Намлик ва ёғинларнинг ҳашаротларга таъсири - Зоология - Рефераты

Намлик ва ёғинларнинг ҳашаротларга таъсири

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

2582.5 KB

Намлик ва ёғинларнинг ҳашаротларга таъсири Ҳашаротларнинг танасида, деярли бошқа барча организмларда бўлгани сингари, ҳазм учун эритувчи сифатида, озиқа моддаларининг циркуляцияси ва экскретларни чиқариш, осмотик босимни бошқариш учун зарур бўлган сув кўп миқдорда бўлади. 7-бобдан маълум бўлганидек, сув иссиқлик алмашинувини бошқариш учун ҳам зарурдир. Ҳашаротлар танасидаги сувнинг фоизлардаги миқдори танасининг умумий оғирлигига нисбатан 46-48% дан (омбор узунбуруни – Sitophilus granaria L. имагосида) 90-92% гача ( Telea palyphemus Cram. қуртида) ўзгаради (Розинзон, 1928). Моддалар алмашинувида сув ҳашаротлар организмидан улар нафас олганида; тана юзасидан буғланиш йўли билан; мальпигия каналчаларининг (оёқдумлилар - Collembola ва қилдумлилар - Thysanura ларда эса — пастки лаб эк скретор безларнинг фаолиятида, ўсимлик битлари - Aphidodea ва иккидумлилар - Diplura - ичагининг орқа қисми деворининг экскретор фаолиятида; туллаш даврида – личинкалик (версоновых) тери безларининг ишлаши натижасида; ҳашаротларда ниҳоятда турли-туман бўлган секретор органларининг, масалан, нишли пардақанотлиларда заҳарли аппаратни ҳосил қиладиган жуфт трубкасимон безлар; айрим капалаклар ва бошқа ҳашаротларда ҳимоя қилиш мақсадида куйдирувчи ёки заҳарли ажратмаларни ишлаб чиқарадиган гиподермал безлар; ипак ажратувчи безлар; урғочилар жинсий системасининг ёпиштирувчи қўшимча безлари (уларнинг секрети қўйилган тухумларни субстратга ёки бир-бирига ёпиштириш учун ишлатилади) ва бошқа мосламалар орқали ажратилади. Такахаси (1959) ҳашаротларнинг уч турида ўтказган тажрибаларда кўрсатиб берганидек, муҳитнинг намлиги анча юқори бўлган

шароитларда бир тур ҳашаротларнинг ўзида буғланиш, намлиги паст бўлган шароитларга нисбатан камроқ рўй беради. Ҳашаротлар метаболизмида сарфланадиган сув заҳираларини тўлдириш, ҳамда личинка фазасида ўсиши учун керакли сувни озиқа массалари таркибидан олади; баъзи ҳашаротлар сув ҳам ичади, масалан, зарарли хасва ( Еиrуgaster integriceps Put.) шудрингни ичади ва у сўрувчи типидаги оғиз органларига эга бўлса ҳам, унинг ичакдаги заҳарларга қарши курашиш учун шудрингни ичиши асослаб берилган; сувни вояга етган кўплаб тангачақанотли ҳашаротлар ҳам ичади. Масалан, илгари Aporia crataegi L. нинг сув ичиши эслатиб ўтилган. В.В.Яхонтов (1969) томонидан баҳорда Stethorus punctillum Weise (Coccinellidae оиласи) хонқизи қўнғизларининг сув истеъмол қилиши кузатилган; хонаки асаларилар ( Apis mellifera L.) ва кўплаб арилар (Vespidae) ва бошқаларнинг ҳам сув ичиши барчага маълум. Ҳашаротлар организмига ташқаридан кирадиган намлик етишмаган ҳолатларда айрим ҳашаротларда муҳит билан сув алмашинувини таъминлаш учун ёғ ва бошқа айрим моддаларнинг оксидланиши натижасида рўй берадиган метаболик сувдан фойдаланиш анча аҳамиятга эгадир (Бабкок, 1912; Бакстон, 1930 ва б.қ.). Ун митаси ( Tenebrio molitor L.) танасида, масалан, қуруқ ҳавода очиққан вақтида сувнинг миқдори доимо 75,0—77,6% да сақланади, бу вақтда ёғлар миқдори кескин қисқаради, нам озиқа билан озиқланганида эса сувнинг фоизи танасининг умумий оғирлигига нисбатан 80% гача ортади (Шульц, 1930). Нам етишмаган ҳолатларда кийим куяси қурти - Tineola biselliella Humm., тегирмон парвонаси – Anagasta kühniella Zell. нинг ғумбаги (Кожанчиков, 1934), омбор - Sitphilus granaria L. ва шоли - S. oryzae L. узунбурунлари ва айрим бошқа ҳашаротларнинг метаболик сувлардан фойдаланиши исботланган. Шунингдек, ҳашаротлар озиқада

намлик етишмаганида сувнинг буғланиш даражасини пасайтириши ҳам аниқланган, бу билан у сув алмашинуви интенсивлигини бошқаради. Ҳашаротлар организмида намлик танқислиги кузатилган тақдирда, мабода уларда танлаш имкони бўлса, озиқланиш учун кўпроқ серсув озиқаларни танлайди. И.В. Кожанчиковнинг (1935), кузатишича ўтлоқ парвонаси ( Pyrausta sticticalis L.) серсув ўсимликлар билан озиқланадиган бўлса, қуруқ ҳавога бардошлироқ бўлади. Озиқа билан бирга қабул қилинадиган сув ҳашарот организмида қанчалик кўп миқдорда сақланиб қолса, ҳашаротлар танасидаги шираларда у шунчалик кам бўлади. Масалан, намлиги атиги 9-11% бўлган дон билан озиқланадиган ва танасида 46% сув бўлган омбор узунбуруни ( Sitphilus granaria L.) танасидаги намликнинг 50% коллоидлар билан боғланган ҳолатда бўлади; танасида 48% сув бўлган гуруч узунбуруни ( S. oryzae L.) да сув 35% га коллоидлар билан боғланган кўринишда сақланади; Cyllene robiniae Forst (Cerambycidae оиласи) қўнғизи организмида сув тана оғирлигини 56-60% ни ташкил қилади, ваҳоланки унинг 20% и коллоидлар билан боғланган. Танасида сувнинг фоизи 80-92% га тенг бўлган, шу билан бирга нам озиқа билан озиқланадиган ҳашаротларда сувнинг 3-9% гина коллоидлар билан боғлиқ (Робинзон, 1928).

