Sudralib yuruvchilar ( gazandalar ) - Зоология - Рефераты

Sudralib yuruvchilar ( gazandalar )

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

51.5 KB

SUDRALIB YURUVCHILAR (GAZANDALAR) YOKI PANTELIYALAR (REPTILIA) Sudralib yuruvchilar haqiqiy quruqlikda hayot kechiruvchi umrtqalilardir. Sudralib yuruvchilarning gavdasi boshdan oxirigacha muguz (shox) tangachalar yoki qalqonlar bilan qoplangan. Teri bezlari deyarli yo’q. Bundan tashqari suvda ham quruqlikda yashovchilardan qo’yidagi belgilari bilan farq qiladi. Bosh miyasi ancha yaxshi taraqqiy etgan. Arterial qon bilan venoz qon yurakda ancha ajralgan holda bo’ladi. Ko’krak qafasining kengayishi munosabati bilan nafas olish qovurular harakati yordamida yuzaga chiqadi. Maxsus siydik yo’llari bo’lgan va ancha mukamallashgan chanoq (metanefretik) bo’yragi yuzaga keladi. Yirik tuxum qo’yishi va tuxumini ichkariga urulantirish yo’li bilan quruqlikda ko’payadi. Skeleti to’la ravishda suyakga aylangan. Hozirgi zamondagi sudralib yuruvchilar mezazoy erasida faqat quruqlikda emas balki er yuzidagi barcha dengizlarda ham tarqalgan juda ko’p va xilma xilda sudralib yuruvchilarning yakkam-dukkam qoldiqlaridir. Mezazoy erasining oxiriga ular ancha progressivroq bo’lmish qushlar va sut emizuvchilar tomonidan siqib chiqarilgan va shu kunlargacha yashab qolgan to’rtta guruhini hisobga olinmaganda barchasi qirilib ketgan. 1. Tangachalilar – turkumi ya’ni sudralib yuruvchilarni hammadan yosh va vakillari to’rt mingtacha turdan iborat bo’lib, hozirgi zamonda eng ravnoq topgan birdan-bir bu gruppaga:  Kaltakesaklar (Jacertelia)  Xameleonlar (Chameleiontes )  Ilonlar (Ophidia) 2. Xartum boshlilar – turkumi Punchocenhalia. Yangi Zellandiyada saqlanib qolgan 1 ta vakili gatteriyadir.

3. Timsohlar – Crocodilia turkumi, bu turkumning 20 tacha turi bo’lib, ular tropiklarning ichki suvlarida tarqalgan. 4. Toshbaqalar – Chelonia bu turkum ham eng qadimgilardan bo’lib, o’ziga xos muhofaza moslamasi kosasi “pansteri” bo’lib, shu kungacha yashab qolgan. Toshbaqalarning 250 tagacha turi bor. Bular quruqlikda, dengizda, chuchuk suvlarda yashaydi. Tez kaltakesak (Jakerta agilis) tuzilishi, hayot tarzi Gavdasi dumli amfibiyalardan salamandraga o’xsha, lekin birmuncha ixchamligi bo’yin bichimining yaxshi ajralib turishi dumining ingichkaroq bo’lishi va juft oyoqlarining boshqacharoq tuzilganligi bilan farq qiladi. Terisi tangachalar bilan qoplangan epidermisdan iborat. Shuning uchun ham tangachalilar deb aytaladi. Skeleti – asosan umrtqa poonasi, bosh skelet, elka, chanoq va erkin oyoqlilar skeletidan iborat. Umrtqa poonasining ostki qismida qovuralar mavjud va kukrak qafasini to’sh suyagiga birikib hosil qiladi. Bularda bosh, (miya) skelet suvda va quruqda yashovchilarga nisbatan juda ham murakkab tuzilgan. Muskul sistemasi – baqalarnikiga qaraganda nihoyatda differenstiyalashgan bo’lib segmentli muskullari batamom mustaqil muskullarga aylanib ketgan. Buning uchun xarakterli bo’lgan qovuralararo muskullar yuzaga kelgan va bular nafas olishda aktiv ishtirok etadi. Nerv sistemasi – bosh miyasi tubandagi belgilar bilan baqalarning miyasidan farq qiladi: - XII juft nerv ham bosh miya qutisi ichidan chiqadi; - Orqa miyadan segmental orqa miya nervlari chiqadi; - tipik elka va chanoq chigillarini hosil qiladi; Eshituv organi – ichki quloq va noora pardasi, eshituv suyakchasi uzangi suyakchadan hamda Evstaxiev naychasi joylashgan o’rta quloqdan iborat. Eshituv organi umuman baqanikiga o’xshaydi lekin ancha murakkab tuzilgan. Bu murakkablik quloq chianoqning kattaroq bo’lishi xarakterlidir.

