Ҳашаротларга ҳароратнинг таъсири - Зоология - Рефераты

Ҳашаротларга ҳароратнинг таъсири

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1367.5 KB

Ҳашаротларга ҳароратнинг таъсири Зоогеографияда ҳайвонларга таъсир этувчи омилларни географик ва махалий омилларга бўлиш қабул қилинган. Географик омиллар деб, маълум бир ҳудудда у ёки бу турнинг ёки кенжа турнинг ёппасига тарқалишини таъминловчи турли омилларга айтилади. Бунда ҳашаротлар маҳалий ҳусусиятларга мослашган бўлиб, уларнинг фаолияти умумий географик шароитга, асосан иқлим ва рельеф таъсирига боғлиқ бўлади (Шелфорд, 1911). Маҳалий омилларга эса, алохида турли ҳудудларнинг миқроиқлимлари ва баъзи бошқа (тупроқ ва бошқ.) омиллар киради. Маҳалий омиллар таъсирда у ёки бу тур қатъий равишда муайян биотопларни ёки уларнинг фасцияларни эгаллайди, лекин шунга ўхшаш биотоплар катта ҳудудлар чегарасида жойлашган бўлишлари мумкин. Экологияда бундай ажралиш принципиал аҳамиятга эга эмас, чунки қандай бўлмасин турлар на турлар аро мажмуалар (биоценозлар) популяциясига у ёки бу атроф муҳитнинг мажмуаси таъсир қилади. Иккинчи бобда айтилгандек, барча абиотик ва биотик омиллар ҳашаротларга комплекс таъсир қилишига қарамай, алоҳида омилларнинг таъсири бир хил эмас. Бугунги кунда аниқланишича, абиотик омилардан ҳашаротлар учун у ёки бу ҳудуднинг иқлим элементлари - ҳарорат, намлик, ёғингарчилик, ёруғлик, шамол катта аҳамиятга эга. Физик омиллардан ташқари ҳашаротларнинг ҳаёт фаолиятига мухим таъсир этувчи омилларга, айниқса бевосита тупроқ билан боғлиқ бўлган ҳашаротларда тупроқ шароитлари ҳам киради. Антропоген омиллар, яъни инсон фаолияти билан боғлиқ бўлган омиллар, жуда ҳам кучли бўлиб, бунинг устига у онгли равишда одам

учун зарарли турларни йўқотишга ёки фойдали турларнинг кўпайиши ва ривожланишиши учун шароитларни яратишга қаратилгандир. Бунда инсон фаолияти табиатни ўзи истаган томонга ўзгартириш учун ҳашаротларга таъсир этиши ҳақидаги маълумотлар асосида муҳит барча омилларининг мажмуасини қўллайди. Ҳашаротлар пойкилотерм ҳайвонлар бўлганлиги учун ва уларнинг тана ҳарорати ташқи муҳит ҳароратига жуда ҳам боғлиқ лиги туфайли ва барча моддалар ва энергия алмашинуви жараёнлари турли ҳароратда турли тезлиги билан амалга оширилганлиги сабабли, ҳарорат омили ҳашаротлар учун иссиққонли ҳайвонларга нисбатан анча катта аҳамиятга эга. Барча ҳашаротлар тана ҳароратини бошқара олмайди, деб тахмин қилиш нотўғридир. Ҳашаротларда тана ҳароратни бошқарув жараёнлари юқори ривожланган ҳайвонларчалик жуда ҳам мукаммал эмас деган фикри эса тўғрироқдир. Ҳашаротларда тана ҳароратининг бошқаруви асосан кислород ва карбонат ангидриднинг ютиш ва сувни бўғлатиш шиддатлиги билан ўлчанади. Нафас шиддатлиги ҳарорат ошиши билан ортади (Лозина - Лозинский, 1952; Стрельников, ва бош қ. 1957 ). Крог (1914) бўйича ҳамма ун митаси ғумбаклари ( Tenebrio molitor L.) 1 г тана массасига нисбатан 1 соат давомида 10 0 С - 45 мм 3 кислородни ютади, ва 20 0 С-199 мм 3 , 30 0 С - 495 мм 3 , 32,5 0 С-592 мм 3 кислородни ўзлаштиради. Г.Л.Пантюховнинг (1956) маълумотлари бўйича ҳалқали пиллачининг тухумлари ( Malacosoma neustria L.) –3 0 С 1 г тана массасига нисбатан 2,7 мм 3 , –5 0 С – 1,4 ва –11 0 С – 0,53 мм 3 кислород ўзлаштиради. Қайрағоч оёқдумлиси ( Exaereta ulmi Schiff.) ғумбаклари эса худди уша –3 0 С, –5 0 С ва –11 0 С ҳароратларга мувофиқ равишда 1 г тана массасига нисбатан 3,8; 2,2 ва 0,73 мм 3 кислородга мужтождир.

12-расм. Гўшт кўк пашша личинкаларининг ҳароратга боғлиқ ҳолда кислород истеъмол қилиши (Кожанчиков бўйича) 13-расм. Тут ипак курти ғумбакларининг ҳароратга боғлиқ равишда кислородни ютиши (Мухамедов бўйича) 12-расмда гўшт кўк пашшаси (Calliphora erythrocephala Mgn.), личинкаларининг нафас олиш интенсивлиги, 13-расмда эса тут ипак қурти ( Bombyx mori L.) ғумбагининг нафас олиш интенсивлигининг турли ҳароратларда ўзгариши келтирилган. Нехелеснинг ишларига мувофиқ, қора суваракда ( Blatta orientalis L.) атроф муҳитнинг харорати

13 0 С дан паст бўлганда кислород ютилиши ва сув парланишининг ўзгариши тана ҳароратини пасайишига тўсқинлик қилади ва ҳаво ҳарорати 25 0 С ошганда тана ҳароратини ошишини таъминлайди. Ҳашаротларда тана ҳароратнинг бошқаруви қуйидаги мисоллардан яққол қўриниб турибди. Adesmia Fisch.-Wald. авлодига мансуб қоратанли Tenebrionidae қўнғизларнинг ҳарорати қуёшда ўлик қоратанли қўнғизларга нисбатан 2-9 0 С пастроқдир. 14-Расм. Тирик ва ўлик қоратанли қўнғизларнинг Adesmia F.W. тана ҳарорати (Бакстон бўйича). Ғўза тунлами ( Helicoverpa armigera Hbn.) қуртларининг тана сиртидан ва стигмалар орқали тана ҳароратни совутувчи буғланиши мавжудлиги туфайли қуёш радиацияси 1 см 2 сатхга 1,0-1,2 ккал бўлганда тана ҳарорати 5-8 0 C дан ортиққа ўзгармайди (Стрельников, 1934). Тана ҳароратини фаол бошқаруви мускул ҳаракатини бошқаруви туфайли ўй асал-арисида ( Alpis millifera L.) кузатилган. Муҳит ҳарорати 13 0 С дан паст бўлганда асал-арилар тўпланиб, кучли ҳаракатларни амалга оширадилар. Тўданинг четида қолиб совуган индивидлар тинимсиз ҳаракатланиб, унинг марказига ўтишга ҳаракат қиладилар.

Ҳашаротларнинг мушаклар ҳаракатига айниқса тез ёки узоқ давомли учишга қобилиятли бўлган турларнинг, қиска муддатлар давомида тана ҳарорати жуда ва сезиларли даражада кўтарилаши мумкин. П. Бахметьевнинг (1899) кузатишлари бўйича қарағай бражниги ( Sphinx pinastri L.) қанотларнинг тез ҳаракати тана ҳароратини 10,7 0 С оширган. Юргенсон (1950) ва Н.П.Наумовларга (1955) мувофиқ Осиё чигирткаси ( Locusta migratoria L.) тинч турган холатда тана ҳарорати ҳаво ҳарорати даражасида, яъни 17-20 0 С бўлиб туради, учганда эса мускулларининг ҳаракати туфайли тана ҳарорати 30-37 0 С гача ошади. Ҳатто узоқ учишга қобилияти бўлмаган ва нисбатан секин учадиган ҳашаротларда мускуллар ҳаракати тана ҳароратини оширади; масалан, Стрельников (1957) бўйича, меъёрий яшаш шароитга ўтлоқ парвонаси ( Loxostege sticticalis L.) атроф муҳит ҳарорати қанчалик паст бўлса, тана ҳароратининг ошиши шунчалик юқори бўлади. Ҳашаротларнинг муҳит билан ҳарорат алмашинув ўлчами уларнинг йириклигига, шаклига, тузилишига ва тана рангига боғлиқ. Бу белгилар қандайдир даражада улар яшаётган муҳитнинг ҳароратига боғлиқ равишда юзага келган. Ўрнатилишича, ҳашаротларда иссиқликни ажратилиши уларнинг тана сатхи квадратига пропорционал равишда ўзгаради. Тана ҳажми эса энергия ажралиш кубига пропорционал бўлади. Аёнки бундай шароитда тана сатхининг умумий тана массасига нисбати мухим аҳамиятга эгадир. Кўриниб турибдики, бир хил шароитда майда ҳайвонларда иссиқликни ажратиш нисбатан ошади. Ҳашаротлар иссиқликни бошқарув механизмлари билан бир қаторда ўзининг кичик ўлчамлари туфайли қаттиқ қизиб кетишдан сақланадилар.

Ҳаммага маълумки, қорамтир ранглар оч рангларга нисбатан қўпроқ иссиқликни ютиш қоблиятига эга. Шу муносабат билан бўлса керак, юқори тоғ минтақалар ва Арктикада яшовчи ҳашаротларнинг кўпчилигида ранги қора бўлади. Экспериментал исботланишича (Кожанчиков, 1940, 1954), Ўрта Осиё оч рангдаги кузги тунламини ( Agrotis segetum var. pallida Stgr.) мазкур ҳашарот юқори ҳарорат ва паст намлик шароитда ўстирилганда олиш мумкин; ва аксинча бу капалакнинг катта қорамтир сибир шакли ( A. segetum var. glaucina Kozh.) ҳашаротнинг пасайган ҳароратда ўстирилганда ҳосил бўлади. Тарқалиш ареалнинг шимолий чегараларда стрелкасимон капалакнинг оч қанотли Acronicta lutea var. leucoptera Btl. шакллари тарқалган (Кожанчиков, 1950). Албатта, жуда ҳам кўп ҳолларда ҳашаротларнинг шакли, катта- кичиклиги, ранги ва бошқа белгилари муҳитнинг бошқа омилларига ва ирсий омилларга боғлиқ. Қуёш ёруғлигида ялтироқ метал рангдаги ҳашаротларда тана ҳарорати бошқа рангли ҳашаротларга нисбатан паст бўлади. Маълумки, метал тус ёруғлик нурларни қайтаришини таъминловчи тана қопламаси микроструктурасига боғлиқ. Қуёш нури ва радиациясининг тарқалиши ҳашаротларнинг тана ҳароратини 2 0 С гача, 0,1 кал оширади, бунинг устига радиациянинг иссиқлик таъсири ҳашаротларнинг морфофункционал ҳусусиятларга боғлиқ бўлган иссиқликни ажратиш хоссалари билан боғлиқ (Стрельников, 1957). Йилига икки ва ундан ортиқ насл қолдирувчи айрим ҳашаротларга ҳос бўлган фаслий диморфизм қандайдир даражада, шубҳасиз турли фаслларнинг ҳарорати билан боғланган бўлади. Энтомологик адабиётларда ҳароратнинг ҳашаротлар тана рангига, айниқса ғумбакдан