27-расм. Ҳашаротлар организми ва озиқа таркибидаги сув миқдорининг ўзаро нисбати (Робинзон бўйича): штрихли чизиқ-ҳашаротлар танаси таркибида лозим бўлиши керак бўлган сув миқдори, модомики жами озиқа каллоидлар билан боғланмаган бўлса Робинзон (1928), Олли ва ҳаммуаллифлари (1950) нинг тадқиқотларида кўрсатилишича, ҳашаротларнинг табиий озиқаси таркибидаги сув кам бўлса, уларнинг танасида ҳам (уларнинг вазнига нисбатан) сув кам бўлади (27-расм). Лекин озиқада сув қанчалик кам бўлса, у шунчалик кўп даражада коллоидлар билан бириккан кўринишда бўлади. Ҳашаротларнинг катта-кичиклиги, шакли ва бошқа анатомик ҳусусиятлари маълум даражада муҳитнинг намлигига боғлиқ. Тананинг хажми ва шакли ҳашаротнинг тана сатҳига нисбатан ўлчанади. Олдинги бобда қайд қилинганидек, бу иссиқлик ажратиб чиқариш катталигига тўғридан-тўғри алоқадор бўлиши мумкин, бироқ бу албатта тана юзаси орқали буғланиш даражасига ҳам худди шу даражада тегишли бўлиши лозим. Буғланишнинг нисбий барча тенг ҳолларда майда, тана сатҳи ясси бўлган ҳашаротларда юқори бўлиши мумкин. Ҳашаротлардаги мавсумий диморфизмнинг айрим ҳолатлари сезиларли даражада сув алмашинуви билан боғлиқдир. Масалан, биринчи наслда оқ акация ва бошқа турли дарахтлар ва буталарнинг олдинги йиллардаги новдалари, ҳамда ток новдалари билан озиқланадиган акация сохта қалқондори ( Partheolecantum corni Bouche) нинг танаси ушбу биринчи наслида сезиларли даражада янада дўппайган шаклга, 4-7 мм ўлчамда бўлади, иккинчи наслида эса у олдинги йиллардаги новдаларга қараганда янада серсув ёш новдалар ва

мевалар билан озиқланади, ва танасининг шакли янада яссилашиб, ўлчами 2-5 мм бўлади. Ҳашаротларнинг тери қоплами – кутикулиндан (кутикулин – ҳашаротларнинг турли турларидаги юқори молекуляр ёғлар ва мумсифат бирикмаларнинг турлича аралашмаси) ташкил топган жуда юпқа (одатда 1 мк дан қалин бўлмаган) структурасиз ташқи қатлам э п и к у т и к у л а сининг қалинлиги ва таркиби уларни қовжираб қолишдан ҳимоя қилиши мумкин. Ҳашаротларда, айниқса айрим ўсимлик битларида, масалан, карам бити ( Brevicoryne brassicae L.), ўрик ( Hyalopterus arundinis F.) ёки олма қонли ( Eriosoma lanigerum Hausrn.) битлари ва жуда кўпчилик кокцидлар, масалан, унли қуртлар (Pseudococcinae) ларнинг катта кўламдаги кенжа оилаларига мансуб барча турларида махсус гиподермал безлар баъзи турларида жуда мўл, бошқаларида эса юпқароқ мумли ажратмалар ажратади. Бундай ҳашаротларнинг буғлантириш қобилияти кескин пасайганлиги шубҳасиздир. Айрим кокцидларда (Coccidea ) мавжуд бўлган гиподермал безларнинг тегишли равишда лакли ва лаксимон ажратмалари ҳам худди шундай таъсир кўрсатиши лозим. Ҳашаротлар танасидаги сув миқдорининг меъёридан пасайишини ҳамма турлар ҳам бир хил даражада кўтара олмайди; масалан, колорадо картошка қўнғизи ( Leptinotarsa decemlineata Say.) дастлабки оғирлигидан 50%гача, Cotalpa lanigera L. қўнғизи - 25% гача қуриганида ҳам яшаб қолади, Lachnosterna sp. қўнғизи эса унинг оғирлигига нисбатан 15% га қуриганида нобуд бўлади (Брейтенбрехер,1918). Ҳашаротларнинг ҳулқи ва ҳаракатчанлиги кўп жиҳатдан муҳит намлиги ва ёғинларнинг ҳолати билан белгиланади. Масалан, сўлакка ўхшаш кўпикли масса ҳосил қиладиган кўпикли

саратонлар (Cercopidae ва Membracidae оилаларидан), нам иқлимларда очиқ ҳолда ўсимликларнинг поясида, қуруқ жойларда эса баргларнинг қинида ривожланиши маълум. Кўплаб тупроқ ҳашаротларининг личинкалари, масалан, қарсилдоқ (Elateridae) ва тилла (Melolonthinae) қўнғизларининг личинкалари қуруқ тупроқда чуқурроққа тушади, нам тупроқда эса юза горизонтларга кўтарилади, Ўрта Осиёда бузоқбоши ( Gryllotalра unispina Sauss.) намроқ тупроқларни эгаллайди. Маълум бир гигротаксис тупроқ ва тупроқ юзасида яшайдиган ҳашаротларни ҳам анча қулай намли жойларга кўчишга мажбур қилади. Ўрта Осиёнинг қуруқ иқлимида ток барг ўровчиси ( Clysia (Euroecilia) ambiguella Hb.), масалан, фақатгина намлиги юқори бўлган узумзорларни эгаллайди. Dendroctonus micans Kug. пўстлоқҳўри фақатгина нам қорақарағай ўрмонлари ва сфагна қарағайзорларида тарқалган бўлиб, дарахт ўзакларининг пастки қисмларида учрайди. Ботқоқларни қуритилиши натижасида ушбу пўстлоқхўрлар йўқолади, пўстлоқхўрларнинг бошқа айрим намсевар турлари эса бундай ҳолатда дарахтларнинг ер ости қисмида ривожланишга ўтади (Ворон цов, 1940, 1951, 1960). Ҳаво намлиги тупроқ юзасидагига нисбатан инларда ҳар доим катта бўлади. Шу сабабли Шелфорднинг (1911) чопқир қўнғизлари (Cicindelidae) нинг личинкалари инларини намлиги катта бўлган ерларга нисбатан қуруқ жойларда чуқурроқ қазишлари эҳтимолдан ҳоли эмаслиги ҳақидаги маълумотлари топилган. Чўл ва ярим чўлли ҳудудларда кемирувчиларнинг инларида ҳашаротларнинг етарлича бой бўлган фаунаси кузатилади. Малла ўрмон чумолоси ( Formica rufa L.) ёғинларнинг миқдорига турли баландликдаги уялар қуриб мослашади (Фридерикс, 1932). Кўпчилик турдаги термитлар, шулар қаторида туркистон термити ( Anacanthotermes turkestanicus Jacobs.) ўзларининг

