Ipsimon chuvalchanglar yoki yumaloq chuvalchanglar tipi. (Nemathelminthes) - Зоология - Рефераты

Ipsimon chuvalchanglar yoki yumaloq chuvalchanglar tipi. (Nemathelminthes)

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

47 KB

Ipsimon chuvalchanglar yoki yumaloq chuvalchanglar tipi. (Nemathelminthes) Reja: 1. Yumaloq chuvalchanglar tipiga umumiy tavsif 2. Nematodalar sinfi vakillari biologiyasi va zarari. 3 . О‘simliklarda parazitlik qiluvchi nematodalar. 4. Mermitidlar - foydali tо‘garak chuvalchanglar. 5. Erkin yashovchi chuvalchanglar va parazit chuvalchanglarni paydo bо‘lishi. 6. Qilchuvalchanglar sinfi. 7. Kolovrotkalar sinfi.

1. Yumaloq chuvalchanglar tipiga umumiy tavsif. Bu hayvonlar yer yuzida nihoyatda keng tarqalgan bо‘lib, ularda gavda ustki tomondan kutikula va gippoderma qavat bilan qoplangan. Ovqat hazm qilish organlari oldingi, о‘rta, keyingi ichaklardan iborat. Ayirish organlari sistemasi protonefridiya tipida bо‘lib, bu vazifani terida joylashgan bezlar bajaradi. Kо‘pchiligi ayrim jinsli ma’lum gruppasining rivojlanishi ikkita yoki uchta xо‘jayinda о‘tadi. Ular dengiz va chuchuk suv havzalarida loy va tuproqlar orasida tarqalgan. Kо‘pchiligi odam, hayvonlarda pazaritlik qiladi, ba’zilari о‘simliklarda ham parazitlik qiladi. (12000 turi bor). Bu tip 5 ta sinfga bо‘linadi. 1. Nematodalar 2. Qorin kipriklilar 3. Kinorinxlar 4. Qilchuvalchanglar 5. Kolovrotkalar 2.Nematodalar sinfi, vakillari, biologiyasi va zarari. Bular gavdasi yumaloq, ipsimon kо‘rinishda. Ayrim jinsli, urg‘ochisi erkagidan katta bо‘ladi. Nematodalarning 7000 dan oshiqroq turi odam, hayvon va о‘simliklariga zarar keltiradi. Odam askaridasi: Ayrim jinsli bо‘lib, jinsiy dimorfizm yaqqol kо‘rinadi. Erkagi dumi qayrilgan kattaligi 12-15 sm, urg‘ochisi kattaligi esa 40-44 sm bо‘ladi. Temperatura namlik yetarli bо‘lsa 20-26 0 S da uch haftada tuxumdan lichinka qiladi. Askarida lichinkasining daslabki rivojlanishi urg‘ochisining bachadonida yuz beradi. Lekin uni sо‘nggi taraqqiyoti tuxumdan tashqarida (12-13) kun turishi kerak. O 2 li muxitda shu davrini о‘tamasa о‘ladi. Shundan sо‘ng yuqumli holatga о‘tadi.