чиққан ва турли ҳарорат режимида ўстирилган капалакларнинг рангига таъсири ҳақида маълумотлар жуда ҳам кўп (Прохнов ва б.қ., 1927). Масалан, Хенке (1924) аскар қандала ( Pyrrhocoris apterus L.) қорамтир пигментларнинг ривожланиш шароитларни батафсил ўрганиб, қайд қилишича, ҳашарот рангига ҳароратнинг таъсири метаболизмнинг ўзгариши билан боғлиқдир. Бу борада фикрлар таҳминлар илгари ҳам билдирилган эди (Бахметьев, 1907). Қайд қилинганидек, ҳарорат фақат ҳашаротларнинг тери қопламасининг рангига таъсир қилмасдан, балки улар гемолимфасининг пигментациясига ҳам таъсир қилилади (Девяти, 1912, 1913; Аккерман, 1926). Албатта, диморф ҳашаротларда муҳитга мосланиш ҳусусиятлари ранги, катта-кичиклиги, ва баъзи физиологик жараёнлари фақат ҳароратгагина эмас, балки қатор бошқа омилларга ҳам боғлиқ. Масалан, Европада тарқалган капалаклар Araschnia levanapropsa L. биринчи баҳордаги насли сариқ қанотли, иккинчи ёзги насли эса қора қанотли . Илгари мазкур иккала насл ҳаттоки капалакларнинг икккита тури деб ҳисобланган. Биринчи насли Vanessa levana L., иккинчи насли эса V. prorsa L. деб номланар эди . Кейинчалик махсус тажрибалар ёрдамида кўрсатилишича (Зюферт, 1924,1927), мабодо мазкур капалак ғумбакларининг ривожи диапаузасиз (15-30 0 С) рўй берса, “ёзги” қорамтир капалакларнинг шакли пайдо бўлади, агарда унинг ривожланиши диапаузаси узилишлар, ёки у 0 0 C дан 10 0 C шароитда бўлса, сариқ “баҳор” кўринишдаги капалаклар пайдо бўлади. Аммо диапаузадан кейинги юқори ҳарорат prorsa шаклдаги капалакни юзага келтирмайди. Аниқланишича (Данилевский ва б.қ. 1961) ҳарорат бир хил 26 0 С бўлганда бир кеча-кундуз давомида ёруғликда ўстирилган қуртларда фақат prorsa шаклини берса, 9 соат ёруғликда ўстиришганда эса капалаклар эса фақат levana шаклини оладилар. Капалак қуртлари

қоронғида ўстиршганда ғумбакларнинг 77,6% диапаузага тушиб, сариқ капаклар берадилар. 22,4% эса диапаузасиз ривожланиб, кейинчалик қора капалакларга айланадилар. Келтирилган мисолдан кўриниб турибдики, бу ҳолда ҳашаротлар рангининг турлича бўлишида етакчи омил ҳарорат эмас, балки ёруғлик бўлмоқда. Турли ҳарорат турли тана қисмларнинг катта-кичиклигига таъсир қилиши ҳақида, масалан асал-ариларда, дрозофила пашшасида Drosofilla virilis Stuart., катта ун миттаси қўнғизида Tenebrio molitor L., қанотларнинг узунлигига таъсир қилиши ҳақида маълумотлар мавжуд. Ҳашаротлар ҳарорат кескин фарқ қилувчи режимда ўстирилганда баъзиларида личинкалар туллашининг ўзгариш мумкин. Масалан, Melanoplus mexicanus Sauss чигирткаси, 22-27 0 C ҳароратда 6 маротоба туллайди, 33-37 0 С ҳароратда эса 5 маротаба (Паркерб, 1929, 1930). Sphodromantus viridus Forsk личинкаси 25 0 С 5 маротаба, 37 0 С эса 9-11 маротаба туллайди (Пржибрам, 1909). Турли ҳароратда личинкаларнинг ривожланиши кўпинча имаголарнинг катта-кичиклигига ҳам таъсир қилади: бундай феномен масалан, дрозофила пашшасида Drosohila melanogaster Mg ., гўшт кўк пашшада (Calliphora erythrocephala Pall.) яйдоқчи ( Habrobracon juglandis Say ), кийим куяси ( Tineola biselliella Humm.) , эман ипак куртида ( Lasiocampa quercifolia L ) қайд қилинган. Ҳашаротларнинг ҳароратга мосланиши кўпинча уларнинг кўчишларида намоён бўлади. Иклими мўътадил ва совуқ бўлган мамлакатларда ҳашаротларнинг кўпчилиги совуқдан химояланиш учун, масалан дарахтлар пўстлоғи ва барглар тўшалмасининг остида ўтади. Тупроқ ҳашаротлари эса, тупроқнинг чуқур совуқ ўтмайдиган қатламларига ўтиб, қишки уйқуга тушадилар.

Кузда чигирткасимонларнинг (Acridodea) кўзачаларида озиқланишни якунланаётган малҳамчи қўнғизлар ( Mylabris Fbr.) авлоди ва қизилбошли шпанка ( Epicauta erytrocephala Pall.) личинкалари кўзачадан чиққандан кейин, тупроққа 10-40 см чуқурлигига кириб, у ерда сохта ғумбак фазасига ўтадилар. Бахорда сохта ғумбаклардан қайтадан личинкалар чиқади. Мазкур личинкалар озиқланмайди, уларнинг биологик вазифаси эса, тупроқнинг юқори қатламларга ўрмалаб чиқиб ғумбақланишидан иборатдир. Етук малҳамчи қўнғизи ( Mylabris Fbr.) авлоди ва шпанкалар кучсиз хитинлашган тана қопламларга эга бўлганлиги туфайли қаттик тупроқ ости қатламлари орқали унинг юза қисмига ўта олмаган бўлар эди (чигирткасимонлар, малҳамчи ва шпанкалар личинкалари ривожланиши учун озиқа муҳити бўлган тухумларини зич ҳайдалмаган тупроққа қўядилар). Малҳамчи ва шпанкаларнинг сохта ғумбаклари қалин қопламли бўлиб, эҳтимол, уларни қишлаётган фазасида личинкаларига нисбатан музлаб қолишдан яхшироқ сақлайди. Шунга ўхшаш хол тупроқ юқори қаватларида уя қуриб ёввойи асаларилар озиқа заҳираси билан озиқланадиган личинкалар кўпчилик қўнғизлар личинкалари ( Meloe L.) авлодида кузатилади. Сохта ғумбак босқичи билан ўтадиган қўшимча метаморфоз қишки паcт ҳароратларга нисбатан моcлашув ходисаси деб ҳам қараш мумкин (Языков- Захваткин, 1931). Тупроқ ҳашаротлар личинкалари тупроқ ҳароратига боғлиқ ҳолда унинг турли чукурлигида жойлашишлари мумкин (15- расм).

15-Расм. Тупроқ ҳароратига боғлиқ ҳолда Мармар хруши Polyphulla olivieri Cast. личинкаларнинг вертикал ўрнини ўзгартириши (Принц бўйича) 1 - тупроқнинг ўртача ҳарорати o C 20 см қатламда; 2- хруш личинкаларнинг ҳаракати Ташқи муҳитнинг ҳарорати оптимал ҳароратдан юқори бўлганда ҳашаротларнинг кўпчилиги қалинроқ сояли жойларга ўз ўрнини алмаштиради. Масалан, саҳро шароитда куннинг иссиқ соатларида кўпчилик ҳашаротлар ўсимликлар устига чиқадилар ёки В.В.Яхотовнинг кузатишларича қорақум саҳросида қумнинг чуқурроқ, нам, қизимайдиган қатламларига кўмилиб оладилар (бу кузатувлар асосан қоратанли қўғизларга Tenebrionidae тегишли). Осиё чигирткасининг личинкалари ( Locusta migratoria L.) хаво ҳарорати 50 0 С дан ошганда ўсимликлар соясига ўтиб, харакатланишни тўхтатадилар. Биринчи ёшдаги личинкаларнинг ҳаракати эрталаб тупроқ юзаси 12- 13 0 C гача қизиганда рўй беради. Каттаро қ ёшдаги личинкаларнинг ҳ аракати 14 -1 6 0 C ва катта ёшдаги личинкаларнинг ҳаракати 20 - 22 0 C рўй беради (Никольский, 1925). Лалми чигиркаси ( Calliptamus turanicus Tarb.) ҳарорат 37 0 C бўлганда озиқланишни тўхтатиб сояга ўтади. Юқори ҳароратда қарағай катта филчаси қўнғизлари ( Hylobius abietis L.) ўрмон дарахтлари кесилган ёритилган майдондан камроқ иситиладиган

ёритилмаган ўрмон қисмига ўтиб, мохга (йўсинга) кўмилиб, кундузги иссиқ пасайиши билан фаол ҳаётга ўтадилар (Воронцов, 1960). Ғудда парвонаси ( Dioryctria abietella Schiff.) тилоғочлар ғуддаклари дарахтнинг энг иситилган қисмларини зарарлайди (Воронцов, 1960), Сибирдаги ғудда одимчиси ( Eupithecia abietaria Goeze.) эса, аксинча, дарахтларнинг пастки шимол томондаги қисмида тўпланади (Флоров, 1951) Популяцияда индивидларнинг кўпчилигини жалб этувчи ҳарорат Вильямснинг таклифи бўйича (Боденгеймер, Шенкин, 1928), термик преферендуми деган номини олган. Ҳар бир тур ҳашаротнинг ҳар бир ривожланиш боскичи учун маълум бир маъқул ҳароратнинг мавжуд ёки йўқлиги ҳақидаги масала ўтган аср қирқинчи йиллари охирига қадар дискуссия бўлиб қолаверган. Баъзи муаллифлар бу масалага ижобий жавоб берганлар (Граевский, 1946), баъзи муаллифлар эса салбий (Рубцов, 1935 ва б.қ.), учинчи гурухдаги изланувчилар эса, лаборатория экспериментлари асосида термик преферендуми ҳашаротлар яшаш шароитга боғлиқлигини қайд қилганлар (Геютер, 1925; Боденгеймер ва Шенкин, 1928). Мазкур масала бўйича тадқиқотлар (Ликвентов, 1949; Уэллингтон, 1950 ва б.) нинг кўрсатишича, термик преферендуми ташқи муҳит омилларга жуда ҳам боғлиқ бўлади. Турли фасллар, кеча-кундузнинг турли соатларида ҳарорат преферендуми бир хил бўлмайди, ва у мазкур тур илгари ривожланган ҳарорат шароитига, демак ареалнинг турли қисмидаги иқлимга боғлиқ. Уэллингтонга (1950) мувофиқ, қорақарағай баргўровчиси қуртлари Канадада уларнинг тана ҳарорати 38 0 Сдан юқори бўлмаганда фаолдир, бунда мазкур ҳарорат атрофдаги муҳитнинг ҳароратидан 11- 12 0 С юқоридир. Бахорда қуртлари атроф-муҳит ҳароратидан 8 0 С ортиқ

бўлган куртаклар билан озиқланади; ёзда эса олдин улар нинали барглар билан озиқланиб, иссиқ об-ҳаво яқинлашганда ва уларнинг тана ҳарорати 38 0 С тенг бўлганда, улар дарахтнинг энг салқин жойларига, новда, поя ёки тупроққа ўтадилар. Ўзбекистон ярим чўл ҳудудлари шароитида қоратанли Adesmia panderi F.W. қўнғизи баҳорда кундузи, ёзда эса фақат ғира-ширада ёки эрта тонгда шўра билан озиқланадилар. А.В.Ликвентовнинг (1949) тадқиқотлари бўйича Ленинградда Pseudomonus puberscence Mull. Визилдоқ қўнғизлар 20-30 0 С ҳарорат зонасини афзал кўрадилар. Баҳорда, қишлаш жойилардан чиққандан кейин, визилдоқ қўнғизлар учун кеча- кундузнинг турли соатларида ҳарорат преферемдумнинг аҳамиятли бўлмай, соат 10 ва 13 орасида эса ҳарорат преферендумининг сезиларли кўтарилиши кузатилади. Жинсий етилиш даврида аниқ ритмик кеча- кундузли қисқаришлари ва ҳарорат преферендум диапазонининг кенгайиши рўй беради. Қўнғизлар афзал кўрган энг юқори ҳароратлар кундузги соатларда, энг паст ҳароратлар эса кечаси қайд этилган (16- расм). Махсус текширувларлар кўрсатдики, ҳашаротлар афзал кўрган ҳароратларнинг кеча-кундузлик ритми ҳашаротлар доимий ҳароратда сақлаганда ҳам узоқ сақланади, бундай преферендумни бузиш учун бир ой атрофида вақт талаб қилинади. Фасл давомида табиатда ҳароратнинг 16-расм. Pseudomonus puberscence M ul l. Қўнғизлари суткалик ҳароратга преферендуми динамикасининг ўзгариши (Ликвентовдан): 1- баҳорги озиқланиш даврида, 2- жинсий вояга етиш даврида, 3 жинсий қўшилиш ва тухум қўйиш даврида, 4-қишга тайёрланиш даврида

ошиши билан қўнғизларнинг максимум термик преферендумими, эркакларда 20 июнда, урғочиларда эса 2 июлда етади. Кузда термик преферендуми пасая бошлайди (17 расм). Фаслий миграциялар ва ҳашаротларнинг кеча-кундузлик кўчишлари, биотоплар орасида турлар алмашинуви, келтирилаётган намуналардан кўриниб турганидек, қисман ҳарорат таъсири билан бошқариб турилади. 17-расм. Pseudophonus pubescens Mull. қўнғизлари мавсумий ҳарорат преферендуми динамикаси (соат 13 ўлчами бўйича) (Ликвиентов): 1-эркаклар преферендуми. 2- урғочилар преферендуми Яшаш муҳитининг ҳарорати, ҳашаротлар ҳаётий шаклларини шаклланишига ҳам катта таъсир кўрсатади. Масалан, кучли қизитилган тупроқларда яшовчи кескур қўнғизлар ( Lethus Scop., Abrognathus Sem.et Medv., Ceratodirus Fisch. авлодлар) Ўрта Осиёда сутканинг энг иссиқ соатларида уяларида яширинадилар. Тупроқни уяларни қазиш учун уларда махсус мосламалар (қазувчи оёқлар, кучли ривожланган олдинги кўкрак ва б.қ.) мавжуд. Мева пашшаси ( Drosophilla melanogaster ) умрининг (кунларда) ҳароратга ва озиқланиш типига боғлиқлиги. ҳарорат 0 С сувда шакар шарбати