ёпиқ уяларида доимий намликни бирмунча таъминлайдилар. Барчага маълумки, ёмғир ёққан вақтида кўплаб ҳашаротлар бирмунча ҳимояланган жойларга (ўсимлик баргларининг орқа томонига ва ҳ.к.) беркинадилар. Чопқир қўнғизлар тухумини сув ҳавзаларининг баҳорги тошқинлар кўтарилиши мумкин бўлган даражадан юқорига қўяди. Қисман намлик шароитлари (фақатгина ёруғлик ва ҳароратнинг эмас) билан боғланган тунги ва қоронғисевар ҳашаротлар сутканинг тегишли вақтларида фаол бўлиши ҳам тушунтирилади. Масалан, қонсўрар чивинлар (Culicidae ) нам сояли ўрмонларда кундузи ҳам фаол бўлади, оччиққан урғочилари эса ҳаво намлиги ёзга нисбатан юқори бўладиган баҳор ва кузда сутканинг исталган вақтида озиқланаверади (Беклеми шев, 1944). Мазкур худуддаги ҳашаротлар у ёки бу тур популяцияси барча зотларининг ёзги уйқуга кетиши ва ритмик мавсумий диапаузасини, ҳамда кўпчилик ҳолларда ҳашаротларнинг ноқулай (кам) намлик етишмаслиги шароитларига мослашиши билан боғлаш мумкин. Ёзги қуруқ мавсумнинг (ҳароратининг кўтарилиши билан кечадиган) келиши билан кўпчилик чигирткалар (Acridodea) ёки тенгсиз ипак қурти ( Ocheria dispar L.) тухумларининг, ғалла арракаши ( Cephus pygmaeus L.) сохта қурти, махсар парвонаси ( Myelois cinstipalpella Christoph.) нинг қурти, тут одимчиси ( Apocheima cinerarius Erscri.) ва ўрик одимчиси ( Pterocera armeniacae Djak.) ғумбакларининг диапаузаси, ёки зарарли хасва ( Eurygaster integriceps Put.) нинг етук зотларини тухум ва сперматозоидларининг ривожланишдан тўхтатишини ҳаво намлигининг етишмаслиги билан тушунтириш мумкин. Ўрта Осиёда кунгабоқар парвонаси ( Homoeosoma nebulella Hb.) қуртлари пиллага ўралган фазасида кейинги йилнинг баҳоригача диапаузага киради, бироқ намлик юқори бўлган (ва ҳарорат унчалик ҳам

юқори бўлмаган) шароитларда у тоғли районларда диапаузага кирмасдан ривожланади ва шу йилнинг ўзида бир марта насл беради. Баъзида норитмик диапауза ҳам намликнинг етишмаслигига боғлиқ бўлиши мумкин. Масалан, ўсимликларнинг ўзагида яшайдиган айрим мўйловдор қўнғизларнинг (Cerambycidae оиласи) личинкалари, дарахтлар анча қуриб қолганида бир неча йил диапаузага кириши мумкин. Ёзги уйқу ва ритмик мавсумий диапауза моҳияти бўйича, битта ҳолатнинг ўзини (ҳашаротнинг ҳаракатчанлигини йўқотмасдан ривожланишдан тўхтайдиган ҳолатларни ҳисобга олмаганда) билдиради; иккала ҳолатда ҳам модда алмашинуви кескин қисқаради ва организмдаги сувнинг нисбий миқдори кескин тушади. Ҳашаротларнинг ёзги уйқуга кетиши ҳаво ёки тупроқ намлигининг кескин пасайиши каби, озиқланадиган ўсимликларнинг қуриши билан ҳам стимуллашади. Жанубий чўлларда ксеротермик мавсумнинг кириши билан кўплаб ҳашаротлар, бошқа кўплаб ҳайвонлар сингари, уйқуда бўлади ва кузги ёмғирларни ёғиши натижасида намлик ортганидан сўнггина уйғонадилар: хусусан, кўплаб чўл қоратанли қўнғизлари (Tenebrionidae) шулар жумласидандир. Зарарли хасва ( Eurygaster integriceps Put.) қандалалари ўзлари озиқланадиган саҳролардаги бошоқли ўсимликларнинг қуёшда сарғайиши ва далаларда етилиши ва қуриб қолиши натижасида ёзги уйқуга кетади. Ўрта Осиёдаги ўзлаштирилмаган саҳроларда яшайдиган тоғ қандаласи ( Dolycoris penicillatus Horv.) озиқланадиган ўсимликлари қуриб қолганидан кейин июннинг охирида тоғларга учиб ва ёзги уйқуга кетади, лекин вегетация илиқ мавсумнинг охиригача давом этадиган воҳаларда ушбу қандала ёзги уйқуга кетмайди.