Ko’ruv organlari – ko’zida xuddi baqalarnikidek pastki va ustki qovoqlar bo’lib yumgich parda ham bor, lekin ko’z soqqasi baqanikidek ichiga botib ketmaydi-yu kuz kosasi ichida aylana oladi, buni maxsus muskullar amalga oshiradi. Hidlov organi – tumshuqning uchida joylashgan bir juft burun teshigi bilan tashqariga, tanglayning o’rta chiziiga yaqin turadigan bir juft xaonalar bilan esa oiz bo’shliiga ochiladi. Bundan tashqari burun teshigida Yakobson organi degan organ bo’lib buning teshigi oiz bo’shliiga ochilgan. Bu ovqatni hidini sezsa kerak. Ovqat hazm qilish – organlariichak yo’li ancha takomillashganligidan baqalarnikidan farq qiladi, halqumdan keyin ajralib turadi, bo’yin yaxshi takomil etgani uchun qizilo’ngach ancha uzun. Ingichka ichik bilan yo’on ichak tutashgan joyda ko’richak bo’ladi. Oiz bo’shliining tubida go’shtdor til joylashgan, tilni uchi ingichka tortib ikkiga bo’lingan. Tili oizda, tashqariga ajralib chiqa oladi, qo’shimcha tuyu vazifasini o’taydi. Nafas olish organlari – o’pkasi qopcha shaklida bo’lsa ham, lekin uni ichki devori asalari o’xshash mayda-mayda murakkab to’siqchalar bilan to’silgan. Tilining orqasida joylashgan hiqildoq teshigi hiqildoq kamerasiga tutashadi. Hiqildoqdan uzun nafas olish yo’li traxeya boshlanadi, orqaroqda traxeya ikkita nayga bo’linadi va bu nayning har qaysisi tegishli o’pkaga kiradi. Bu naylar bronx deb ataladi. Ko’krak qafasining kengayishi – torayishi bilan bular nafas oladi. Qon aylanish sistemasi - yuragi uch kamerali lekin qo’yidagi farq bilan ajralib turadi, yurak qorinchasi to’lamas to’siq bilan ajralib turadi va ikkiga: o’ng, ya’ni venez qorincha va chap, ya’ni arterial qorinchaga bo’linadi. Ayiruv organi – bir juft kampakt tanacha shaklda bo’ladigan metanefritik bo’yrak chanoq bo’limining orqa devoriga taqalib turadi. Bu bo’yraklarning har qaysisidan bittadan siydik yo’li chiqadi va klaokaga qo’shiladi. Qorin tomonidan klaokaga yupqa devorli siydik pufagi qo’shiladi. O’rchish organlari – oq rangli oval tanachalar shaklida bo’ladigan urudonlar umrtqa poonasi bel bo’limining ikki tomonida turadi. Urudondan talaygina uru kanalchalari chiqadi va urudon ortiini hosil qiladi.