боқилганда билан боқилганда 34 2,1 кун 6,2 кун 28 2,4 кун 7,2 кун 24 2,4 кун 9,4 кун 19 4,1 кун 12,3 кун 14 8,3 кун - 10 11,9 кун - Барча кўрсатилган морфологик ва физиологик мослашув белгилари ва ҳулқ-атвор ҳусусиятлари жуда кўп жиҳатдан яшаш шароити ҳароратининг таъсирига боғлиқ. Муҳитнинг ҳарорати ҳашаротлар ҳаётига ҳар томонлама жуда катта бевосита ва билвосита таъсир кўрсатади (Уваров, 1931). Ҳарорат жуда юқори даражада ҳашаротлар онтогенезининг давомийлигини ва кўпинча имаголарнинг пуштдорлигини, ҳашаротларнинг ҳаракатчанлигини, ўлим суръатини белгилайди. Шундай қилиб, ҳашаротларнинг популяциялар сони ва уларнинг хулқ-атвори атроф- муҳитнинг ҳароратига жуда ҳам боғлиқ. Мазкур масалаларга тегишли бўлган қонуниятларни билиш катта амалий аҳамиятга эга бўлиб, бир қатор фойдали ва зарарли ҳашаротларнинг кўпайишини олдиндан билиш, мазкур қонуниятларни зарарли ҳашаротлар билан курашишда ва фойдали ҳашаротлардан фойдаланишда амалий аҳамият касб этади. Ҳарорат биоценозларни шаклланишида ва ҳашаротларнинг географик тарқалишида ҳам катта таъсир кўрсатади. Ҳашаротлар онтогенезининг тезлигига ҳароратнинг таъсири айниқса яққол қўринади. Ҳашаротларнинг эмбрионал ва постэмбрионал ривожланиши ва улар жинсий маҳсулотларининг (тухум ва спермалар) етилиш тезлиги юқори ҳароратларда (маълум бир чегараларда), одатда, тезлашади. Ривожланиш цикли бундай холатларда қисқаради, ва ҳашарот тезроқ тарқалади. Беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis

Hbst.), масалан, ҳарорат 17,6 0 С бўлганда тухумдан имаго шаклгача 56 кун ривожланади, ҳарорат 21,2 0 С бўлганда эса – 34 кун ва ҳарорат 22 0 С - 31 кун керак бўлади (Яхонтов, 1934). Хонқизи Semiadalia undecimnotata Schneid. ҳарорат 27 0 С бўлганда 16 кун ривожланади, 22 0 С бўлганда эса 30 кун (Яхонтов, 1950) ривожланади. Швед пашшасининг урғочилари ( Oscinella frit L.) ҳарорат 22 0 С бўлганда сохта ғумбакдан учиб чиқиб 10 кундан кейин тухум қўйиши мумкин, ҳарорат 17 0 С бўлганда - 14 кундан кейин, ва ҳарорат 14 0 С бўлганда – 36-38 кундан кейин тухум қўяди. Ҳашаротларнинг умри юқорироқ ҳароратларда тез ривожланиши туфайли фақат преимагинал босқичларда эмас, балки етук фазасида ҳам қисқаради. Мева пашшаси ( Drosophilla melanogaster L.), Лёб (1916) томондан ўтказилган текширувларда ҳароратга ва овқатланиш типига боғлиқ равишда турлича давомийликда умр кўрган эди. Ташқи муҳитнинг ҳарорати кўтарилганда ҳашаротларнинг ривожланиш тезлигининг ошиши қуйидагилар билан тушунтирилади: биринчидан, ҳашаротлар тана ҳарорати доимий эмас ва жуда кўп жиҳатдан ташки муҳит ҳароратига боғлиқ ва иккинчидан, барча кимёвий жараёнлар юқори ҳароратда тезлашади. ХХ асрнинг биринчи ўн беш йиллигида ҳар қандай организм оддий физик-кимёвий, асосан, коллоид типидаги тизим сифатида қабул қилинганлиги тўғрисида кенг фикр юритилган бўлиб, унда айниқса Канитц қаттиқ туриб олган кимёвий реакцияларнинг тезлиги Вант-Гофф қабул қилган, ва кейинчалик Аррениус томондан тузатилган қоидаларга бўйсиниш керак эди. Мазкур қоидага муносиб ҳарорат 10 0 С га ошганда кимёвий реакцияларнинг тезлиги 2 -3 б аробар ошади. Кейинчалик аниқлан ишича , Вант-Гофф-Аррениуснинг қоидалари ҳашаротлар

ўстириш тажрибалар и да намоён б ў л ган, кўпчилик ҳақиқатга жавоб бермади, Масалан у н миттаси ( Tenebrio molitor L .) ни ў c тириш учун 13,45дан 18,8 0 С гача ва 27,05 о С ва ундан ортиқ ҳ арорат лар да Крог (1914) мазкур қоидага тўғри келмайдиган маълумотларни олган. Канитц (1915) ҳарорат ошганда физик-кимёвий жараёнлар маълум чегараларда ошади, деб ёзган эди. Кейинчалик бу қоидалар жуда кўп тирик организмларга нисбатан тўғри келмаслиги аниқланди ва Вант-Гофф- Аррениус қоидалари танқидга учради. Ҳашаротларнинг ривожланиши ҳарорат ошганда маълум бир чегараларда тезлашади, лекин ҳарорат ҳар 10 о ошганда ҳарорат коэффициэнти бир хил бўлиб қолмайди, ҳарорат ошганда у камаяди. Вант-Гофф-Аррениус қоидаларининг тирик организмларга мос келмаслиги организм оддий кимёвий модда эмаслиги, бу мурракаб динамик бир-бирига таъсир этувчи биокимёвий ва функционал жараёнларнинг мажмуасидир. Ҳароратнинг ўзгариши фақат кимёвий реакцияларнинг тезлигига эмас, балки организмнинг функционал холатига, унинг метаболизмга таъсир қилади (Берерадек, 1935 ва б.қ.). Ҳашаротларнинг ривожланиши маълум ҳарорат чегараларида рўй беради; шундай ҳароратлар борки, улардан юқори ва улардан паст ҳароратларда ҳашаротларнинг ривожланиши тўхтайди. Ҳароратнинг бундай чегаралари юқори ва пастки ривожланиш бўсағалари деб номланади (Блунк, 1923; Боденгеймер, 1926 ва б.қ.). Мазкур атамага нисбатан адабиётда қарши фаразлар ҳам бўлган, ва бўсаға деган сўзни “чегара” сўзи билан алмаштириш бўйича тавсиялар ҳам таклиф этилган. Пастки ривожланиш бўсағаси ёки чегараси, баъзан ҳароратнинг нол (0) нуқтаси (Фридерик (1930) ёки биологик нол деб номлаш тавсия этилган (Наумов, 1935 ва б.қ.). Адабиётда мазкур тушунча учун “совуқнинг критик нуқтаси” (Сандерсон, 1908) сингари атамалар ҳам ишлатиган

эди, лекин охирги атама қабул қилинмади, чунки у илгари бошқа тушунчалар учун (у ҳақида гап кейинчалик кетади), қўлланилган эди. Пастки бўсағадан юқори ва юқори бўсағадан пастда бўлган ҳарорат самарали ҳарорат деган номини олди. Самарали ҳароратнинг катталиги ҳар бир конкрет ҳолда ривожланишнинг паст бўсағасидаги ва мавжуд реал бўлган ҳароратларнинг айримаси билан аниқланади. У ёки бу ҳашарот ҳар бир ривожланиш босқичидан ўтиш учун, жуда кўпчилик тадқиқотларда кўрсатилгандек маълум самарали ҳароратларнинг йиғиндиси ёки, иссиқлик доимий (иссиқлик константаси) зарурдир. Уни аниқлаш учун Сандерсон ва Пирс (1917) кейинчалик эса Блунк (1923) томондан қўйидаги формула тавсия этилган: Х =( T -с) * t , мазкур формулада Т – ривожланиши учун қулай бўлган ҳарорат, С – ривожланиш бўсағанинг ҳарорати, демак ( T -с) айирмаси самарали ҳароратни ифодалайди; t – ривожланиш кунлар (ёки соатлар)нинг миқдори. 18-расм. Bruinus ostosignatus Gerbl. Хон қизи қўнғизининг ривожланиш гиперболаси Сандерсон ва Пирс 400 дан ортиқ тажрибалар асосида 400000 экземпляр турли ҳашаротларни ўстириб, аниқлашича, ҳашаротларнинг

ҳароратга боғлиқ равишда ривожланиши гипербола шаклидаги эгри чизиқ билан ифодаланиши мумкин (18-расм). Гипербола усули бугунги кунда ҳашаротларнинг тахминий ривожланиш давомийлигини аниқлаш учун ва уларнинг йиллик насллар сонини тахминан аниқлаш учун кенг ишлатилади. Самарали ҳароратларнинг йиғиндиси ва гипербола усулларига асосланиб, ўсимлик касалликлари ва зараркунандаларга қарши карантин ҳизмати мазкур пайтда ҳудудда мавжуд бўлмаган ва худудга кириш мумкин бўлган ҳашаротларнинг ривожланишини ва демак, уларга қарши кураш заруриятини ёки фойдасизлиги ҳақида маълумотларни карантин қонунларига киритилиши мумкин. Метереологик маълумотлар бўлганда улар маълум бир даражада ҳашаротларнинг сонини башорат қилиш учун ҳам ишлатилиши мумкин. Гипербола усулини ишлатиш учун ривожланиш давомийлигини аниқлаб ҳашаротнинг ривожланиши бўйича бир неча ҳароратларда (минимум 2 ҳароратда) термостат ишлатиб, экспериментал кузатувларда ўтказиш зарур. Бундан кейин математик жиҳатдан ривожланиш бўсағаси ва ҳашаротнинг ҳар қандай ҳароратда яшаш давомийлиги аниқланади. Тахмин қилайлик ривожланиш кунларнинг сони ихтиёрий ҳароратда T да t га тенг, T 1 ҳароратда эса t 1 га тенг. Берилганлардан фойдаланиб иккита тенгламани тузиш мумкин. ва бунда, Х ва с (самарали ҳароратларнинг йиғиндиси ва ривожланишнинг қуйи бўсағаси ҳашаротнинг маълум бир тури учун константалар ва бир хил дир. Мазкур формулалар ноъмаълум катталикларни аниқлаш учун тенгламалар тизими кўринишда ечилиш мумкин.