Барча аввал айтиб ўтилган ҳулқ-атворнинг мослашув йўллари ва адаптив физиологик жараёнлари бевосита ва билвосита бўладиган намликнинг ҳашаротлар ҳаётига таъсирини тўлалигича тасвирлаб бермайди. Ёғинлар ва намлик ҳашаротларнинг нобуд бўлиш суръати, насл бериши, онтогенезининг муддатлари, уларнинг ҳаракатчанлиги, биотоплар бўйича тақсимланиши, галалар ҳосил қилиши, географик тарқалишига таъсир қилади. Жала ёққанида кўпинча жуда кўп сонли ҳашаротлар нобуд бўлади. Масалан, имаго фазасида бўлган ток барг ўровчиси ( Eupoecilia ( Clysia) ambiguelIa Hb.) нинг ёмғир кўп ёққанида оммавий ҳалок бўлганлиги кузатилган (Штельваг, 1925). Журавлеванинг ҳисобича, 1955 ва 1956 йили Тошкент вилояти, Янгийўл туманидаги ғўза далаларида кучли ёмғирдан кейин ғўза бити ( Aphis gossypii Glow.) нинг сони бир неча мартага камайган. Қишки ёмғирлар (паст ҳароратларда) натижасида Тошкент атрофида бинафша тусли қалқондори ( Parlatoria oleae CoIv.) нинг 80 % ва катта миқдордаги олма қанотли бити ( Eriosoma lanigerum Hausm.) нобуд бўлганлиги кузатилган. Қишдаги ёмғир кўринишидаги ёғинлар, одатда, совуқ ва мўътадил иқлимда кўплаб ҳашаротларнинг ҳалок бўлишини кучайтиради. Аксинча, қор кўринишидаги ёғинлар кўплаб ҳашаротларнинг яшовчанлигини оширади. Бу, масалан, Россиянинг марказий ва шимолий вилоятларида кузги тунлам қуртларида ( Agrotis segetum Den. et Schiff.) да кузатилган. Қор тупроқ юзаси ва юқори тупроқ қатламида янада қулай ҳарорат режимини яратади. Қор қатлами остида қишлайдиган ҳашаротларнинг яшовчанлиги жуда кўп жиҳатдан қор қатламининг қалинлиги ва қорнинг ёғиш ва эриш муддатларига боғлиқ бўлади (Ушатинская, 1957).

28-расмда капалаклар 6 тури тухумларнинг яшовчанлигига намликнинг таъсири кўрсатилган. Ҳавонинг намлиги ва ёғинлар ҳашаротларнинг замбуруғли ва бактерияли касалликларига чалинишига демак, ҳашаротларнинг сонига билвосита катта таъсир кўрсатади. Масалан, баҳорда ёғингарчилик кам бўлган йиллари, энтомофторали замбуруғ Tarichium phytonomi Jacz. беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis Hbst.) личинкаларининг озроқ сонини нобуд қилади, баҳорги ёғингарчиликлар анча кўп бўлган йиллари эса ушбу замбуруғдан 50% дан ортиқ, баъзида эса 90% гача зараркунанда нобуд бўлади (Яхонтов, 1934, 1953). Намгарчилик кўп бўлган йиллари баъзида катта худудларда тарқалган Empusa aulicae Reich замбуруғидан кўк капалагининг ( Nygmia phaeorrhoea L.) қуртлари деярли бутунлай қирилиб кетади ва х.к.. Ҳашаротлар озиқланадиган ўсимликлардаги намлик миқдорининг мос келмаслиги натижасида ҳам уларнинг касалланиши ва нобуд бўлиши кузатилади. Кўплаб ўсимлик битлари, масалан, олма барг бити ( Aphis pomi De Geer.) ёки беда ( Aphis craccivora Koch.) бити намлиги кам бўлган барглар билан озиқланганида нобуд бўлади (Яхонтов, 1956). Ток филлоксера бити ( Phylloxera vastatrix Planch.) ток илдизидаги сув 60%дан кам бўлса нобуд бўлади (Ларченко, 1949). Ўсимликларнинг намлиги, маълумки, кўп жиҳатдан ёғинлар, тупроқ ва ҳавонинг намлигига боғлиқ бўлади. Ёғинлар ва намлик ҳашаротларнинг паразитлари ва йиртқичларига ҳам билвосита таъсир кўрсатади, яъни уларнинг ривожланишига қулай28-расм. 20 о С ҳарорат турли намлик шароитида ривожланиш давомида тухумларнинг нобуд бўлиши (Кожанчиков бўйича): 1- Daseochaeta alpium Osb., 2- Orgya gonostigma F., 3- O.antigua L., 4- Leucoma salicis L., 5- O. ericae Germ., 6- Porthetria dispar L.

шароит яратади ёки ривожланишини қийинлаштиради. Ёмғирлар, масалан, ҳашаротҳўр қушларнинг фаолиятига тўсқинлик қилади; муҳит намлигининг юқори бўлиши ҳашаротларда паразитлик қиладиган каналарнинг кўпайишига қулай шароит яратади ва ҳ.к. Муҳит намлиги кўпчилик ҳашаротларнинг пуштдорлигига таъсир қилиши маълум. Масалан, қандала Piesma quadratum Fieb. бир хил 18- 20 0 C ҳароратда намлик катта бўлган шароитларда тухумларни кичик намликдаги шароитга нисбатана 12%га кам қўяди (Шуберт, 1928). Тегирмон парвонаси Anagasta kuhniella Zell. нинг пуштдорлиги 25°С ҳарорат 60-100% максимал нисбий намлик бўлган шароитларда энг юқори бўлади; намлик 60% гача пасайганда парвона қўядиган тухумларининг сони кескин тушиб кетади. Яшаш муҳитининг нам бўлиши Psophus stridulus L. ва бошқа айрим сибир чигирткасимонлари турларининг серпуштлигини оширади (Рубцов, 1934, 1935). Ловия донҳўри 26%дан паст нисбий намликда умуман кўпаймайди (Хидли, 1917). Ҳашаротлар ҳар бир тури, ҳар бир фазасининг яшаш муҳити намлигининг маълум бир оптимуми бўлиб, шубҳасиз у сезиларли даражада ҳашаротлар танасидаги метаболизм учун энг қулай шароитларни таъминлайдиган сувнинг миқдорига боғлиқдир. Агар у ёки бу шароитларда ҳашарот танасидаги сувнинг миқдори оптимумдан юқори бўлса, у ҳолда қуруқ ҳаво буғланишни ошириб, ҳашаротнинг яшашига қулайлик яратади, нам ҳаво эса, аксинча, яшашни қийинлаштиради (Хидли, 1927 ва б.қ.). Намликнинг оптималдан у ёки бу томонга оғиши ҳашаротлар яшовчанлигини пасайишига олиб келади. Уларнинг бошқарувчанлик ҳусусияти чегарасидан чиқадиган сезиларли оғишликларда, агар улар бундай ҳолатда уйқу ёки диапаузага кира олмайдиган бўлса, у ҳолда