Urochilarining o’rchish organlari yuzasi adir-bo’dir bo’lib noto’ri shaklli ikkita oval tanacha ko’rinishidagi tuxumdonlar gavda bo’shliining bel bo’limida umrtqa poonasining ostida turadi. Bundan chiquvchi yupqa devorli keng naychalar kloakaga ochiladi. Hayot kechirishi va tarqalishi – oddiy yoki tez kalta kesaklar juda ham turli- tuman o’rmonlarda butazorlarda, o’tloqlarda va h.k.olarda yashaydi. Lekin hamma joyda yoru yaxshi tushadigan joyni yoqtiradi. Bu hayvon xaqiqiy kunduzgi hayvondir. Bu oftobda serharakat bo’lib oftobsiz joyda bo’shashib qoladi. Bu har xil xashoratlar ularning lichinkasi bilan ovqatlanadi. Maxsus uyalarda yashaydi. Qishda uyquga ketadi. Tana t 0 si doimiy emas. Bahorda chatishib yoshlari 5-7 ta qari urochilari 9-11 tagacha tuxum qo’yadi. Mamlakatimiz territoriyasining deyarli hamma joylarida uchraydi. Rivojlanish – tuxum ichki urulanish yo’li bilan urulanadi va endigina oyoq chiqaradigan embrion dastlabki rivojlanish stadiyasini tuxum yo’lida o’tkazadi Hozirgi zamon sudralib yuruvchilarining sistematik obzori . Hozirgi paytda er yuzida 7000 ga yaqinroq sudralib yuruvchilarni turi yashaydi. Mezazoy erasiga qadar ularni 17 ta turkumi bo’lgan shundan progressivroq tuzilishga ega bo’lgan 4 ta turkum saqlanib bugunga qadar etib kelgan. Qolgan hammasi qirilib ketgan. Er yuzida mavjud bo’lgan sudralib yuruvchilar quyidagi sistematik guruhlarga bo’linadi. (gruppaga) I. Xartumboshlilar (Rhynchocephalia) turkumi II. Tangachalilar (Sguamata) turkumi III. Timsohlar (Crocodilia) turkumi IV. Toshbaqalar (Chelonia) turkumi I. Xartumboshlilar (Rhynchocephalia) – xartum boshlilarni birdan-bir vakili gatteriya bo’yi 75 smgacha boradi. Xartum boshlilar asosan shox tumshui borligi va tishlari suyakka yopishgan bo’lishi bilan xarakterlanadi. Kopulyativ

organi yo’q. Gatteriya er ostidagi uyalarda yashaydi va kam harakat qilib hashoratlar hamda chuvalchanlar bilan oziqlanadi. Qattiq po’stli 8-10 ta tuxum qo’yadi. Embrioni 12-14 oy rivojlanadi er yuzida Yangi Zellandiyada saqlanib qolgan. II. Tangachalilar (Sguamata) – bularni 6500 dan oshiq turi bo’lib uchta kenja turkumga bo’linadi.  Kaltakesaklar kenja turkumi (Jacertilia) kalta kesaklarni gavdasi juda ham turli tuman takomil etgan beshbarmoqli oyoqlari bo’lsa ham bular ichida oyoqsizlari ham uchraydi 400 ga yaqin turi talaygina oilalarga biriktiriladi.  Gekkonlar (eeckonidae) eng primitiv kalta kesak bo’lib asosan tunda aktiv hayot kechiradi. Ko’pincha pardali ikkita tuhum qo’yadi. Ko’z qorachii vertikalsimon. Bizda erda hayot kechiradigan gekkonlarning bir necha turi uchraydi.  Agamalar(Agamidae) boshini qoplab turadigan ko’plab mayda tangachalari, go’shtdor tili va jaining ustki chetida qo’shilib ketgan tishlari bilan xarakterlanadi. Tipik vakillari: O’rta Osiyo cho’l agamasi (quyosh qarari) plashli kalta kesak, hind uchar ajdari va h.k.olar  Urchiqchasimonlar (Anguidae) oyoqsiz va beozor kalta kesak bo’lib Evropada tarqalgan “urchuqcha” va bizda tarqalgan “sariq ilon” kiradi  Zahar tishlilar (Helodermatidae) birdan bir zaharli turdir. Bularning bir turi “zahar tish” Meksikada, ikkinchisi Borneo orolida yashaydi.  Echki emarsionlar (Varanidae) tanasi juda katta bo’lishi bilan xarakterlanadi uzunligi 25 smdan 1 mgacha boradi, terisi uchun ovlanadi. Janubiy Afrika bilan Osiyoda ko’plab uchraydi. Bundan tashqari bularni iguanalar xaqiqiy kalta kesaklar, Amfisbenlar , Sstinksimonlar degan oilalari ham mavjud. 2. Ilonlar kenja turkumi ( Ophidia) – ilonlar kalta kesaklarning o’zgargan bir shoxchasi bo’lib, qorni bilan o’rmalab yurishiga va katta – kichik animini butunlay yutishga layoqatlashgandir. Ilonlarda oyoqlar ham, oyoq kamarlari ham