, ёки қавс очилгандан кейин: , Маълум катталикларни тенгламанинг бир томонига ўтказилгандан кейин: , Ноъмалум катталигини қавсдан ташкарига чиқарсак, тенглама қўйидаги кўринишда эга бўлади: , Демак, , Ривожланиш бўсағаси аниқлагандан кейин Х , яъни ривожланиш бўсағанинг катталигини қуйидаги тенгламага қўйиб, самарали ҳароратларнинг йиғиндисини ҳам аниқлаш осон. , формуласи бўйича ривожланиш бўсағасини ва иссиқлик доимийлигини аниқлашдан кейин ҳашаротнинг ривожланиш давомийлиги ҳар қандай ҳароратда аниқланиши мумкин. ,

Маълум бўлган нуқталарни, жумладан ривожланиш бўсағани иккита тўртбурчак координаталарга нисбатан қўйиб (18 расмга қаранг, унда ривожланиш бўсағаси 20 о С тенг) ва уларни чизиқ билан бирлаштириб эгри чизиқ – гипербола олинади. Вертикал ўқи бўйича (ордината) ҳарорат катталиклари қўйилади, горизонтал ўқи бўйича эса (абсцисса) ривожланиш кунларнинг сони қўйилади. Ривожланиш бўсағасидаги нуқтасида гипербола горизонтал ўққа нисбатан деярли параллел; яъни мазкур ҳароратда ривожланиш катталиги чексизга тенг. Гиперболанинг ҳар қайси нуқтасидан перпендикуляр тўғри бурчак остида кесилаётган ўқларга тушириб, ҳашаротнинг маълум бўлган ҳароратда яшовчанлигини билишимиз мумкин, ва аксинча, ривожланиш давомийлиги маълум бўлганда, ҳароратни аниқлашимиз мумкин. Ҳашаротлар ривожланиш гиперболаларини уларнинг тўла ривожланиш цикли (тухумдан имагогача) ва унинг алоҳида босқичлар учун тузишимиз мумкин. Турли ҳолларда ривожланиш бўсағаси ва иссиқлик доимийлиги бир хил эмаслигини ҳисобга олинса, ва баъзи ҳолларда ҳашарот бир босқичнинг ривожланиш давомийлиги унинг бошқа босқич давомийлигига таъсир қилиш мумкинлигини ҳам ҳисобга олинса, бутун онтогенез учун гиперболанинг маълумотлари ҳар бир алоҳида ривожланиш босқичи учун асосланганда аниқроқ бўлади. Ҳашаротлар насллар сонини аниқлаш учун маълум бир ҳудудда унинг ривожланиши мумкин бўлган, бу даврдаги ўртача кеча-кундузлик ҳароратнинг умумий йиғиндиси аниқланиб, уни текширилаётган турнинг иссиқлик доимийлигига бўлиш керак. Фараз қилайлик, самарали ҳароратларнинг йиғиндиси йилига 3000 0 С га тенг бўлса, иссиқлик доимийлиги 1000 тенг бўлса, назарий жиҳатдан ҳашарот 3 насл бериши мумкин. Шуни хисобга олиш керакки ҳашаротнинг амалдаги ривожланиши доимий ҳароратда эмас, балки

ўзгарувчан ҳароратда рўй беради. Метереологик станциялардан олинган ҳарорат маълумотлари ҳашарот реал яшаб турган жойидаги ҳароратдан фарқ қилади, ривожланиш бўсағаси ва самарали ҳароратнинг йиғиндиси, олдинги босқичлар ривожланиш ҳароратига боғлиқ бўлиш мумкин, ва энг муҳими, ҳашаротнинг ривожланиш тезлиги фақат ҳароратга боғлиқ бўлмасдан бир қанча бошқа омилларга (намлиқ, озиқа ва б.) ҳам боғлиқдир. Бошқа омиллариинг аҳамияти қанчалик бор ёки йўқлиги кейинги бобларда берилади. Ҳашаротларнинг ривожланишига ҳароратнинг тебраниши, пастки ҳарорат бўсағасининг ва демак, самарали ҳарорат тебраниши, ҳамда самарали ҳароратларнинг йиғиндисининг таъсирини қўйидаги мисолларда кўриш мумкин. Ўтлоқ парвонаси ( Loxostege sticticalis L.) ёзги насл пронимфаларининг ривожланиш бўсағаси 17-18 о C атрофида тебраниб туради (Кожанчиков, 1935, 1937); Воут (1935), ўрнатишича, ун парвонаси ( Ephesti a kühniella Zell.) ривожланиш бўсағаси капалакларнинг тухум қўйиш даврдаги ҳароратга боғлиқ равишда ўзгариб туради. Фақат ривожланиш бўсағаларининг нисбий доимийлиги ва уларнинг ҳашаротлар физиологик ҳолатига таъсири чивинлар ( Aedes communis De Geer. ва A. caspius dorsalis Mgn. (Хелевин, 1957) мисолида аниқланган. Беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis Hbst.) тухумларининг ривожланиш бўсағаси 11,5 дан 13,2 о С гача тебранади (ўртача 12,2 о С), личинкаларининг ривожланиш бўсағаси -10,2 дан 15,2 0 С (ўртача 12,5 0 С), ғумбакларининг ривожланиш бўсағаси – 10,4 дан 15,2 о С гача (ўртача 11,6 о С) тебранган (Яхонтов, 1934). Ҳароратлар тебранишларининг аҳамияти турли ҳашаротлар учун бир хил эмас. Ундан ташқари тебранишларнинг катталиги ҳам маълум

аҳамиятга эга. Ғўза битининг ( Aphis gossypii Glov.) ва беда битининг ( А. craccevora Koch.) ривожланиши, мисол учун, кеча-кундузлик ҳарорат тебраниши 10 о С юқори бўлганда ривожланиш тормозланади, пастроқ ҳарорат амплитудалари эса ривожланишга билинарли даражада таъсир қилмайди (Яхонтов, 1934). Пастроқ ҳарорат тебранишлари, кўпинча, ҳашаротларда онтогенезни бироз тезлаштирди, бу масалан чигирткалар Melanoplus atlanis Rly. (Чепман, 1925) тухуми учун аниқланган, олма мевахўрининг ( Сarpocapsa (Laspeyrisia) pomonella L.) турли ривожланиш босқичлари учун (Шелфорд, 1929) аниқланган, бунинг устига Шелфорд тажрибаларида тезланиш доимий ҳароратдаги ривожланишга нисбатан мевахўрнинг тухумлари учун – 7%, қуртлари учун – 8% ва ғумбаклари учун 7% ни ташкил этди. Паркерга мувофиқ, чигиртка ( Melanoplus mexicanus Sauss.) ҳароратнинг тебраниши 22 дан 27 о С гача бўлганда ўртача ҳароратда боқилган ҳашаротларга нисбатан 12% тезлашади, ҳароратнинг тебраниши 12 дан 27 о С гача бўлганда эса ўртача ҳароратда боқилган ҳашаротларга нисбатан 25,8% га тезлашади (Паркеч, 1930). Сhorizagrotis auxiliaris Grt. тунлам капалагида ўтказилган тажрибаларда ривожланиш тезлиги айрим ҳароратларнинг давом этишига ҳам боғлиқлиги кўрсатилди (Кук, 1927). Олма мевахўрининг ривожланиши бўйича эса Хидли томондан (1929) Шелфорд кўрсатган маълумотлардан қатъий фарқ қилувчи натижалар олинди. Ҳароратнинг тебранишлари ривожланишни тезлаштирмай, аксинча секинлаштирган эди. Бу ҳароратнинг таъсир этиш ҳусусияти маълум бир шароитда бошқа бирга таъсир этувчи ташқи муҳит омилларига ва физиологик холатига боғлиқ бўлиш мумкинлигини кўрсатади. Ҳарорат тебранишларида ривожланишнинг мувофиқ ўртача ҳароратларга нисбатан секинлашуви ўсимлик битлари учун (Хидли,

1914) ҳам кўрсатилган. Боденгеймер (1926) таъкидлашича, табиатдаги ўртача ҳароратлар, лабораториялардаги доимий ҳароратга тенг бўлганда, ҳашаротларнинг ривожланиши кўпроқ давом этади. Зайтун пашшаси ( Dacus oleae Rossi.) табиатда ўртача 23 о С тенг бўлган ҳароратда 24 кун ривожланади, лабораторияда эса ривожланишнинг шу муддати 18 о С рўй беради. Беда барг филчаси экологияси устида тадқиқотлар ўтқазган (Яхонтов, 1934) Боденгеймер фикрига қўшилсада, аммо бу ўрнатилган тартибдан истесно эди. В.В.Яхонтовнинг (1934) тажрибаларида табиий шароит ўртача ҳарорати 24,1 о С тенг бўлганда қўнғиз 26 кунда ривожланган (ҳарорат одатда метереологик хизмат қабул қилинган соатларда бевосита филча яшаб турган шароитда ўлчанган). Термостатдаги худди шундай доимий ҳароратда унинг ривожланиши 25 кун давом этган; ўртача кеча-кундузлик ҳарорат 23,8 о С бўлганда, табиатда ва термостатдаги ривожланиш муво фиқ равишда 27 ва 25,7 кунни талаб этган, лекин ўртача кеча-кундузлик табиий ва термостатдаги доимий ҳарорат 22,3 о С бўлганда онтогенезнинг даври деярли бир хил бўлган 29 ва 29,6 кун (ҳатто лаборатория шароитида бироз кўпроқ давом этган). Людвиг ва Кэбл (1934) тажрибаларида аниқланишича, ҳарорат тебранишларининг таъсири ҳашаротлар турли ҳолатларида бир хил эмаслигини, ва ривожланиш даврида ҳароратнинг ошиши ёки пасайиши билан, яъни ҳарорат тебранишларининг йўналишларига, боғлиқлигини кўрсатишди. Кўпинча ҳашаротнинг ривожланиши учун оптимал бўлган ҳароратдан ортиқ тебраниш бўлганда, секинлашади. Тебранишлар ҳарорат оптимуми ва пастки ривожланиш бўсағаси ўртасида рўй берганда, улар ривожланиш тезлигига билинарли таъсир кўрсатмайди. Агар ҳарорат тебранишлари ривожланиш оптимумдан ошмаса, лекин пастки бўсағадан тушиб турса,

уларнинг ривожланишини тезлаштиришади (19-расм). Кожанчиков бўйича (1952, 1959) тенгсиз ипак қурти ( Ocneria dispar L.) ҳамда эман ипак қуртининг ( Antherea pernyi Guer.) қуртларида ҳарорат режимларининг ўзгариши фақатгина улар озиқланишни камайтирмаса, умуман депрессив омилнинг ролини ўйнаш мумкин, деб кўрсатишди. Юқорида айтиб ўтилганлар кўрсатадики, самарали ҳароратларнинг йиғиндиси услуби абсолют аниқ кўрсаткичларни эмас, балки анча- мунча тахминий натижаларни бериши мумкин. Лекин назарий ва амалий олинган натижаларнинг фарқи унчалик катта эмас лиги ани қ ланди . Табиий шароитда ҳашаротлар ривожланиш давридаги ҳароратларнинг тебраниши жуда кам (фақат эрта баҳорда ва қисқа вақт давомида) пастки бўсағадан тушади, ва ундан ҳам кам (фақатгина энг иссиқ даврларда ва жуда ҳам қисқа вақтга) ривожланиб, юқори бусағадан кўтарилиш мумкин. И.В. Кожанчиков (1937) нинг кўрсатишича, ҳароратнинг тебранишига боғлиқ бўлган ривожланиш муддатларининг тебраниши, кўпинча бир неча соат, баъзида бир неча кеча-кундуз атрофида бўлиш мумкин. Шуни ҳам инобатга олиш керакки, баъзи ҳашаротларда йилдаги наслларнинг сони ирсий жиҳатдан мустахкамланган ва анча- мунча иқлим иссиқ бўлган шароитда ҳам улар шимолий ҳудудларда қанча насл қолдирган бўлсалар, жанубда ҳам шунча насл қолдирадилар. Масалан, рапс узунбуруни ( Ceuthorrhyncus assimilis Payk.) ҳар қандай ҳароратда ҳам биттадан ортиқ насл бермайди, хон кизи қўнғизлари Cоccinella quinquepunctata L. ва C. septempunctata L.) иккитадан ортиқ; ғалла арракаши Cephus pygmaeus L. ва бузоқбоши Gryllotalpa gryllotalpa L. Россия шароитида ҳам Ўрта Осиёда ҳам биттадан насл беради. Осиё кўчманчи чигирткаси ҳам шимолий, ҳам жанубий кўпайиш ўчоқларида йиллик наслига эга ва б. Жуда кўп ҳолларда бу ҳарорат билан бирга

бошқа муҳит факторлари ҳашаротлар диапаузасини стимулловчи омилларнинг мавжудлиги билан тушунтирилади. Масалан, Осиё чигирткасида эмбрионал диапаузаси мавжуд, беш ва етти нуқтали хонқизларининг иккинчи наслида жинсий махсулотлар узоқ вақт давомида ривожланмайди (имагинал диапаузаси). Турли ҳашаротларнинг ҳар хил популяциялари бир хил ташки муҳит омилларга жавобан турлича таъсирланадилар, ва шунинг учун, диапаузада, баъзи ҳашаротлар ривожланишининг узилиши мумкин, баъзилари эса, диапаузага бутунлай тушмасликлари ҳам мумкин (Данилевский, 1956; Кожанчиков, 1950 ва б.). Бундай диапауза факультатив диапауза номини олган. Ҳарорат диапаузани тезлаштирувчи, ёки, аксинча, секинлаштирувчи ташки муҳит омиллари орасида етакчи ролни ўйнайди. 19 – расм. Ҳароратнинг ҳашаротлар ривожланиш давомийлигига таъсири (Людвиг ва Кэбл бўйича): I- ривожланишни тўхтатишга олиб келадиган тебраниш зонаси; II- ривожланиш тезлигига таъсир қилмайдиган тебраниш зонаси (доимий ҳароратга нисбатан); III- ривожланишни тезлатадиган тебраниш зонаси Диапауза алоҳида индивидларнинг жисмоний ҳолати билан ҳам чақирилиши мумкин. Масалан, баъзи ҳашаротлар учун кўрсатилишича, алоҳида индивидлар, бошқалари ривожланаётган муҳит шароитда