аввал ҳашаротларнинг безовталаниши ва қўзғалувчан бўлиши кузатилади. Намликнинг оптималдан кейинги оғишлари натижаси ҳашаротларнинг қотиб қолишига, сўнгра эса нобуд бўлишига олиб келади. Намликнинг ҳашаротларга таъсири бошқа омиллар билан, айниқса ҳарорат билан, чамбарчас боғлиқ. Масалан, ҳашаротнинг айни тури ва айни фазаси учун ҳарорат оптимал даражадан оғишганида намлик одатда салбий таъсир кўрсатади. Юқори ҳароратдаги юқори намлик иссиқликни бошқаришга тўсқинлик қилади, паст ҳароратда эса уларнинг совуққа чидамлилигини пасайтириши мумкин (Грилл, 1901). Қора суварак (Blatta orientalis L.), масалан, намлик билан тўйинган ҳавода 38 0 C ҳароратда нобуд бўлади, қуруқ ҳавода эса 48°С га ҳам бардош беради. Намгарчилик юқори бўлган қишларда қуруқ қишларга (бу ерда намликдан ташқари ёғинларнинг ҳам бевосита таъсири бўлиши мумкин) нисбатан ҳароратнинг пастлигидан (Кавказ орти ва Ўрта Осиё шароитларида) ғўза далаларида кўпроқ ғўза бити (Aphis gossypii Glov.), мевали боғларда кокцидлар (Coccodea) нобуд бўлади. Юқорида айтиб ўтилганидек, буғланишнинг жадаллиги ҳашарот танасининг катталиги ва шаклига боғлиқ. Кўплаб ясси танали майда ҳашаротлар, масалан, бурга Xenopsylla cheopsis Rothsch. ёки етук қандалалар Охусаrenus hyalinipennis Costa., юқори ҳароратларда намликнинг ўзгаришига деярли жавоб бермайди, йирик ҳашаротлар эса кескинроқ жавоб беради (Бакстон, 1932; Меллянби, 1935). Ҳаво намлигининг ҳашаротларга таъсири тўғрисида турли кўрсаткичлар бўйича хулоса чиқариш мумкин, кўпинча энтомологик ишларда ҳ а в о н и н г н и с б и й н а м л и г и ҳисобга олинади ва бу айниқса кўп ҳолларда метеорологик станцияларнинг маълумотларидан

ёки микроиқлимий тадқиқотлар учун катта қайта ҳисоблашларсиз кўчма психрометрлардан фойдаланиш мумкинлиги сабабли қулайдир. Бунинг устига нисбий намлик, агар у ҳарорат сабабли кўриб чиқиладиган бўлса, ҳавонинг буғлантирувчи кучини (фақат бунда буғлантирувчи кучни кескин оширадиган озгина шамол ҳам бўлмаслиги керак) ҳам характерлайди. Намлик мезони сифатида энтомологияда ҳавонинг с у в б у ғ л а р и б и л а н т ў й и н и ш и н и н г т а н қ и с л и г и дан ҳам фойдалана бошланган. Тўйиниш танқислиги янада кўринарлидир, чунки намликнинг ҳашаротларга таъсири асосан, улар буғлантираётган сувнинг миқдорига боғлиқ бўлади, бу эса тўйиниш танқислиги билан ўзаро боғлиқликда бўлади. Айрим муаллифлар (Бакстон, 1932; Меллянби, 1935), ҳашаротларнинг сув алмашинувини бошқара олиш ҳусусиятларини ҳисобга олмасдан, ҳаттоки ҳашаротларнинг сувни буғлантириши тўйиниш танқислигига бутунлай тўғри пропорционал боғлиқликда бўлади, деб тахмин қилганлар. Бу шубҳасиз, хатодир. Тўйиниш танқислигидан фойдаланиш ҳашаротларга намлик ва ҳароратнинг кўрсатадиган таъсирини бошқалардан осонроқ ажратиш имконини беради. Ҳавонинг буғлантирувчи кучи ҳарорат кўтарилгани сари ортади, шунинг учун турли ҳароратларда тўйиниш танқислиги бир намликнинг ўзида бир хил бўлмайди. Тупроқнинг намлиги, одатда, унинг намлик ҳажмини ҳисобга олганда сув билан тўйиниш даражаси билан ифодаланади. Тупроқ намлигининг ҳашаротларга таъсири ҳақида аввалроқ қисман тўхтаб ўтилган. Бу ҳақида 13-бобда батафсил айтиб ўтилади. Стеногигробионт турлар сув алмашинувини озгина бошқариш ҳусусиятига ёки ушбу алмашинувнинг ўзига хос характерига эга

бўлишлари, ва эвригигробионтларга қараганда муҳитнинг намлигига кўпроқ боғлиқликда бўлишлари керак. Стеногигробионт турлар намликнинг аниқ бир режими билан характерланадиган биотопларда учраши мумкин, ва анча тор ареалларга эга. Эвригигробионт турлар турли характердаги участкаларни эгаллаши мумкин ва анча кенг тарқалган. Барча убиквистлар эвригигробионт турларга киради. Гомоцен ҳашаротлар, аксарият ҳолатларда, аксинча, стеногигробионт турлар ҳисобланади. Намлик, шундай қилиб, энтомоценозлар таркибига катта таъсир кўрсатади. Ҳашаротлар орасида к с е р о ф и л (қуруқсевар), г и г р о ф и л (намсевар) ва м е з о ф и л (ўртача намликни ёқтирадиган) турлар фарқланади. Эвригигробионт турлар ҳам кам эмас, масалан, тенгсиз ипак қурти ( Ocneria dispar L.). Ташқи муҳит билан сув алмашинуви мезофил, айниқса ксерофил турларга қараганда, гигрофил турларда жадалроқ кечади. Гигрофил турларга, масалан, визилдоқ қўнғизлар Carabus clathratus L., чивинлар (Culicidae, Tendipedidae), ниначилар (Odonata), мезофилларга — саҳроларда яшайдиган, ксерофилларга — чўл ва яримчўлларда яшайдиган кўплаб ҳашаротлар, масалан, термит - Anacanthotermes turkestanicus Jakobs., тилла қўнғиз - Julodis variolaris Pall, ёки кўплаб қора танли қўнғизлар (Tenebrionidae) киради. Турли гуруҳ вакилларининг намликка (ҳаво ёки тупроқнинг) бўлган эҳтиёжи бир хил бўлмаса ҳам, ҳашаротларни бундай гуруҳларга бўлиш бирмунча нисбий характерга эга. Гуруҳларга бўлиш, айниқса, битта тур ўзи ривожланишининг турли даврларида муҳит намлигига кескин фарқланадиган эҳтиёжга эга бўлган ҳолатларда керак бўлади. Масалан, cаҳро чигирткаси ( Schistocerca gregaria Forsk.) тухумини нормал етилиши учун ҳаво дастлаб қуруқ, кейинчалик эса юқори