yo’q bo’lib ketgan. Ilonlarda zahar tishlari bo’ladi. Ko’zida harakatchan qovoqlar yo’q, chunki qovoqlar bir biriga qo’shilib tiniq qoplaich hosil qiladi va ko’zni soat oynasi singari ustidan berkitib turadi. 2000 ga yaqin turi bo’lgan ilonlar 10 tacha oilaga bo’linadi. Ko’rilonlar (Typhlopidae) chuvalchangga o’xshash kichkina, zaharsiz. Erni kovlab er ostida hayot kechiradi. Ko’zlari murtak holida. Tipik vakili chuvalchangsimon ko’r ilon Zakavkaz’eda, O’rta Osiyo janubida yashaydi. Bo’ma ilonlar (Boidae) odatda juda katta ayrim hollarda uzunligi 10 mgacha boradi. Zahar tishi yo’q. Ko’pchiligi Amerika, Afrika, Osiyoning tropiklarida yashaydi. Tipik vakillari Janubiy Amerikada “bo’ma ilon”, anakonda pitonlar O’rta Osiyoda “cho’l bo’ma iloni” uchraydi. Suv ilonlari (Colubridae) 1000 dan oshiq turi bor. Zaharsiz. Vakillari: oddiy suv ilon, medyanka, poloz, O’rta Osiyoda “o’q ilon” kiradi. Aspidlar (Elapedae) zaharli bo’lib ko’z oynakli ilon, aspid, bungar, kobra kiradi. Bundan tashqari dengiz ilonlari, qora ilonlar va h.k.o oilalari uchraydi. Ilonlar zahri turli hayvonlarda turlicha ta’sir qiladi. Bir xil dozadagi kobra zahri 10 ta ilonni, 25 ta itni, 60 ta otni, 300000 ta kaptarni o’ldirishi mumkin ilon chaqqanda birinchi yordam kerak. O’zbekiston territoriyasida ilonlarning 16 turi uchrab shundan 5 tasi zaharli ilonlar hisoblanadi. Ilon pitomnigi. (inkubastiyasi) zahri, vakstina zardob. Hameleonlar kenja turkumi (Chameleontes) , bular tipik kalta kesaklardan shu qadar farq qiladiki ba’zan alohida turkum ham deyish mumkin. Ayniqsa oyoq panjalari qisqich shaklida tuzilgan. Daraxtga yashashga moslashgan. Zararsiz, beozor. Lekin qanday muhitga tushsa o’sha muhitga moslashadi. Sekin harakat qiladi. Tili o’zidan uzun. Xameleonlar – Afrikada-Madakaskar, Tropik Osiyoda, Evropada, Janubiy Ispaniyada yashaydi. Toshbaqalar turkumi – turli xil shkast va jaroxatlarga chidamli (ochlikka ham) bo’ladi. Bu hayvon yillab ovqatsiz yashagani mu’lum. Ko’pchiligi yilning noqo’lay vaqtida uyquga ketadi. Tuxum qo’yish yo’li bilan ko’payadi. Hayot