диапаузага тушиш мумкин. Тошкентда йилига уч насл берувчи олма мевахўри ( Carpocapsa ( Laspeyresia ) pomonella L.), биринчи насли қуртларнинг 5% кейинги йилнинг баҳоригача диапаузага тушадилар, августнинг бошида диапаузага қуртларнинг 15% тушади, ва августнинг ўрталарида эса қуртларнинг 60% диапаузага тушади. Мазкур феномен, эҳтимол, меъёрий ривожланаётган индивидлар кутилмаганда омиллардан нобуд бўлганда, турнинг гарант мосланиши сифатида ҳизмат қилиши мумкин. Битта популяция фақат индивидларнинг бир қисмида диапаузани келтирувчи сабаблар эса хозирча яхши ўрганилмаган. Агарда графикка ҳашаротларни ўртача ҳароратларда ўстиришнинг бир неча кўрсаткичлари қўйилса ва имконияти борича кўпроқ кўрсаткичлар бўлса гипербола усулини қўллашда ҳисобларнинг аниқлиги ошади. Самарали ҳароратлар йиғиндисини ҳашаротлар йил давомида эҳтимолий наслларининг сонини аниқлашда фойдаланилганда, имкон қадар бундай жой учун кўп йиллик ўртача ҳарорат маълумотларидан фойдаланилишни назарда тутмоқ керак. Яниш (1925, 1927) Крогнинг юқорида қайд қилинган материаллари ва Сандерсоннинг Margaropus annulatus Say. ҳароратга боғлиқ ривожланиш давомийлиги соҳасида олган ва айниқса ўзининг тегирмон парвонаси ( Anagasta küeniella Zell.) тўғрисида йирик ишларини таҳлил қилиш асосида ҳашаротларнинг ривожланиш тезлиги ҳароратнинг кўтарилиши билан пропорциональ эмaслигини кўрсатди. Жумладан, M. annulatus Say. учун ҳарорат 28 0 С юқори бўлганда унинг ривожланиши секинлашади (20-расм), шунинг билан бирга бундай секинлашувни ва юқори ривожланиш бўсағасини гипербола усули билан тасвирлаб бўлмайди.

20-расм. Margaropus annulatus Say. тухумининг ҳароратга боғлиқ ҳолда ривожланиш тезлиги ва давомийлиги (Яниш бўйича) 1 – ривожланиш давомийлиги (занжирли чизиқ); 2 – тезланиш суръати. Яниш кўрсатишича, биологик жараёнларни ифодалаш учун нафақат Вант-Гофф қоидаси, балки ҳароратлар йиғиндиси ҳам етарлича қониқарли эмас. У ходисалар динамикасини хисобга олишни зарурлигини кўрсатади. Ҳашаротларнинг ҳароратга боғлиқ равишда ривожланиши бўйича маълумотларни таҳлили натижасида Яниш гипербола формуласининг ўрнига мукаммалроқ бўлган занжирли чизиқ формуласини киритди: бу формулада y - ривожланишнинг давомийлиги; m – тур учун минимал ривожланиш учун зарур вақт; а – занжирли чизи қ тиклигини белгиловчи константа; х - ривожланиш и амалга оширилаётган ҳ арорат. Занжирли чизиқ – бу абсолют эгилувчан, иккила учидан осилган занжир жойлашган эгри чизиқ. Мазкур занжир ҳашаротнинг ривожланиш давомийлиги қанчалик ҳароратга боғлиқлигини кўрсатади. Баъзан у Янишнинг экспоненциал эгри чизиғи деб номланади (20-расм).

Яниш формуласи бўйича, аммо m катталиги фақат махсус экспериментлар ёрдамида аниқланиши мумкин. Бу эса оддий иш эмас. Константа а нинг аниқланиши қўйидаги формула бўйича амалга ошириш мумкин. Яниш ўз усулини тегирмон парвонаси ( Anagasta kühniella Zell.) мисолида, аниқ кўрсатди. Унинг аниқлашича тухумларнинг эмбрионал ривожланиши ҳарорат 29,6 о С бўлганда минимал ва 3,75 кеча-кундузга тенг; ривожланиш даври 21,8 кеча-кундуз бўлганда а нинг қиймати 1,164 га тенг. Яниш усули Блункнинг гипербола усилига қараганда анча аниқ, лекин у m катталигини аниқлаш учун жуда мурракаб бўлганлиги учун деярли амалда қўлланмади. Ундан ташқари оддий табиий шароитдаги ҳароратлар чегарасида гипербола эгри чизиғи ва мурракаб занжирли чизиқ ўзаро жуда яқин. Сандерсон, Пирс, Блунк ва Боденгеймер ишларидан ҳам эртароқ Прохнов (1907, 1908, 1914) ҳашаротлар ривожланишнинг ҳароратга боғлиқлигини аниқлади. Прохнов усули гиперболани тузиш учун самарали ҳароратлар йиғиндисини, экспоненциал эгри чизиқни тузиш учун минимал ривожланиш тезлигини талаб этмайди. Унинг усулида экспериментал равишда ҳашаротларнинг турли ҳароратларда ривожланиш тезлигини аниқлаб, бир рақамни ривожланиш кунларнинг ёки соатларнинг сонига бу иккала ҳарорат нуқталарда бўлиш керак. Мазкур шартли бирлик бутун ривожланиш даврини ифодалайди, уни ривожланиш давомийлигига бўлишдан ҳосил бўлган бўлинмаси эса, мазкур ҳароратларда ривожланиш индексларни ифодалайди, яъни бир кеча-кундуз, ёки бир соат давомида бу ҳароратда ҳашарот

онтогенезнинг қайси қисмини ўтаганлигини кўрсатади (ёки, агар метаморфоз маълум бир фазанинг бир қисми - тухум, личинка, ғумбак бу ривожланиш фазаси кузатилса, қайси қисми бир кеча-кундуз давомида тугаллаганлиги аниқланади). Бу усулни иссиқ севар хонқизининг Brumus ostosignatis Gebl. турида (бу турнинг ривожланиш бўсағаси 20 о С тенг) тушунтириш мумкин. 23,3 о С брумус 50 кун ривожланади, 24 о С –40 кун, 26 о С –26,5 кун, 27 о С – 22,5 кун, 28 о С – 20 кун ва 30 о С – 16 кун ) (2 8 -расмга қаранг). Бир сонини кўрсатилган кунларга бўлсак қўйидаги ривожланиш индекслари олинади: 23 о С да – 0,02; 24 о С – 0,025; 26 о С – 0,038; 27,1 о С – 0,044 , 28 о С – 0, 0 5 ; ва 30 о С – 0,063. Агар тўғри икки бурчакли координаталар тизими графигига ҳашаротлар ривожланиш индекслар и ни қўйиб чиқсак, ривожланиш тезлиги чизиғи олинади. Бундай график ҳашаротнинг ривожланиш тезлигини ҳ ар қандай кутиладиган ҳарорат режимида аниқлашга ёрдам беради. 15 турдаги ҳашаротларнинг тухум ёки ғумбак (улардан 14 тур капалаклар ва яйдоқчи Microgaster nemorum Htg. ғумбаклари) ривожланиш тезлигини аниқлаб, ва улар учун ривожланиш тезлик графикларини тузиб, Прохнов бу кўрсаткичлар ўртасида маълум бир қонуният борлигига ишонч ҳосил қилди. Мазкур чизиқлар дастлаб чўзилган S-симон бўлиб, кейинчалик энг юқори тез ривожланиш чўққисига етиб, кескин буралиб нолгача тушади, яъни ривожланиш кескин чўзилади ва кейин тўлиқ тўхтайди. Мазкур қонуният Прохнов томондан барча 15 тур ҳашаротлари учун берилган (21-расм). Ривожланиш индекси шартли катталик бўлганлиги учун, уни хисоблашни осонлаштириш учун Прохнов бир сонини ўрнига ўн сонини

ишлатди, яъни 10 рақамни ривожланиш давомийлигини ифодаланувчи рақамига бўлди. 21-расм. Ҳароратга боғлиқ ҳолда ҳашаротлар ривожланишининг тезлиги (Прохнов ва Уваров бўйича) Шелфорд (1929) гипербола усулини, айниқса бу усул билан юқори ривожланиш мезонини аниқ бўлмаслигини аниқлаб, танқид қилиб, Прохнов усулини ҳам бироз ўзгартиради. У барча ривожланиш давомийлиги индексларини % қўйидаги формула бўйича хисоблайди: V= 100/x, мазкур формуласида V – ривожланиш тезлиги (бир кеча -кундуз ёки бир соат давомида) x – мазкур стадиянинг мазкур ҳароратда рив о жланиш давомийлиги. Демак, Прохнов ва Шелфорд гипербола усулида талаб этиладиган самарали ҳароратлар йиғиндисини эмас, балки шартли индексларнинг йиғиндисини олишди. Бу тезликларни аниқлашнинг усулини баъзи экологлар (Кожанчиков, 1937) жуда ҳам қулай деб хисоблайдилар. Албатта Прохнов-Шелфорд усулининг аниқлиги нисбийдир, чунки ҳашаротларнинг ривожига ҳароратдан ташқари қандайдир даражада кўпгина бошқа баравар омиллар таъсир қилади.

Ҳашаротнинг ҳароратга боғлиқ равишда ривожланиш тезлиги, Прохнов тасвир этган усулда, ривожланиш давомийлигига тескари пропорционал бўлган катталикдир. Агар ҳашаротнинг ривожланиш давомийлиги ҳароратнинг функцияси сифатига гипербола тенгламаси билан ифодаланса, ху=с, демак тескари катталик (гиперболанинг реципроки) тескари тенгламаси билан аниқланиши мумкин: х (1/у) =с, ёки х/у =с Охирги тенглама эса тўғри чизикнинг тенгламасидир. 18-расмда Brumus ostosignatus Gebl. хон қизи қўнғизи ва унинг реципроқининг гиперболаси кўрсатилган. Охиргиси, табиий равишда ривожланиш бўсағадан (20 о С) бошланади. Бу гиперболага реципрок бўлган эгри чизиғи ҳашаротнинг ривожланиш тезлигини (ҳарорат ошганда унинг тезланишини) ифодалайди. Гипербола юқорида айтиб ўтилган сабаблари туфайли ҳашаротнинг ривожланиш тезлигининг ҳароратга боғлиқлигини аниқ кўрсатмаганлиги учун, унинг реципроки ҳам, ҳароратнинг ривожланиш тезлигига таъсирини акс эттира олмайди. Яниш формуласига биноан реципрока занжир чизиғи қуйидагича аиқланиши мумкин: График шаклда S-симон шаклига эга бўлган эгри чизиқ бўлиб, ҳароратлар ривожланишини кучайтирувчи чегарасигача, охирида жуда кучсиз эгилган, асосий узунлигида эса деярли тўғри чизиқ қўринишга эгадир (20-расмга қаранг). Табиийки, Прохнов эгри чизиғида ҳашаротларнинг ҳароратга боғлиқ бўлган, ривожланиш чегарасида жойлашган қисми, чўзилган S ҳарфига ўхшайди, унинг устига эгри чизиғининг ўрта қисм бўлаги деярли тўғридир (21-расм). Крог (1914) ун митаси ( Tenebrio molitor L.) ғумбакларининг ривожланиш тезлигини

ифодаловчи эгри чизиғини, критик ҳароратларга тузди ( Tenebrio molitor L.), мазкур чизиқ деярли тўғри чизиқ бўлиб, фақат учларига эгилган (22- расм). Шундай қилиб, ҳашаротларнинг ҳароратга боғлиқлигини ифодалувчи гиперболанинг реципрокаси, ҳарорат ривожланишни тезлаштирадиган чегараларида, яъни деярли барча табиий ҳарорат шароитларида занжирли реакцияларнинг реципрокига яқин. Бу яна бир бор оддий гипербола усулининг Яниш усулига нисбатан ишлатиши амалиётга қулайлигини кўрсатади. Агарда, ҳашарот ривожланишининг қайси бир қисмини вақт бирлигида (кун, соат) у ёки бу ҳароратда тугалаганлигини билиш мухим бўлса, буни тузилган гипербола асосида, 1 ёки 100 ҳашаротнинг ривожланиш кунларига бўлиш орқали амалга ошириш мумкин. 22-расм. Ун митаси ғумбакларнинг ривожланиш тезлиги ( Т , соатларда) ва реципроки - улар ривожланиншнинг тезлиги ( V ) (Krugh, 1914) Ҳашаротлар ҳаётчанлигининг ҳарорат оптимуми, кўпинча, уларнинг ривожланиш стадиялари тугалланган ҳароратга тўғри келмайди, одатда энг оптимал ҳаётий ҳарорат бироз пастроқда ётади. Ривожланишнинг максимал тезлигини таъминловчи ҳароратларда, кейинчалик ўлимнинг кўпайиши кузатилади (23-расм). Фақат баъзи,