намлик билан алмашинадиган бўлиши зарур (Рубо, 1933). Хидли (1927) маълумотларига кўра, дон куяси ( Sitotroga сеrealella Oliv.) ғумбагининг ривожланиш тезлиги ҳаводаги намлик миқдорига тескари пропорционал, тухумларини ривожланишига эса, аксинча, юқори намлик қулай таъсир қилади. Ҳашаротларнинг ҳаво намлигига бўлган эҳтиёжини характерлайдиган бир нечта мисолларни келтирамиз. Эвригигробионт тур — кучли бошқариш ҳусусиятига эга бўлган тегирмон парвонаси ( Anagasta kűhniella ZeIl.) учун унинг ғумбакка айланиш фазасида 20 0 C ҳароратда ҳавонинг сув буғлари билан тўйиниш танқислигининг оптимуми 7,2—8,4 атрофида белгиланган. Бундай шароитларда ғумбаклар оз нобуд бўлади, ривожланиш давомийлиги эса 14,0—16,2 суткани ташкил қилади. Тўйиниш бирмунча танқис бўлган пайтда ривожланиш давомийлиги аввалги даражада қолаверади, ўлим сони эса ортади. Тўйинишнинг оптимал танқислигида ҳарорат кўтарилгани сабабли парвона ғумбаги ривожланишининг давомийлиги сезиларли қисқаради. 25°С ҳароратда тегирмон парвонаси ғумбагининг энг кам нобуд бўлиши нисбий намлик 50% бўлганида кузатилади (Кожанчиков, 1934). Каламуш бургаси ( Xenopsylla cheopsis Rothsch.) нинг вояга етиш фазасида 32 0 C ҳароратда яшаш давомийлиги учун ҳавонинг оптимал нисбий намлиги 89%ни ташкил қилади, бундай намликда бургалар 27% намликдагига нисбатан 5,5 марта узоқроқ яшайди (Иофф, 1941). Ловия донҳўри ( Acanthoscelides obtectus Say.) нинг ривожланиши учун оптимал нисбий намлик 80—89% ҳисобланади (Хидли, 1921). Хидли тажрибаларида 100% нисбий намликда донҳўрнинг ғумбаги 22 кунда ва 44,6% нисбий намликда — 14 кунда ривожланган. Мексика ғўза кўсак узунбурини ( Anthonomus grandis Boh.) 28,5°С мақбул ҳароратда нисбий намлик 65%ни ташкил қилганида тезроқ ривожланади

(Пирс, 1916). Кузги тунламнинг ( Agrotis segetum Den. et Schiff.) ғумбаги 35% дан паст намликка бардош бермайди. Омбор узунбуруни ( Sitophilus granaria L.) нинг личинкаси дондаги намлик 12%дан кам бўлса, ривожлана олмайди (Шорохов П. И. ва Шорохов С. И., 1938). Жуда ҳам гигрофил ҳашаротларга мисол қилиб, оёқдумлилар Isotoma viridis Bourl ва Tomocerus vulgaris TuIIb. ларни келтириш мумкин, улар ҳаттоки 50% ли намликни бир соатдан ортиқ ҳам кўтара олмайди. Аксинча, ҳавонинг қуруқлигига майхўр Protoparce quinquemaculatus Haw. ғумбаги жуда чидамлидир, у ҳаттоки 0% нисбий намликда ҳам яхши ривожланади (Элвин, 1917; Хелфи, 1928). Ҳашаротлар у ёки бу турининг ҳаёти ва унинг алоҳида фазалари учун ҳарорат ва намликнинг оптимал уйғунлиги, ҳамда уларнинг ҳаётий жараёнларини сусайтирадиган ёки уларнинг ўлимига сабаб бўладиган бирликларини аниқлаш учун гигротермограмма усулидан фойдаланилади. Бу усулда иккита тўғрибурчакли координаталар системасида ординатада ҳароратлар шкаласи ва абсциссада намлик (ёки ёғинлар) шкаласи қўйилади. Шистоцеркa чигирткаси, отқулоқ найзасимонларининг тухумлари ва олма мевахўри ғумбакларининг ҳаётчанлигини изоҳлайдиган гигротермограммалар 29, 30 ва 31-расмларда тасвирланган. Ушбу гигротермограммалар ҳашаротларнинг яшовчанлигига ҳарорат ва намликнинг биргаликдаги таъсирини концентрик эллипслар ёки эллипсни эслатувчи шакллар кўринишида яққол кўрсатади; бироқ гигротермограммаларда эгриликларнинг эллиптик бўлиши шарт эмас, чунки ҳарорат ва намликнинг ҳашаротлар яшовчанлигига биргаликдаги таъсири турли-туман ва янада мураккаб бўлиши мумкин.

29- расм. Шистоцерка (Schistocerca gregaria Försk) тухумларининг ҳаётчанлик гигротермаси (Боденгеймер бўйича). Кичик доира ёнидаги рақамлар тухумнинг нобуд бўлган фоизини белгилайди. Ҳарорат ва ёғинларнинг ҳашаротлар сони ва географик тарқалишига биргаликдаги таъсирини ўрганиш учун Болл 1910 йили у ёки бу жой иқлимининг муҳим элементларини к л и м о г р а м м а л а р (ёки уларни аввал номлашганидек «климатографлар», лекин «граф» тугалланмаси графикка эмас, балки кўпроқ асбоб номига мос келар эди) кўринишида график тасвирлашни таклиф қилган; кейинчалик ушбу усулни Кук (1926, 1927) батафсил ишлаб чиққан ва у энтомологик тадқиқотларда кенг қўлланилган (бунинг устига ушбу усулни микроиқлим шароитларини ўрганиш учун ҳам қўллаш мумкин).Климатограммалар тузиш учун ордината ўқлари бўйича бир ойдаги ўртача ҳароратлар, абсцисса ўқида эса бир йилда бўладиган30-расм. Отқулоқ найзасимони Acronicta rumicis L. тухумлари ҳаётчанлигининг гигротермог- раммаси (Кожанчиков бўйича): 1-тўлиқ тирик қолмоқ, 2-тўлиқ нобуд бўлмоқ