kechirishiga qarab ikkita ekologik guruppaga bo’linadi. Sekin harakat qiladigan va o’simliklar bilan oziqlanadigan – quruqchilik toshbaqalari, hamda ko’pincha yirtqichlik bilan xayot kechiradigan va serharakat dengiz toshbaqalariga bo’linadi. Hammasida kosa (panster) bor. Dengiz toshbaqalari – tropik dengizlarda yashaydi. Oldingi oyoqlari juda katta va kuraksimon bo’ladi, shunga ko’ra gavdasi ichiga tortib kira oladi. 150-200 m chuqurlikkacha shuniy oladi. Orqa oyoqlari rol vazifasini bajaradi dengiz toshbaqalari baliqlar, mollyuskalar va qisqichbaqasimonlar bilan bilan oziqlanadi. Odam kam sohillarda, orollarda qumga ko’mib tuxum qo’yadi. Ayniqsa Bissa degan turi kosasasidagi shox tangachalari uchun, oirligi 450 kg gacha boragan Sho’rva toshbaqasi, yashil toshbaqa esa ovqatga ishlatiladi. Quruqlik toshbaqalari – Bizda O’rta Osiyo toshbaqasi va Galapagos orollarida yashaydigan fil toshbaqa, va boshqalar kiradi. Kosasi juda ham yaxshi rivojlangan, shuning uchun ham dushmani hujumidan qo’rqmasdan kun bo’yi ovqat izlab yura oladi. Deyarli dushmani yo’q. Shuning uchun ham ular uzoq yashaydi. O’rta Osiyo toshbaqasi 20-25 yil, Kavkaz toshbaqasi 35-40 yil, Fil toshbaqasi 100 yil yashaydi (fil toshbaqasi oirligi 200 kg boradi). Bundan tashqari yumshoq terili toshbaqalar ham uchraydi. Bular: Afrika Shimoliy Amerika va Janubiy-Sharqiy Osiyodagi chuchuk suvlarda yashaydi. Bularda kosa bo’lmaydi. Tanasi teri bilan qoplangan bo’ladi. Suvda yaxshi suzadi (barmoqlari orasida parda bor) suv ostida juda chaqqon yura oladi. Bir necha soatlab suv ostiga keta oladi, chunki qon tomirlari kapillyalarga boy va alohida bezlar ko’rinishidagi nafas olish organlari bor. Suv bo’yidagi qumlarda tuxum qo’yadi. Go’shti uchun ovlanadi. Timsoxlar turkumi – bular hozirgi sudralib yuruvchilar ichida hammadan yuqori tuzilgan hayvonlardirki, bu asosan qon aylanish sistemasining tuzilishidan ko’rinib turadi (yurak qorinchasi 2 ta). Suvda hayot kechirishda layoqatlanish munosabati bilan bir qancha belgilari bor.

Masalan: orqa oyoq pardalarida suzgich pardalari, burun teshiklari bilan quloq teshiklarini berkitib turuvchi klapanlar. Oiz bo’shliining orqa tomonida tanglay parda bor bu parda bekila oladi. Bunda hayvon burnini suv ustiga chiqarib suv ostiga ozini ochib nafas ola oladi. Timsohlar – suvi chuchuk va chuchuklashgan turli suv havzalarida yashaydi va uxlab olish, tuxum qo’yish yo bo’lmasa bir suv havzasidan boshqasiga o’tish uchun suvdan chiqadi. Quroqchilik fasllarini uxlab o’tkazadi, buning uchun balchiqqa ko’milib oladi. Er yuzidagi barcha tropiklarda tarqalgan. 20 tacha turi bor, ular hammasi bitta oilani tashkil qiladi. Tipik vakillari: bo’yi 10 mga etadigan Nil timsohi , Hindiston daryolarida yashaydigan goval , Amerikada yashovchi alligator va kaymonlar kiradi. Sudralib yuruvchilar ekologiyasi Yashash sharoiti va tarqalishi – s udralib yuruvchi birinchi xaqiqiy quruqlik hayvonlaridir. Sudralib yuruvchilar qutblar doirasidagi erlar xisobga olinmaganda, er yuzasining barcha iqlimiy oblastlarida tarqalib juda turli-tuman hayot formalarini hosil qiladi. Sudralib yuruvchilar suvda va quruqda yashovchilarga qarshi o’laroq nam tropiklardagina emas, balki temperatura yuqori bo’lgan saxrolarda ham tarqalgan. Biroq qutblarga borgan sari repteliyalar turi kamayib boradi. Masalan: O’rta Osiyoda 50 ta, Kavkazda 28 ta, O’rta Evropada 15 ta, Shimoliy qutbda 2 ta turi uchraydi. Xayot stiklliligi – ya’ni tinchlik va aktivlik davrining mavsum yoki sutka sari to’ri navbat bilan almashinib turishi suvda va quruqda yashovchilarga nisbatan bir muncha boshqacharoq bo’ladi. Repteliyalarning stiklliligi – yashash erining noqulay temperaturasi va ovqatlanish sharoitiga biologik moslanishdir. Sutka stiklliligi – sudralib yuruvchilar hammadan ham optimal temperaturada aktiv bo’ladi. Barcha sudralib yuruvchilarda aktimal yuqori tempraturalar doirasida yotadi va har xil turlarda 20-40 0 atrofida bo’ladi. Bular issiqlik sezuvchi hayvon