кўпинча жанубий ва иссиқсевар турлар учун, ёки уларнинг баъзи ривожланиш боскичлари учун, хаётчанликнинг оптимуми ва ривожланиш тезлиги бир хил бўлади. Мисол қилиб буларга Prodenia litoralis F., (Яниш, 1930), Осиё чигирткасининг личинкалари ( Locusta migratoria L) (Предтечёнский, 1934), ўтлоқ парвонаси ( Loxostege sticticаlis L.) қуртларини, (Знойко, 1934) кўрсатиш мумкин. Бундай ҳаётий оптимумни ва ривожланишнинг бир бирига тўғри келишини И.В.Кожанчиков (1937) турнинг иссиқ севарлик кўрсаткичи деб ҳисоблайди. 23-расм. Турли термик шароитда ривожланганда қуртларнинг ўлиш сони (Кожанчиков бўйича): 1- Acronicta rumicis L., 2-Daseochaeta alpium Osb. 3-Diphthera coenobita Esp. Баъзи ҳашаротларда, масалан, безгак чивинида Anopheles hyrcanus Pall., ҳарорат оптимуми, газ алмашинувининг фаслий ўзгаришлари аниқланган. Кузда мазкур кўрсаткичлар баҳорга нисбатан пастроқ (Чагин, 1948). Кўриниб турибдики, мазкур кўрсаткичлар бутун ҳаётчанликнинг фаслий ўзгаришига олиб келиш керак. Ҳашаротларнинг ҳаётчанлик оптимуми асосан қўйидагилар билан ҳарактерланади: а) преимагинал стадияларда ўлим бўлмаган холда,

преимагинал ва имагинал стадияларнинг энг катта тезлигида ривожланиши; б) озиқани излаганда, қарама-қарши жинсдаги индивидни қўшилиш учун излаб, тухум қўйиш учун жойини топганда, табиий кушандалардан қутилишда ҳаракатчанлик кучайиб фаолликни аниқлайди; в) максимал серпуштликда; г) имагинал фазанинг индивидларининг кўпайиш потенциал имкониятлари тугаб ўлишида. Ҳашаротларнинг фаол ҳаракатланиши оптимал ҳарорати, қайси бир харорат ҳисобланадики, у популяцияларнинг кўпчилигини жалб қила олса. Термик преферендум уларнинг кўп озиқа истеъмол қилиши билан ҳам ҳарактерланади. Блунк (1923) маълумотлари бўйича сув қўнғизнинг ( Dytiscus marginalis L.) максимал хўралиги 24 дан 27 о С гача кузатилади. Тичак (1925) келтирган маълумотларга мувофиқ, кийим куянинг қуртлари ( Tineola biselliella Humm.) кўпроқ озиқа истеъмол қилиб, бу озиқа 30 о C га нисбатан 20 о C ҳароратда улар томонидан яхши хазм қилинади. Етук қоратарғил чигиртка ( Oedaleus decorus Germ.) 30-35 о C ҳароратда жуда ҳам хўра бўлиб, ҳарорат 36 о C бўлганда у мутлоқ озиқланмайди. Тур популяцияларидаги энг кўп индивидларни жалб этувчи ва уларни хўралигини таъминловчи ҳарорат, мазкур популяциядаги қайси бир индивидлар моддалар ва энергия алмашинувига энг кўп мослашган ҳарорат бўлса. Моддалар алмашинуви, албатта фақат ҳароратга нисбатан эмас, балки муҳитнинг бошқа, ҳарорат билан бевосита, ёки билвосита боғлиқ бўлган, омилларга, масалан намликка, озиқага, характерига ва х.к. боғлиқдир. Ўхшаш муҳитда доимо яшовчи стенобионт турларнинг термотаксиси нисбатан доимий бўлади. Кийим битини ( Рediculus vestimenti Nitz.) доимий 28-31 о С ҳарорат ҳар доим ўзига жалб этади.

Cаmnulla pellicida Scudd. чигиркасининг термик преферендуми 36,6- 37,7 о С, уй пашшасида ( Musсa domestica L.) у 32-44 о С тенг. Эврибионт турларда метаболизмнинг муҳит омилар мажмуасига ўрганиш, адаптацияси рўй беради. Бу эса ҳарорат преферендумини аввал қайд қилинган яшаш шароити билан боғлиқлигини аниқлайди. Қоидага биноан табиатдаги юқорироқ ҳароратларда нафақат преимагинал, ва ҳоланки ҳашаротларнинг имагинал яшаш даври қисқаради (метаболизм жараёнларининг тезлашганлиги туфайли). Ёзги уйқуга тушувчи ҳашаротлар бундан истисно. Аммо маълум бир ҳарорат оптимуми, ёки маълум бир ҳарорат зонаси имагинал стадиянинг потенциал кўпайиш имкониятлари тугалланиши ва максимал пуштдорлиги учун мавжуд. Копуляция ва тухум қўйиш (ёки тирик туғиш) ҳашаротларда маълум бир тур учун аниқ бўлган чегараларда амалга ошади. Баъзи ҳашаротларда тухум қўйиши учун оптимал ҳароратлар аниқланган. Масалан, ўтлоқ парвонаси ( Pyrausta stiсticalis L.) учун 25 o C, меромиза пашшаси ( Meromyza saltatrix L.) - тухум қўйиши учун оптимал ҳарорати 20-30 о С, швед пашшаси ( Oscinella frit . L.) учун эса - 18-30 о С, шунинг билан бирга ҳарорат 16 о С дан паст бўлганда охиргиси тухум қўйишдан бутунлай тўхтайди. Ҳарорат маълум бир даражагача ошганда ҳашаротларнинг тухум қўйиш суръати ва пуштдорлиги ошади. Баъзида бундай ҳарорат чегараси ҳашаротнинг фаоллик чегарасига яқин бўлиши, ва ундан кейин эса ҳарорат билан боғлиқ бўлган қотиб қолиш туфайли четга чиқиш рўй беради. Масалан, Шуберт (1928) тажрибаларда Piema quadratum Fieb. 20 урғочи қандаласи 10 кун давомида 10-12 o C 136 тухум қўйган бўлса ҳарорат 18-20 o C бўлганда – 352, 37-40 o C ҳароратда эса 764 дона тухум қўйган.

Бошқа ҳашаротларда жинсий серпуштликнинг ошиши ҳарорат чегарасидан бир мунча четга чиққанда кузатилиб, бунда рўй берувчи ҳароратдан анча узоқлашган бўлади. Беда барг филчаси ёки фитономус ( Phytonomus variabilis Hbst.) да масалан, иссиқликдан четга чиқиш ҳарорати 25 о С ошганда рўй беради. Тухумларнинг асосий қисми эса эрта бахорда қўйилиб, ёппасига тухум қўйиш 13-15 o C тус олади (Яхонтов, 1934). Гирдак куяси ( Cemiostoma scitella Zell.) капалагининг юқори ҳаётий фаоллиги 23-24 о С бўлсада у анча юқори ҳароратда ҳам яшай олади. Ғалла битининг ( Schizapnis graminum Rond.) максимал кўпайиш суръати 20-25 о С ҳароратда кузатилсада, аммо унинг фаол кўпайиши 35 о С ҳам давом этади (Шелфорд, 1929). Ҳашаротларнинг пуштдорлигига сутка давомида ҳароратнинг тебранишлари таъсир кўрсатиши мумкин, масалан кеча-кундузги паст ҳарорат амплитудалари юқори амплитудали тебранишларга қараганда Aphis craccivora Koch., A. gossypii Glov., Xerophilaphis plotnicovi Nevs.ғўза битлари кўпайишига ижобий таъсир кўрсатади. Кеча- кундузги ҳарорат минимуми 10 о С дан паст бўлганда ва кеча-кундузли максимуми 30 о С дан ортиқ бўлганда уларнинг тирик туғиш имкониятларини қисқартиради (Яхонтов, 1930). Тухум қўйиш ва тирик туғишнинг юқорилашган суръатлари ва ҳатто юқори серпуштлик, аммо ҳали ҳашаротнинг ҳаётчанлиги ошишини белгиламайди. Юқори ҳароратда жинсий маҳсулдорликнинг ошиши тухумларни етилишини стимулаш билан бирга насл ўлими кучайиши ҳам кузатилади. Ток барг ўровчилари Polychrosis botrana Schiff. ва Clysia ambguella Hb. тухумлари Ўрта Осиёнинг иссиқ дарврида 50% халок бўлади. Узоқ давом этаётган юқори ҳарорат ва паст намликда эса олма куяси тухумлари ( Vponomeuta malinellus Zell.) тўла ҳалок бўлиб, мазкур зараркунандани Ўрта Осиёда тарқалишини анча

чегаралайди. Чепманга (1930) мувофиқ, кичик ун митасининг ( Tribolium confuzum Duv.) пуштдорлиги 27 o C ҳароратда 34 o C га нисбатан паст. Аммо биринчи холда барча тухумлардан личинкалар очиб чиқади, иккинчи холда эса фақат 76% тухумлардан. Яъни 34 o C қўйилган тухумлардан чиққан личинкаларнинг ўлим фойзи юқори бўлди. Ҳаётчанлининг ҳарорат оптимуми ҳашаротларнинг турли ривожланиш стадиялари учун, ҳамда уларнинг ҳар хил турлари учун ҳам бир хилда эмас. Масалан, кўзги тунлами ( Agrotis segetum Den. et Schiff.) тухумлари учун ҳарорат оптимуми - 25,3 o C, қуртлари учун - 22,0 o C, ғумбаги учун - 19,0 o Cга тенг (Кожанчиков, 1937). Баъзи тўғриқанотлилар (Orthoptera) Фаластина саҳролардаги куннинг ярмида, ҳарорат 40 o C ва ундан ортиқ кўтарилганда ҳам, юқори фаолдир, баъзи ўсимлик битлари (Aphidodea) ҳаракатчан бўлиб ҳарорат 7,2 o C бўлганда ҳам кўпаядилар (Аукстон, 1927). Иссиқроқ иқлимда яшаётган ҳашаротларнинг ҳаётчанлик ҳарорат оптимуми қоидага биноан шимолий ҳудудларга яшаётган турларга қараганда, кўпинча, юқорироқ бўлади. Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, бир турдаги ҳашаротлар маълум ривожланиш стадияларида ҳам ҳарорат оптимуми бир хил шароитда доимий бўлмайди, чунки ҳашаротларнинг ҳаётчанлигига ҳароратнинг бошка муҳит омиллари билан турли комбинациялар таъсири бир вақтда доимий бўлмайди. Муҳит ҳарорати оптимумдан ошганда ҳашаротларнинг ҳаётчанлиги дастлабки тўлиқ фаолликни йўқотмасдан пасаяди, кейинчалик эса иссиқликдан қотиши рўй бериши намоён бўлади. Чидамлик ҳарорат максимуми рўй бергандан кейин улар нобуд бўладилар. Ўлим одатда юқори ҳароратларда оқсилларнинг денатурацияси туфайли рўй беради. Терморегуляция ва оқсилларнинг таркиби турли турларда бир хил бўлмаганлиги сабабли, улар яшайдиган

шароитда юқори ҳароратларга нисбатан уларнинг чидамлиги бир хил эмас. Ҳашаротлар турлари кўпчилигининг ўлими муҳит ҳарорати 45- 48 о C тенг бўлганда рўй беради, лекин ҳашаротларнинг баъзи турлари ундан ҳам юқори ҳароратга чидамли бўлишлари мумкин. Масалан, баъзи тилла (Buprestidae) қўнғизлар личинкалари ва саҳро чигирткаси ( Schistocerca gregaria Forsk.) фаоллиги 52 о С ҳам қайд қилинган (Боденгеймер, 1929; Граам 1922), ва баъзи Ephydiridae пашшалар оиласига мансуб личинкалар саҳроларда 65 о С да ҳам фаол бўладилар. Ҳарорат оптимумдан пастроққа тушганда ҳашаротларнинг ҳаётчанлиги дастлаб фаоллиги тўла йўқотилмасдан пасаяди, кейин эса совуқдан қотиши ва кейинчалик ҳароратнинг пасайиши айрим даражада уларни ўлимга олиб келади. Шимолий ҳудудларда яшовчи ҳашаротлар жанубий ҳудудларда яшовчиларга нисбатан совуққа чидамлироқ ва очиқ қишловчи ҳашаротлар, ҳимояланган қишлашга кетувчи ҳашаротларга нисбатан совуққа чидамлироқ бўладилар. Демак ҳашаротларнинг совуққа чидамлиги ва яшаш шароити ўртасида тарихий боғланиш мавжуд (Лозина-Лозинский, 1952; Кожанчиков, 1937; Калабухов, 1946; Ушатинская, 1957; Хакимова, 1960 ва б.қ.). Ҳашаротларнинг турли ривожланиш фазалари бир биридан кескин фарқлайдиган совуққа чидамлиги билан ажралиб турадилар. Совуққа нисбатан анча юқори чидамлилик қишловчи фазалар учун хосдир. Масалан тенгсиз ипак қуртининг ( Ocneria dispar L.) етук капалаклари ҳарорат -4 о С бўлганда 30 мин давомида нобуд бўладилар. Етук Melanoplus mexicanus Sauss. -8 о С икки кеча-кундуз давомида, нобуд бўладилар. Agrotis ypsilon Rott. тунламида совуққа бир мунча чидамлилик фақат ғумбак фазаси учун хос.

