yuzasiga ham tarqalgan. Eshituv organi – muvozanat organi ham bo’lib hizmat qiladi va hamisha bir juft bo’ladi. Quloq – ichki quloq, o’rta quloq yoki noora pardadan borat. Bundan tashqari sut emizuvchilarda quloqning uchinchi bo’limi tashqi quloq va eshituv yo’li xam qo’shiladi. Qo’ruv organ – bir juft ko’z soqqasidan iborat bo’ladi. Ko’z – shox parda, ko’z gavxari tomirli parda, pigmentli parda, ko’z qorachiidan iborat. Hid bilish organi – to’garak oizlilardan tashqari, barcha umrtqalilardan juft bo’ladi. Bu organ sodda holda ikkita hid bilish xaltachasidan iborat bo’lib, ichki devori talay burmalar hosil qiladigan parda bilan qoplangan.

Hazm qilish organlari – hazm nayi bilan-jigar va oshqozon osti bezidan iborat. Hazm nayi – oiz bo’shlii, halqum, qizilo’ngach, oshqozon, ichakka bo’linadi. Nafas olish organlari – suvda yashovchi umrtqalilarning nafas olish organlari jabra (branchioe) dan iborat. Quruqda yashovchi umrtqalilarning nafas organlari o’pka (pulmones) , o’pka ba’zi baliqlarda ham bo’ladi. Eng sodda o’pka qorin tomonidan halqumga tutashib turadigan, yupqa devori bo’lgan mayda katakchali bir judat xaltachadan iborat. Qon aylanish sistemasi – umrtqalilarning qon aylanish sistemasi hamma vaqt tutash bo’ladigan chin qon aylanish sistemasidan va tutashmas limfa sistemasidan iborat. Chin qon aylanish sistemasida qon - oq va qizil tanalari qalqib yuradigan suyuqlik (qon plazmasi) qonda (gemoglobin) qizil rang beradi. Qon tomirlari - qonning qaysi tomonga oqishiga qarab arteriyalar va venalar. (mis. kel. k.k.) Ayrish organlari – umrtqalilarning ayrish organlari bir juft bo’yrak (renes) va uning chiqarish kanallari siydik yo’llaridan iborat. Jinsiy organlari – odatda chiqarish kanallari bor bir juft urudon (testiculus) bir juft tuxumdon (alvarium) bo’ladi. (Masalan) Ichki sekrestiya bezlari – bu organlar maxsus modda garmonlar ishlab chiqadi. Garmonlar qon bilan butun gavdaga tarqalib butun organlar sistemasining funkstiyasini tartibga solib turadi. Bular: qalqonsimon bez (thymus) buqoq gipofiz. Buyrak usti bezi – adrenalin bu qon tomirlarini toraytirish , qon tomirlarining funkstiyasini tartibga solib turadi. Embrion taraqqiyoti – umrtqalilarning etishgan tuxumi yupqa va tiniq birlamchi sariqlik va ikkilamchi parda bilan o’ralgan. Umrtqalilar yoki bosh skeletlilar kenja tipi ikki gruppaga bo’linadi (Anamniya) va (amniotalar) bo’linadi. 3. TO’GARAK OIZLILAR SINFI. (Cyclostomata) DARYO MINOGASI (Jampetra fluviatilis)

Bu sinfning bizning davrimizga qadar yashab kelgan birdan-bir vakillari minogalar (Petromyzones) bilan miksinalar (Myxini) hozirgi zamondagi umrtqalilarning eng soddalaridir. Bu sinfdaga haqiqiy ja bo’lmaydi, ularning oiz teshigi bevosita tashqariga ochilmay. Balki o’ziga xos so’rich varonkaning tagiga ochilgan. Bular 2 ta kenja sinfga bo’linadi. 1. Minogalar (Petromyzones) 2. Miksinalar (Myxini) Daryo minogasi – Daryo minogasi chala parazitlarcha xayot kechiradi va tirik hamda karaxt baliqlarning gavdasiga so’richi bilan yopishib qonini so’rib yashaydi. Tashqi ko’rinishi – bo’yi 40 smgacha boradi va ilonga o’xshaydi. Tanasi uch qismga bosh, tana va dum qismlarga bo’linadi va chegarasiz bir-biri bilan qo’shilib ketgan. Boshining oldingi qismini pastida oiz varonkasi joylashgan. Oiz oldi varonkasining yon va ustki tomonlarida o’ziga xos shox tishlar, til-tilning uchlarida ham bir qancha mayda tilchalar bor. Boshning ikki yon tomonida bir juft ko’zi bor. Ikkila ko’z o’rtasida bitta toq burun teshigi bor. Boshining ikki yon tomonidan mayda yumaloq jabra teshiklari bo’ladi. Minoganing dum suzgich qanoti birlamchi teng pallali protosterkal tipda tuzilgan. Gavdaning ostida tana bilan dum qo’shilgan erda orqa chiqaruv teshigi va siydik tanosil teshigi ketma ket joylashgan. Teri qoplamlari – terisi yumshoq shilimshiqli bo’lib, unda tashqi skelet yo’q. Teri sezuv organi hisoblanadi. Skeleti – suyaksiz bo’lib faqat biriktiruvchi to’qima pardalari va toaydan iborat. O’q skelet biriktiruvchi skelet to’qima pardasi bilan o’ralgan xordadan iborat. Biriktiruvchi to’qima pardasi xordanigina emas, balki uning ustiga joylashgan markaziy nerv sistemasini ham o’rab oladi. Bosh skelet (kalla skeleti) juda soz va o’ziga xos tuzilgan bo’lib, uch bo’limdan