ёғингарчиликлар инобатга олинади. Ҳарорат ва намликларнинг кесиш нуқталари ҳар бир графиги учун ҳар бир ойнинг хронологияси бўйича рим рақами билан белгиланади. 31-расм. Олма меваҳўри ( Carpocapa ( Laspeyresia ) pomonella L.) ғумбакларининг ҳарорат ва намликка боғлиқ ҳолда хаётчанлиги Масалан I- январ, II- феврал ва ҳ.к. Улар ўзаро бирлашгандан кейин пайдо бўлган ёпиқ эгри чизиқ келиб чиқади. Агар бундай климатограм-маларни у ёки бу ҳашарот учраб турадиган (демак метереологик шароитлар бунга маъқул келганда) ҳудудда, ҳамда мазкур ҳашарот учрамайдиган ҳудудлардан, кўп йиллик текширувлар асосида чизилса, климограммалар солиштирилганда ҳашаротлар сонининг кўпайиши ва камайиши учун қулай ва ноқулай бўлган ҳароратлар ва намликнинг биргаликдаги таъсирлари аниқланади.

32-расм. Бухоро шаҳрининг климограммаси (Яхонтов бўйича, 1969) 33-расм. Марсел шаҳрининг климограммаси (Яхонтов бўйича, 1969) 32-расмда ҳар йили беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis Hbst.) жуда кўплаб сонда учрайдиган Бухоро шахрининг климограммаси, 33- расмда эса Марсель шаҳрининг климограммаси келтирилган. Марселда ушбу ҳашарот учраса ҳам, лекин оммавий ҳисобланмайди. Климограммани солиштиришдан Франция жанубида кўп миқдордаги ёғинлар беда барг филчасини камайтиришга олиб келади. Ушбу Кукка усули ҳашаротларнинг зарарли турлари ареалининг турли зарарлилик зоналари (доимий зарарлилик зонаси, қисқа муддатли оммавий кўпаядиган зона, тасодифан оммавий авж олиб кўпаядиган зона) га ажратишни асослаш имконини берган. Шундай йўл билан климограммаларни битта жойнинг айрим йиллари учун тузиш мумкин, бунда ўша йилдаги ўртача ойлик ҳароратлар ва ойлик ёғинларнинг йиғиндисидан фойдаланилади. Ҳашаротлар жуда кўпайган ва улар оз кузатилган йилларнинг климограммалари солиштирилганда мазкур ҳашаротнинг ривожланиши учун ҳарорат ва намликнинг қулай ва ноқулай бирликлари, ва уларнинг қандай бирликда ноқулай бўлган мавсумларни аниқлаш имкони туғилади. 34-расмда 1942 йили Тошкент вилояти Янгийўл шаҳри

атрофидаги ҳарорат ва ёғинлар учун маълумотлар берилган бўлиб, ўша йили момақаймоқ трипси ( Thrips taraxaci Yakh.) 1943 йилга қараганда анча кўп бўлган. 35-расмда 1943 йил учун климограмма берилган. Ушбу климограммалар солиштирилганда 1943 йилда трипс учун эрта баҳордаги ёғинлар ва январдаги ҳарорат унча қулай бўлмаганлигини тахмин қилиш имконини беради. 34-расм. 1942 йилги Янгийўл шаҳрининг климограммаси (Яхонтов ва Стовичек бўйича, 1969) 35-расм. 1943 йилги (тўлиқ бўлмаган) Янгийўл шаҳрининг климограммаси (Яхонтов ва Стовичек бўйича, 1969) К лимограмм ани бошқача усуллар билан тузишни ҳам таклиф қилинган. Хусусан, Бремер (1928) ордината ўқида ўртача ойлик ҳароратни ҳам ойлик ёғинлар йиғиндисини ҳам белгилаган, абсцисса ўқига эса, йилнинг 12 ойини қўйган. Диаграммада ёғинлар тегишли баландликдаги устунлар кўринишига эга, ҳарорат эса йил ойларига мос келадиган 12 та нуқтани бирлаштирган чизиқ кўринишида берилади. Климограмма бундай усул билан тузилганда унчалик ҳам аниқ кўринмайди, шунинг учун ҳам кейинчалик бу усул энтомологияда кенг қўлланилмади. Б.H.Уваров (1932, 1932а) ҳарорат ва ёғинларнинг биргаликдаги таъсирини ҳашаротларнинг ривожланиш босқичлари билан боғлаб Болл — Кукнинг климограмма усули кўринишини ўзгартирган. Бунда турли уйғунликдаги ҳарорат ва ёғинларнинг ҳашаротлар ривожланишининг турли фазаларига таъсирини алоҳида-алоҳида аниқлаш мумкин.

Ушбу таъсирнинг график тасвири б и о к л и м о г р а м м а номини олган (дастлаб уни Б.П.Уваров Кукнинг “климографи” га ўхшатиб «биоклиматограф» деб номлаган). 36-расмда Кичик Осиёдаги баланд ясси тоғлар ва водийларида марокаш чигирткаси ( Dociostaurus maroccanus. Thnb.) нинг ривожланиш биоклимограммаси акс эттирилган. 36-расм. Анатолияда марокаш чигирткасининг оммавий ривожланиш (резервация) ва депрессив сони (воҳа) жойлари биоклимограммаси (Уваров бўйича) Ушбу расмдан кўринганидек, марокаш чигирткаси оммавий кўпаядиган Анатолиянинг баланд ясси тоғларида улар тухумининг ривожланиш даври ёзнинг қуруқлиги ва кузнинг бошланиши оқибатида давом этади. Кейинроқ, ёмғирлар етарли даражада ёққанида ҳарорат пасаяди, ва тухумлар тинчлик ҳолатида қолади. Марокаш чигирткасининг сони унча кўп бўлмаган водийларда бошқача кўринишда кузатилади. Бу ерда баҳорги илиқлик эрта кирганлиги боис личинкаларнинг чиқиши эрта рўй беради, ва ривожланишнинг кейинги фазалари эрта келади. Биоклимограммаларни солиштирганда водий ва