Ҳатто ҳашаротлар қишловчи фазаларининг совуққа чидамлилиги иқлими совуқ ва мўътадил бўлган жойиларда ҳашаротнинг физиологик ҳолатига, унинг қишқи уйқуга тайёргарлик ҳолатига боғлиқ равишда фарқ қилади. Қишлаш учун тайёгарликни ўтамаган ҳашаротлар табиий қишлашга ўтган ҳашаротлар сингари совуққа чидамли бўлмайдилар. Қишлаш учун тайёргарлиги, энг аввало сув умумий миқдорининг тана тўқималар ва бўшлиқларида камайиши билан боғлиқ. Бунинг натижасида эркин, коллоидлар билан боғлиқ бўлмаган сувнинг миқдори камаяди. Коллоид сув, эркин сувдан зичлироқ ва паст ҳароратларда музга айланмайди. Кўк капалакнинг қишловчи қуртлари ( Nygmia phaeorrhoea L.) - 14 о С ҳароратда 158 кун давомида чидайди, бу даврда уларнинг танасидаги сувнинг миқдори 68,72 % бўлиб, ёғ таначалари унинг қуртлари тана вазнининг 5,76% ташкил қилади, кўк капалакнинг фаол шакллари эса баҳор пайтида шундай ҳароратга 1,5 соатдан 4 соатгача чидамли бўлади, улар танасидаги ёғ таначалари миқдори 3,84 - 4,91% ва тўқималаридаги сувнинг миқдори 80-84% ташкил этади (Сахаров, 1928). Музлашга чидамли ҳашаротларга мисол тариқасида, масалан, махаон-капалаги ғумбагини кўрсатиш мумкин, яъни у музлаган ҳолатда –196 0 С ҳам чидайди ёки Африка тоғли ҳудудларида яшовчи пирпироқ чивиннинг личинкаси эса –270 0 С совуққа ҳам чидайди (Чернышев, 1996). Чигирткада ( Chortophaga viridifascia De Geer.) тана умумий массасига нисбатан сув 65%, фаол ривожланиш даврида эса 78% ни ташкил этади (Бодин, 1921). Лекин сув миқдорининг кескин йўқотилиши ҳашаротлар қишлашдан кейин ўлимга олиб келади (Ушатинская, 1949; Лозина-Лозинский, 1935).

Табиатда, бундай сувнинг йўқотилиши турли мослашув жараёнлари билан текисланади, мисол учун, коллоид боғланган сувнинг нисбий миқдори эркин сувга нисбатан ошиши, ҳамда умумий моддалар алмашинувининг, айниқла газлар алмашинувининг камайиши билан. Қишки уйқудаги ҳашаротларда, одатда, нафас олиш коэффициэнти пасаяди. Масалан, Драйер (1932)нинг аниқлашича, Formica ulkei Emery. тур чумолида фаол ҳолатда нафас олиш коэффициэнти 0,874 га тенг бўлган бўлса уйқуга кетишдан олдин у кам ҳаракат бўлиб, бу коэффициэн 0,782 га пасайган, уйқу даврида эса янада 0,509-0,504 га пасайган. Колорадо картошка қўнғизида Leptinotarsa decemlineata Say. қишлаш даврида нафас олиш коэффициэнти 0,492-0,696 гача камаяди, ёзда эса у 0,819-0,822 тенгдир. Бу ҳолат шу нарса билан тушунтириладики, фаол холатдаги ҳашаротлар асосан оқсилли ва углеводли озиқаси эвазига яшайдилар. Уйқуга ўтганда эса асосан кислород сарфи оксидланиш миқдорини камайтирувчи, ёғлар сарфланади. Ҳашаротлар қишлаш даврида танасидаги суюқлиқлар сифатини қайтадан қуриши эритмалар осмотик босимнинг юқорилашувига олиб келувчи эритмаларнинг юқорироқ концентрациясида ва коллоидлар томондан сувнинг буғланишида ифодаланади. Маккажўҳори капалагида ( Pyrausta nubilalis Hb.), масалан, қишки осмотик босими 71,7 атм, аниқланган бўлса ёзги уйқудан чиққандан кейинги эса – 12,1 атм тенгдир (Лозина-Лозинский, 1937). Осмотик босимга қишлашдан олдин ёғ таначаларда энергетик резерв моддаларнинг тўпланиши-оқсиллар, гликоген, углеводлар, ёғлар ёғ-оқсил аралашмаларига катта таъсир кўрсатади. Мазкур моддаларнинг тўпланиши уларнинг қишки уйқуга тайёргарлигини кўрсатади.

Ушатинская (1952) маълумотларига кўра ҳашаротларнинг совуққа чидамлилиги резерв углеводларнинг миқдори, айниқcа, гликогеннинг ошиши билан боғлиқ. Н.И. Калабухов бўйича (1934, 1946) асаларилар жиғилдонида асалли заҳираси кўп бўлса - 4 o C индивидларнинг 57%, озиқасиз эса 90,5% нобуд бўлади. Глюкозанинг сўрилиши асалариларда фақат 0 o C ҳароратда тўҳтайди. Ҳашаротларнинг совуққа чидамлигига уларнинг совутилиш суръатлари ҳам катта аҳамиятга эга. Совутилиш тезлиги қанчалик паст бўлса, шунчалик уларнинг совуққа чидамлилиги юқори бўлади (Бехметьев, 1899; Калабухов, 1935; Лозина-Лозинский 1937; Ушатинская, 1954; 1957) (24-расм). Ҳашаротларнинг совуққа чидамлигига индивидуал ҳусусиятлар мавжудлиги борлиги ҳам қайд этилган. Лозина-Лозинский тажрибаларида (1937) аста секин қишлаш учун тайёрланаётган маккажўҳори капалаги ( Pyrausta nubilalis Hb.) нинг қуртлари -27,2 o C гача ҳароратда сақлаганда чидаган, аммо айрим қуртлари -25 -27 o C ўлган, бу феноменни уларнинг физиологик ҳолати билан тушунтириш мумкин.

24 -расм. Совутиш ва исситиш тезлиги омбор узунбуруни ( Sitophilus granariа L.) қўнғизининг совуққа чидамлигига таъсири (Ушатинская бўйича) Баҳорги илиқ кунлар бошлангандан кейин қишлаб чиққан ҳашаротларда тикланиш даври рўй беради, бу даврда сув миқдори ва алмашиниш суръатлари ҳашаротлар ўртача фаоллик меъёрларгача қайтади (Ушатинская, 1952) ва ўрта иқлимда қишловчи кўпчилик ҳашаротлар баҳорги реактивацияси учун дастлаб озми кўпми улар совутилишига эҳтиёж туғилади. Бу ирсий ҳусусият улар яшайдиган минтақалар иқлимий ҳусусиятлари муносабатлари туфайли сўзсиз юзага келган. Тахминларга кўра бу ҳусусият секретор органларга ҳароратнинг таъсири туфайли юзага келган деб тушинтирилади. Товускўз капалаги (Platisamia) ғумбаклари устида ўтказилган тажрибаларда мияси олиб ташланган диапаузадаги ғамбакка совутилмаган мияни ўрнатилиши нейрогармонлар ажратилишини ва ғумбакни диапаузадан чиқишини таъминламайди. Бунинг учун совутилган ғумбак мияси ўрнатилиши керак (Лиз, 1959, Уильямснинг ҳабари бўйича). Паст ҳароратлар таъсирида ҳашаротларнинг ўлими, улар танаси тўқималарида муз кристаллари ҳосил бўлиши билан боғлиқ. Шунинг

билан бирга, уларнинг ҳужайра структуралари бузилмаган тақдирда ҳам, қайтмас, ва демак фатал физиологик ўзгариш жараёнлари бўлиб туради. Маълумки, сув, 0 о С музлайди. Аммо тропик ҳашаротлардан ташқари, уларнинг кўпчилиги ундан ҳам паст ҳароратларда яшай олади, чунки улар ички муҳитдаги суюқлиқлар тоза сув бўлмасдан, турли осмотик ва коллоид эритмаларидан ташкил топган. Ҳар кайси модданинг 1 моляр эритмаси суюқликларни музлатиш ҳароратини - 1,85 o C гача камайтириш мумкин. Бир неча моддалардан иборат бўлган эритма эса тахминан барча моддаларнинг улушига мувофиқ равишда музлатиш ҳароратини камайтиради, амалда ундан ҳам паст. Агар эритмалардан кристаллар ажралса моддаларнинг концентрацияси янада ҳам ошади, ва эритмаларнинг музланиши ундан ҳам паст ҳароратларда рўй беради. Ҳашаротларнинг яшаб қолиши учун керагидан ортиқ совитиш холати катта аҳамиятга эга (Бахметьев, 1899, 1907). Керагидан ортиқ совутилганда тана суюқликлари музланиш нуқталарда бўладилар. Кейинги тадқиқотлар Бехметьев маълумотларини ойдинлаштириб, айрим ўзгартиришлар киритишга имкон берди. Бехметьевнинг кўрсатишича ҳароратнинг айрим чегарага етиши ҳароратнинг критик точкаси ёки критик ҳарорат, унгача ҳашарот танасидаги шира керагидан ортиқ совусада муз кристаллари ҳосил қилмай тана яширин иссиқлиги ажратилиши юзага келади ва ҳашаротнинг ҳарорати тез сакраб деярли 0 0 С кўтарилади. Бундан кейин ҳарорат янгидан, тахминан яширин иссиқлик ажратилиш ҳолатигача пасаяди ва тана ширасининг музлаши бошланади, ҳашаротни ўлими бошланади (25-расм).

25-расм. Ҳарорат ва ҳаддан ташқари совутиш ходисасида боғлиқ ҳашаротларнинг яшаш зонаси (Бахметов бўйича) Критик ҳарорат даражаси ва ҳашарот нобуд бўладиган ҳарорат ўртасидаги ҳароратлар айирмаси анабиоз зонаси деб аталган. Анабиоз ҳолати моддалар алмашинувининг секинлашуви билан таснифланади. Бир қатор махсус ишларда (Лозина-Лозинский, 1935; Калабухов, 1934; Пейн, 1929; Ушатинская, 1954) аниқланишича, ҳашаротларнинг совуққа чидамлиги жуда кўп жиҳатдан уларнинг керагидан ортиқ совутиш билан боғлиқ. Керагидан ортиқ совутиш эҳтимоли даражаси эса ҳашаротнинг совуқ даврдаги физиологик тайёргарлиги билан боғлиқ (26-расм). Лекин баъзи ҳашаротлар керагидан ортиқ совутмаганда ҳам нобуд бўлади. Буларга мисол қилиб, биринчидан 0 о С гача совуқни кўтара олмайдиган стенотерм иссиқ севар турларни кўрсатишимиз мумкин. Хусусан кичик ун митаси ( Tribolium confusum Duv.), бир неча хафта давомида ҳатто 7 о С ҳароратни кўтара олмайди (Чепман, 1925).