1) miya qutisi 2) oiz oldi varonkasi 3) vissteral apparat skeletidan iborat. Dum va suzgich qanotlarini qator joylashgan uzun ingichka toay shu’lalar - radioliyalar tutib turadi. Muskul sistemasi - bularda tana va dum muskullari juda ham sodda tuzilgan. Tana va dum bo’linmalarining muskullari to’ri qator bo’lib o’rnashgan biriktiruvchi to’qima bilan bir-biridan ajralgan muskul segmentlaridan iborat. Markaziy nerv sistemasi – bir-biridan aniq ajralgan bosh miya va orqa miyaga bo’linadi. Hid bilish organi – tashqi toq (bitta) burun teshigidan iborat. Ovqat xazim qilish organlar sistemasi – oiz varonkasining oldida oiz bo’shlii bilan qo’shilgan oiz teshigi bor. Oiz bo’shliida (tishli til) keyin qizilo’ngach va ichak. Ichak nayining oldingi kengaygan qismi oshqozon keyingisi to’ri ichakdir. Ichakni boshidan oxirigacha parda burmasi bor, bu spiral klapan deb ataladi va ichakni ovqat so’rish yuzasini kengaytiradi. Bularda jigar rivojlangan, hamda oshqozon osti bezi mavjud. Nafas olish organlari - boshqa umrtqalilarnikiga qarama-qarshi to’garak oizlilarning jabra xolatlari jabra yoriqlarida taraqqiy etgan. Ayrish organlari – ikkita uzun lenta shaklida bo’lib-mezonefros bo’yraklar deyiladi. Jinsiy organlari – urochi va erkak minogalarning toq jinsiy bezdan iborat, bu bez tana bo’shliining ko’p qismini egallaydi. Minogalarning tuxumi suvda urulanadi. Daryo minogasi – kattaligi 40 sm gacha bo’lib Shimoliy Amerika va Evropa dengizlarida, Shimoliy Evrosiyo dengizlarida yashaydi. Daryolarda ko’paygani chiqadi. Dengiz minogasi – bu atlantika okeanining dengizlarida yashaydi lekin ko’paygani Shimoliy Amerika va Evropa daryolarida (Kattaligi 50-100 sm) gacha

boradi. Dengizlarda 500 m chuqurlikgacha yashaydi. Ba’zan baliqlar bilan ham oziqlanadi. Bahorda ikra tashlaydi. Xo’jalik axamiyati unchalik emas. 4. MIKSINALAR (MYXINIFORMES) Miksinalar karaxt shu bilan birga baliqlar bilan birga ovqatlanadigan hayvonlarir. Ular baliqlar gavdasining ich-ichiga kirib oladi. Parazitlik qilib yashash munosabati bilan miksinalar ko’p tomondan regressiv evolyustiyani boshidan kechirgan. Ularning ko’zi orqa suzgich qanoti va jabra qanotining skeleti yo’qolib ketgan. Ikkinchi tomondan miksinalar bir qancha moslanishlarga ega bo’lgan: oiz oldi varonkasi atrofida sezuv barmoqlari minogalarnikidek, shox tishlar bilan qurollangan parmalovchi organ vazifasini bajaruvchi juda kuchli tili bor. Jabra teshiklari 10-15 juftga qadar bo’ladi. Miksinalarning o’n beshtacha turi bor. Bularning xammasi asl dengiz hayvonlari bo’lib. Mamlakatimizdagi suv xavzalarida uchramaydi. Miksinalar to’rga ilingan baliqlarni eb qo’yadi va ba’zan baliq ovlashda xiylagina zarar etkazadi. Sa’noat uchun axamiyati yo’q. Qanoatlanish sistemasi – minogalarning yuragi keyingi jabra xaltasining orqasida joylashgan. Yurak ikki kameradan iborat. Yurak oldi bo’lmasi va yurak qorinchasidan iborat. 5. TO’GARAK OIZLILAR FILOGENEYaSI Kelib chiqishi – hozirgi zamondagi to’garak oizlilar turkumiga kiradigan qazilma to’garak oizlilar ma’lum emas. Lekin silur va devon davrlaridan oid qatlamlardan baliqqa o’xshash gavdasini qoplab olgan qalin suyak kosasi bo’lgan qalqondorlar (Ostracodermi) deb atalgan alati jonivorlar topilgan. Skandinaviyalik paleontologlar Stenshio, Kuep va boshqalar ajoyib tekshirishlari tufayli jasizlar to’liq o’rganilgan. Rus olimi D.V.Obruchev ham bularni ham bularni kelib chiqishini o’rgangan.

Похожие

Urug'lanish yoki otalanish

Bo'linish yoki maydalanish

Sut emizuvchilar yoki darrandalar

Suvda va quruqda yashovchilar yoki amfibiyalar

Sut emizuvchilar yoki darrandalar (mammalia) sinfi