bo’lib hayot tirikchiligini kunduzi o’tkazadi, kamdan-kam turlari kechasi (gekkonlar) o’tkazadi. O’rta Osiyoda esa ko’pincha tuproq tempraturasi +60 gacha ko’tariladi bunday tempraturasida hayvonlar o’lib ketishi kerak edi. Bular sutka davomida aylanib yurib, ayni optimumga yaqin joyni topib oladi. Bu bilan tana temperaturasini doimiy saqlaydi. Ilonlarda temperaturasiga aktivlik boliq emas, balki aktivligiga ochlik ta’sir ko’rsatadi (ilonlar tanasining ¾ qismi oziq qabul qilsa 5-6 kun qimirlamay yotadi, och qolsa katta temperaturada ham harakatlanadi. Mavsumiy stikillik (fasl) amfibiyalar singari faqat yilning issiq davridagina yashasa bo’ladigan zonalarda hayot kechirishga imkon beruvchi moslanishdir. Tropiklarda yashaydigan reptiyalarda aktivlik davri bilan tinchlik davri mavsum sari to’ri tartibda almashinib turmaydi. Mavsumiy stikillilik – sub tropiklarda yashaydigan sudralib yuruvchilarda kamroq ko’riladi, o’rta mintaqada yashaydiganlarda paydo bo’ladi, bu erda sudralib yuruvchilar qishki uyquga ketadi. Sudralib yuruvchilarning aktivlik davri temperatura sharoitiga qarab cho’ziladi yoki qisqaradi. Temperatura sharoiti qulay bo’lsa sudralib yuruchilar qishki uyquga kirmasligi mumkin. (agama, gekkon) sudralib yuruvchilar organizmida qishlash uchun zapas oziq moddalar to’planadi va moddalar almashinuvi keskin susayadi. Ovqat kamligi sababli sudralib yuruvchilar yozgi uyquga ham ketadi. Ovqatlanish – ovqatlarining turiga qarab: hashoratho’rlar, yirtqichlar, o’simlik ho’rlar. Bularning ovqatlanishida eng qizii. Afrikada yashaydigan tuxum ilon (Dasyleptis) faqat qushlarning tuxumi bilan oziqlanadi. Bu ilon bunday oziqlanishga maxsus moslashgan. Bularni tishi deyarli yo’q. Lekin umrtqalarining ostki tomonida o’simtalar mavjud, tuxum qizil o’ngachga o’tayotganda uni teshib qizilo’ngachka kirgach tishlar (o’simtalar) tuxumni teshadi so’ng tuxumning suyuqligi qizil o’ngachka oqib tushadi, tuhum po’choi esa organizmdan tashqariga qoladi.