Бахметьевдан кейин ҳашаротларнинг совуққа чидамлилиги юзасидан ўтказилган тадқиқотларнинг кўрсатишича, кўпчилик ҳашаротлар, танасида шира муз кристаллари ажралиши бошидаги боскичларидаёқ нобуд бўладилар, тана ҳарорати иккиламчи максимал нуқтагача совутилишидан анча илгарироқ. Мисол тариқасида нўҳат қўнғизлари ( Bruchus pisorum L.) ёки симқуртлар ( Melanotus communis Gyll.) ҳизмат қилиши мумкин. Бошқа томондан ҳашаротлар ўртасида тана ҳарорати тўла музлагандан, яъни метаболизм бутунлай тўхтагандан кейин, уларнинг жонланиш ходисалари ҳам кузатилган. Лекин бундай ҳашаротлар кўп эмас. Буларга ҳидли ёғоч ўймакори қуртлари ( Cossus coss us L.), Macrothylacia rubi L. ипак қуртлари мисол бўлиши мумкин. Антрактиданинг Виктория ва Королева мод ерларида йилига 10 ой давомида жуда қуйи ҳарорат яъни –60–70 0 С паст шароитида ҳам оёқдумлилар Collembola қайд қилинган (Шуляковский, Оле Вильсон, Кейт Уазом томонларидан). Маккажўҳори капалагининг айрим куртлари Л.К. Лозина-Лозинский тажрибларида - 80 o C гача ҳатто -190 o C совутилгандан кейин ҳам жонланган. Бундай кучли совутишда ўлимга олиб келмайдиган ёғ таначаларнинг ҳужайралари айниқси кучли зарарланган, бўлиб ҳашаротни ўлимдан сақлаб қолган. Бунда энг чидамли сифатида мушак хужайралари перикад ва трахея ҳужайралари бўлиб чиқди. Маккажўҳори капалаги қуртлари кучли музланишда ҳаётини сақлаб қолиши фақат жуда аста-секинлик билан совутишда рўй берган. 26-расм. Ҳашаротларда ҳаддан ташқари совутилиш нуқтасининг ўзгариш эҳтимоли (Пейн бўйича, 1929): 1 – Dendroides canadensis личинкалари, 2- Popullia japonica Newn. личинкалари, 3 – сув ҳашаротлари.

Ҳашаротларни керагидан ортиқ чуқур совутиш маълум ҳолатни жуда эслатади, принципиал фарқланувчи ҳолатдан муз кристаллари ҳосил қилмасдан суюқликларни тез музлатишда қаттиқ ойнасимон моддага айланади. Бундай аморф модда керагидан ортиқ совутилган суюқликда кўпгина асосий ҳусусият ҳосил қилади, чунки бунда сезиларли молекуляр қайта қурилиш юзага келмайди. Бу ходиса бир қанча суюқликлар мисолида (желатина, декстрин, сахароза, глицерин эритмалари) ўрганилган (Лайет, 1937; 1939; Граевский, 1948 ва б.). Суюқликларни совутиш жараёнида шишасимон, кристалл бўлмаган жисмлар хосил бўлиш жараёни в и т р и ф и к а ц и я деган номини олган (Лайет, 1937). Граевский (1948) тахминича қачонки тирик организм протоплазмаси витрификацияга учраганда, у организмни музлаганда ҳалокатдан сақлаб қолади. Лекин ҳашаротлар каттиқ музлатилганда протоплазманинг шишасимон аморф котиши кузатилмаган. Ҳашаротларнинг ўта совуш ҳолати ўзгарувчан, ҳатто туртки, ёки тана турли тўқималарини нотекис совутиш молекулаларни қайта гуруланишига ва кристалларни муз чўкиндиси ҳосил қилиши туфайли ҳашаротларни ўлимга олиб келади. Иситиш тезлиги, совутиш тезлигига нисбатан ҳашаротларнинг яшаб қолишида бир мунча кам даражада таъсир кўрсатади (Ушатинская, 1957), Лозин-Лозинский (1962) маккажўҳори капалаги қуртларини кучли ўтасовутиш билан боғлиқ бўлган тажрибаларида эса ҳашаротларнинг яшаб қолиши ва муздан эриш тезлиги ўртасида ҳатто боғланиш ҳам топилмаган. Ҳарорат иқлимнинг энг мухим компонентлардан бўлиб жуда кўп холларда ҳашаротларнинг географик тарқалишини белгилайди. Айниқса, айрим турларнинг юқори ва паст ҳароратларга чидамлилик

меъёрлари, ҳамда уларнинг ривожланишида керакли самарали ҳароратлар йиғиндилари катта аҳамиятга эга. Мутлақо аниққи, агар бирор-бир турнинг самарали ҳароратлар йиғиндиси, маълум бир территориялар учун типик бўлган ўлчамдан катта бўлса, мазкур ҳудудда ушбу тур ҳашарот ривожлана олмайди. Масалан, Ўрта ер денгиз мева пашшаси ( Ceratitis capitata Wied.), ўртача кеча-кундузлик ҳароратларнинг йиғиндиси 13,5 о С юқори бўлган ерларда, 250 о С га етмаса (Бекк ва Пембортон, 1926), ривожлана олмайди. Беда барг филчасининг ( Phytonomus variabilis Hbst.), онтогенезни тугалланиши учун ўртача суткалик ҳарорат 12,5 о С дан ортиқ бўлиб, 290,7 о С кам бўлмай, унинг имагинал фазасидаги жинсий етилиши учун ҳарорат 12 дан 25 о С бўлганда 55-60 кун талаб этилади (Яхонтов, 1934). Мабодо ҳашаротлар, ушбу худудда ривожлана олмаса, узоқроқ мсофага кўчишга қодир бўлишса, улар доимий яшайдиган ареалларидан мазкур ҳудудга пассив йўллар (сув, шамол, одамлар, транспорт воситалари ва ҳ.) орқали тушиб вақтинчалик кириб келиши мумкин. Лекин кириб келганда ҳам улар кейинчалик бу ерда қирилиб кетишга маҳкумдирлар. Эвритерм ҳашаротлар стенотермларга нисбатан жуда кенг тарқалиш имкониятларига эга, мабодо уларга турнинг бошқа экологик эҳтиёжлари ёки тур учун ўтиб бўлмайдиган тўсиқлар (масалан оролдаги турлар учун денгизлар, континентлар турлари учун тоғлар) бўлмаса. Эвритерм ғўза бити ( Aphis gossypil Glov.) 60 о шимолий минтақаларда ва 40 о жанубий минтакаларда кенг тарқалган, беда қандаласи ( Adelphocoris lineolatus Goeze.) деярли бутун палеарктикада тарқалган бўлиб, шимолга 62 о минтақагача тарқалади, карам куяси ( Plutella maculipennis Curt.) , бутун Палеарктикада ва баъзи тропик худудларда ҳам учраб

туради, ундан ҳам кенг (деярли космополит) уй пашшаси ( Mucsa domestica L.) тарқалган. Стенотерм турлар баъзан жуда ҳам чегараланган ареалга эга. Ғалла филчаси ( Perieges bardus Bohem.) фақат Ўрта Осиё ва Кавказ орти тоғ олди ҳудудларда учрайди. Қизил оёқли майка ( Meloe xanthomelas Sols.) Ўзбекистоннинг фақат Қашқадарё вилоятида қайд қилинган. Бошқа муҳит омилларнинг чегараловчи таъсири ҳам, истиснодан ҳоли эмас. Хусусан, маълум бир ҳароратга эхтиёж, туғилганда одатда намгарчилик билан уйғунлашувни талаб этади. Бунга мисол қилиб, саҳро ёки ярим саҳро энтомофаунаси турларини келтириш мумкин. Қизил оёқли майка учун эса, унинг личинкалари паразитлик қилувчи ёввойи асалариларнинг тарқалиши ҳам катта аҳамиятга эга. Баъзи ҳолларда ҳароратнинг чегараланган таъсири жуда ҳам билинади. Масалан, Colias palaeno L. капалаги январ изотермаси – 1дан -2 о С бўлган жанубгача тарқалган. Қонли бит ( Eriosoma lanigeum Hauzm) Европада личинкалик фазаси ва вояга етган индивидлар ҳолида қишлаб, шимолий ҳудудларда тарқалиши январ изотермаси –3дан–4 0 С чегараланган Америкада қонли бит эса ундан пастроқ январ изатермаси -5 о С - -7 о С совуққа чидамли тухумлилик фазасида қишлайди. Жуда кўп ҳашаротлар учун қишқи совуқ уларни шимолга тарқалишини чегараловчи асосий омилларга киради. Албатта маълум бир ҳашаротларнинг турли географик ареалда ҳарорат популяциялар сонининг тебранишига, ва, демак, сезиларли даражада ҳўжалик ёки тиббий аҳамиятга эга бўлган турларнинг зараркунандалик ареалини белгилашига ҳам, катта таъсир кўрсатади. У ёки бу турга кирувчи ҳашарот учун ҳарорат унинг оптимал ҳаётчанлигидан узоқ бўлганда оммавий бўла олмайди.

Баъзи бир йилларда ҳароратнинг атроф-муҳитнинг бошқа омиллари билан тебраниши, шак-шубҳасиз ҳар қандай биоценозда барча турлар популяциялари сонида акс этади. Ҳар қандай ҳашаротнинг доимий оммавий кўпайиши фақатгина ҳарорат ва муҳитнинг бошқа омиллари оптималга яқин бўлганда унинг тарқалиш “ўчоқ”ларида бўлиши мумкин. Осиё чигирткаси ( Locusta migratoria L.) учун унинг жанубий ўчоқларида ёки беда барг филчаси ( Phytonomus variabilis Hbst.) учун эса Ўрта Осиё республикалари, Афғонистон, Эронда, ҳар йили бу ҳашаротларга уларнинг ҳаётчанлиги учун ҳарорат оптималга яқиндир. Бундай ҳудудлар мос биотопларида уларнинг оммавий кўпайиши одатдир, ва улар сонининг тебраниши ҳароратнинг аҳамияти билан унча боғлиқ бўлмаган совуқ ва ўрта иқлимга хос кўпчилик ҳашаротларга тегишли ташқи муҳит омилларини юзага келтиради. Мазкур бобда келтирилган маълумотларнинг моҳиятидан келиб чиқиб, ҳарорат нафақат ҳашаротлар алоҳида турлари ҳаёти ва тарқалишига ваҳоланки уларнинг таркиби ва гала характери, биоценозларига, модомики ҳарорат айрим турларни у ёки бу ҳудудларда яшаш имкониятини чегараласа, бир турларни оммавий кўпайишига тўсқинлик қилса, бошқаларини кўпайишига қулайлик туғдиради. Биоценозлар ўзининг ҳусусиятларини иссиқ ва совуқ иқлимда намоён қилади. Эвритерм турлар шак-шубҳасиз стенотерм турларга нисбатан кўпчилик биоценозларнинг компонентлари ҳисобланади. Барча айтилганларга шуни қўшимча қилиш мумкинки, ҳарорат ҳашарот ҳаётига нафақат тўғридан-тўғри ваҳоланки билвосита ҳам катта таъсир кўрсатади, чунки уларнинг ҳаётига таъсир қилувчи кўпчилик атроф-муҳитнинг омиллари ҳароратга боғлиқ. Масалан, ҳаво ёки тупроқнинг намлиги, паразит ва йиртқичларнинг сони ва уларнинг ҳаракатчанлиги, улар касаллик қўзғатувчиларининг ривожланиш

тезлиги, этҳўр ҳашаротлар озиқланадиган ҳайвонларнинг сони ва ҳаракатчанлиги, ўсимликларнинг тур таркиби, сифати ва мўл-кўллиги ва ҳ.к.

ФОЙДАЛАНАДИГАН АДАБИЁТЛАР РЎЙХАТИ 1. Бей-Биенко Г.Я. Общая энтомология: Учебник для университетов и сельхозвузув.- 3-е изд., доп.- М.: Высш.школа, 1980. – 416 с. 2. Чернышев В. Б. Экология насекомых. Учебник. — М.: Изд-во МГУ, 1996—304 с. 3. Яхонтов В. В. Экология насекомых. - М.: Высшая школа, 1969— 488 с. 4. Яхонтов В.В. Ўрта Осиё қишлоқ хўжалиги ўсимликлари ҳамда маҳсулотларининг зараркунандалари ва уларга қарши кураш. – Қишлоқ хўжалиги олий ўқув юртлари ўқув қўлланма. – Т. “Ўрта ва олий мактаб”, 1962. 696 бет. 5. Huffaker, Carl B. & Gutierrez, A. P. (1999). Ecological Entomology . 2nd Edition (illustrated). John Wiley and Sons . Science - 756 pages 6. Хамраев А.Ш., Насриддинов К. Ўсимликларни биологик ҳимоялаш. “Халқ мероси” нашриёти. Тошкент, 2003. 287 б.

Похожие

Антропоген омилларнинг ҳашаротларга таъсири

Намлик ва ёғинларнинг ҳашаротларга таъсири

Озиқа муҳити омил сифатида ва унинг ҳашаротларга таъсири

Ҳашаротларга ёруғлик ва бошқа абиотик, биотик факторларнинг таъсири

Ҳашаротларнинг тупроқ (эдафик) муҳити омиллари