баланд ясси тоғлар иқлимининг фарқи, айниқса қиш ойларида сезиларли даражада кўринади. Климограмма ва биоклимограммаларни солиштириш учун т ў ғ р и б у р ч а к у с у л и д а н фойдаланиш қулайдир. Ҳашаротларнинг у ёки бу тури одатда жуда кўп учрайдиган ҳудудларнинг, ёки улар кўп сонда учраган йиллари метереологик шароитларининг климограмма ёки биоклимограммаларида тўғрибурчак белгиланади, унинг икки томони ўртача ойлик ҳароратнинг максимум ва минимуми, бошқа икки томони эса – ойлик ёғинларнинг максимум ва минимумини билдиради (32-36- расмларга қаранг). Бизни қизиқтираётган ҳашарот тури жуда кўп сонда учрайдиган ҳудуднинг ёки у кўп миқдорда кўпайган йилнинг климограммаси ёки биоклимограммасига худди шу масштабда чизилган ушбу жой ёки ҳашарот сони депрессив бўлган йилнинг климограмма ёки биоклимограммасига ноқулай шароитларнинг тўғрибурчагини қўядиган бўлсак, у графикнинг ҳаммасини қопламайди. Графикнинг тўғрибурчакдан юқорида ётган қисмлари ана шу ҳашарот учун ортиқча бўлган юқори ҳароратларни, ундан пастда ётганлари эса – ортиқча паст ҳароратларни кўрсатади. Графикнинг тўғрибурчакдан ўнг томондаги қисмлари ортиқча ёғинлар оқибатида ҳашаротлар сонининг камайишини, ундан чап томонда ётганлари эса ёғинларнинг камлигидан ҳашаротлар сонининг камайишини характерлайди. Масалан, 34 ва 35-расмлардаги маълумотлардан 1943 йили Янгийўл районида момақаймоқ трипси учун мартдаги ёғинлар ва январдаги паст ҳароратлар қулай бўлганлиги, 36-расмдан эса Анатолия водийсида — марокаш чигирткасининг кўпайиши октябр ва декабр-февралдаги серёғинлар ва июл-августдаги юқори ҳароратларда тўхтаганлиги кўринади. Биоклимограмма қайси босқич учун у ёки бу худуд

иқлимининг ёки ушбу йилнинг метереологик шароитлари қулай ҳисобланмаслигини ҳам аниқлаш имконини беради; бунинг учун қулай шароитларнинг тўғри бурчакларини ҳар бир босқич учун алоҳида белгилаш лозим (36-расмга қаранг). Анатолия водийсидаги марокаш чигирткаси чигиртка тухум фазасида - ёзда, кеч куз ва қишда, феврал охири ва мартнинг биринчи ярмида - личинка фазасида ва апрел бошида - имаго фазасида камаяди. Климограмма ва биоклимограмманинг абсцисса ўқида ойлик ёғинлар йиғиндиси ўрнига намликнинг ўртача ойлик кўрсаткичларини (нисбий намлик ёки ҳавонинг сув буғлари билан тўйинишини танқислиги кўринишида) қўйиш мумкин, бу эса ҳарорат ва намликнинг (ҳарорат ва ёғинлар ўрнига) таъсирини характерлаб беради. Ҳашаротлар онтогенезининг тезлиги, пушдорлиги, нобуд бўлиш сураътини районлаштириш учун г и д р о т е р м и к к о э ф ф и ц и е н т лардан (бу атамани 1930 йилда Селянинов таклиф қилган) фойдаланиш мумкин, бу эса маълум даражада уларнинг сонини ҳам аниқлайди ва кўпинча амалий (қишлоқ хўжалиги, ветеринария ва тиббий) энтомологияда муҳим аҳамиятга эга. Руб цов (1938) Мериам (1894) келтириб ўтган ҳайвон ва ўсимликлар мўътадил иқлимда ўртача 6 0 С дан паст ҳароратда ривожланмайдилар, деган фикрига асосланиб, ҳашаротларни географик районлаштириш учун қуйидаги формулани таклиф этган: бу ерда, Ar- намланиш коэффициенти (гидротермик коэффициент); р - ёғинларнинг ўртача йиллик миқдори; Σ (t- 6)- 6°С дан юқорида ётган ўртача ойлик ҳароратлар йиғиндиси. У харитага тенг гидротермик коэффи циентларни қўйиб,

изопотидлар, яъни тенг намланиш чизиқларини олган. Бундан ташқари у 10°С дан юқори ўртача суткалик ҳароратлар йиғиндисининг изочизиғидан фойдаланиб, собиқ СССРнинг Европа ва Осиё қисмларидаги ҳашаротларнинг айрим турларининг тарқалиш ареали ва зарарлилик ареалини чизишга муваффақ бўлган. 10°С дан юқорида ётадиган ҳароратлар йиғиндисининг изочизиқлари тасвирини аниқлаштирганлигининг сабаби шундаки, кўпроқ тур ҳашаротларнинг ривожланиш бўсағаси 6°С дан юқори бўлади. Агар олдинги бобда кўрсатилган усуллар билан ривожланишнинг ҳарорат бўсағасини аниқлаш имкони бўлган ҳашаротларнинг аниқ бир тури олинса, у ҳолда иқлимнинг иккита интеграл кўрсаткичлари керак бўлмайди ва гидротермик коэффициентни қуйидаги формула бўйича ҳисоблаш мумкин: бу ерда, с – мазкур турнинг ривожланиш бўсағаси; бошқа белгилар худди Рубцов формуласидаги сингари. Шундай қилиб, гидротермик коэффициент ёғинлар йиғиндисининг самарали ҳароратлар йиғиндисига нисбатини ифодалайди. Районлаштирилаётган территориянинг турли нуқталарида тенг бўлган гидротермик коэффициентлар и з о ч и з и қ л а р билан бирлаштирилиши мумкин ва у ушбу ҳашарот учун гигротермик режими бўйича бир-хил бўлган жойларни характерлаб беради. Агар, бунда юқоридаги гигротермограмма усули билан ривожланиш тезлиги, пуштдорлиги, нобуд бўлиш темпи ёки бошқа биологик кўрсаткичларига ҳарорат ва ёғинларнинг биргаликдаги таъсирини аниқласак, у ҳолда изочизиқлар ҳашаротларни ушбу биологик кўрсаткичлар бўйича районлаштиришни беради.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003. 287 б.

Похожие

Ҳашаротларга ҳароратнинг таъсири

Антропоген омилларнинг ҳашаротларга таъсири

Озиқа муҳити омил сифатида ва унинг ҳашаротларга таъсири

Ҳашаротларга ёруғлик ва бошқа абиотик, биотик факторларнинг таъсири

Ҳашаротларнинг тупроқ (эдафик) муҳити омиллари