Sudralib yuruvchilarning kelib chiqishi. Qazilma sudralib yuruvchilar oyat diqqatga sazovordir, chunki birinchidan er sharida bir zamonlar eng ko’p bo’lgan gruppalar shular jumlasiga kiradi, ikkinchidan hozir yashab turgan sudralib yuruvchilarning o’zigina emas, balki kushlar sut emizuvchilar ham shu sinfning kadimgi gruppalaridan paydo bo’lgan. Eng qadimgi sudralib yuruvchilar toshko’mir davridan ma’lum kotilazavrlar yoki yaxlit boshlilar perm davriga kelib o’lib ketgan. Kotilazavrlarning eng katta vakillarining bo’yi 2,5 m bo’lib, o’simlikho’r bo’lgan. Dastlab suvda yashovchi ixtiozavrlar (1 m-13 m gacha) bolalarini tirik tuqqan. Kalta kesaklar bizda yura davrining oxirlaridan ma’lum. Tangachalilar bo’r davrining boshlarida mezazavrlardan ajralib chiqib bo’yi 15 mgacha borgan. Bo’r davrining oxiriga kelib bular qirilib ketgan. Mezazavrlardan ancha keyin kalta kesaklardan ilonlar kelib chiqqan. Kattagina progressiv shoxcha bo’lmish arxozavrlar uchta asosiy gruppaga – quruqda yashovchi dinazavrlar (13 m) suvda yashovchi timsohlar, havoda yashovchi (uchar kalta kesaklar) paydo bo’ladi. Eng kadimgi sudralib yuruvchilar – kotilazavrlar yoki yaxlit boshlilar ustki toshko’mir davridan ma’lum, lekin bu turkum perm davridagina ancha rivojlangan va priast davrida, o’lib bitgan. Ularni bosh skeleti qoplagich suyaklari yaxlit kosa bilan qoplagan bo’lib uzunligi 10 smdan bir necha metrgacha borgan. Katilazavrlar sudralib yuruvchilarni boshqa gruppalarini hosil qilgan boshlanich gruppa desak yanglishmaymiz, chunki barcha sudralib yuruvchilar uchta guruppaga: 1. Anapsidalar (kotilazavr va toshbaqalar) 2. Sinapsidalar (darrandalar, ixtiozavrlar) 3. Diagsida (qolgan barcha sudralib yuruvchilar)

Kotiazavrlardan ixtiozavrlar va pleziozavrlar kabi dengizda yashaydigan qazilma sudralib yuruvchilar paydo bo’lgan. Pleziozavrlar xaqiqiy dengiz hayvonlari bo’lgan, bo’yi yarim metrdan 15 mgacha borgan. Ixtiozavrlar – baliqlar va delfinlarga o’xshash forma kasb etgan. Barmoqlar soni 7 ta bo’lgan. Suzgich dumi bo’lgan. Bo’yi 1-13 mgacha borgan. Bolalarini tirik tuqqan. Diapsidalar gruppasi ikkita lepidozavrlar va arxozavrlardan bo’lgan. Bularni turlari juda kichik bitta ovladi gatteriya – saqlanib qolgan. Arxiozavlardan – suvda yashovchi timsohlar, quruqda yashovchi – dinozavrlar, havoda yashovchi qanotli kalta kesaklar paydo bo’lgan. Dinozavrlar – qachonlardir quruqda yashagan ko’p sonli va turli-tuman gruppadir. Kichkina formalaridan tortib. Gigant bo’yi (uzunligi) 30 m oirligi 40-50 t keladiganlari bo’lgan. Ular ko’pchiligi dumga tayanib orqa oyoq bilan sakrab- sakrab harakat qilgan.

Похожие

Turli sudralib yuruvchilar

Suvda hamda quruqlikda yashovchilarning ko’payishi, rivojlanishi va xilma-xilligi

Suvda va quruqda yashovchilar yoki amfibiyalar va rеptеliyalar sinflari

Sut emizuvchilarning tashqi tuzilishi,

Qushlar sinfi