Odam ichagida qobiqdan ajralgan nihoyatda mayda lichinkalari ichak devorini teshib qonga va qon orqali hamma organlar aylanib chiqadi. “Migratsiya” si о‘pka alviolasi, bronxlar, traxeya, kekirdak, halqum, qizilо‘nchag, oshqozon, ingichka ichakka tо‘xtaydi, katta askaridaga aylanadi. Odam askaridasi hо‘jayinsiz rivojlanadi. 7 yilgacha hayotiyligi (tuxumlarni) saqlanadi. Odamda migratsiya qiladi. Ichak devorini teshib qonga о‘tadi. Qon oqimi orqali jigarga, yurakka, о‘pkaga alveolalarni teshib buronxlarga va halqum orqali ovqat hazm qilish sistemasiga о‘tadi. Shu tariqa lichinka yana oshqozonga tushadi va ingichka ichakka о‘rmalab о‘tadi. 63-84 kundan keyin 40 sm li yetuk askaridaga aylanadi. Migratsiyasi 10-12 kun, 11-12 oy umr kо‘radi. 200 000 donagacha bir sutkada urug‘langan tuxum qо‘yadi. Odamga, bolalarga har xil yo’llar bilan yuqadi. Bundan tashqari chо‘chqa askaridasi, ot askaridasi, tovuq askaridasi ham о‘chraydi. Ostritsa – odam va hayvonlarni mayda paraziti, kattaligi odam ostritsasi (2sm) gacha ot ostritsasi 18 sm gacha boradi. Xо‘jayin yo’g‘on ichagida yashaydi. Rishta – voyaga yetgan davrda odamning terisida parazitlik qiluvchi 1-1,2 ml uzunlikdagi ipsimon chuvalchang. Afrika (Nil vohasi, SHQ.Afr) va Osiyo (Eron Arabiston) da tarqalgan bu parazit kо‘pincha oyoqning teri ostida tо‘planadi va tо‘qimalarda jarohat “Rishta yarasi” hosil qiladi. Urg‘ochi rishta teshilgan yaradan kо‘plab tuxum chiqaradi. Bu tuxumlar bemor yuvinganda yoki turli yo’llar bilan chuchuk suvlarga tushadi va lichinka hosil bо‘ladi va u yuqadi. Rishta oraliq xо‘jayin tsikloplar orqali odamga yuqishini rus sayohi va biolog A.P. Fedchenko (1868 y) aniqladi. Trixina – bu ham odamda ingichka ichakda parazitlik qilib lichinkasi qon orqali muskullar orasiga tarqalib kapsula (2-3 ta) hosil qiladi. 1kg gushtda 10-12 mingtagacha lichinka bо‘ladi. Bu gusht “trixinoz” deyiladi. Lichinka (48-50) soatga voyaga yetadi.

3.О‘simliklarda parazitlik qiluvchi nematodalar Bular 1000 dan oltiq turni о‘z ichiga olib, turli hil madaniy о‘simliklarni turli tо‘qimalarida parazitlik qilib katta zarar yetkazadi. Poya nematodalari – piyoz, sarimsoqpiyoz, loviya, kartoshka, grechiha kabi о‘simliklarining tanasida parazitlik qilib ulardan olinadigan mahsulotlarni buzilishiga sabab bо‘ladi, hosildorlikka putur yetgazadi. Ildiz nematodasi - bir qancha poliz о‘simliklari (bodring, palakli о‘simliklar, lavlagi va boshqa о‘simliklar) ildizida tugunak hosil qilib yashaydi. Tuganak ichida urg‘ochi nematoda tuxumini tuproq ichida tarqatadi. Tuproq orqali yuqadi. Lavlagi nematodasi - ham bayon etilgan shaklda rivojlanib, muxum sanoat ahamiyatiga ega bо‘lgan qand lavlagi va poliz ekinlariga katta zarar yetkazadi. Bug‘doy nematodalari – bug‘doy doniga о‘xshash “tugunak” ichida joylashgan minglarcha lichinkasi bug‘doy urug‘i sepilgan vaqtda bug‘doy donalari bilan tuproqqa tushadi. Tugunakdan nam tuproqqa likinkalar chiqadi va bug‘doy poyasiga bargiga tarqaladi. Bug‘doy doni dumbul bо‘lishi bilan lichinkalari bug‘doy boshog‘i ichiga kirib oladi. Tuganak ichida 15 mintagacha lichinka yetishadi. 10-12 yilgacha shu holatda yashashi mumkin. О‘zbekistonda fitogelmentlar bо‘yicha prof. A.T.Tо‘laganov boshchiligida yirik fitogelmentologlar maktabi yaratilgan. 500 dan ortiq fitogelmentlar turi aniqlangan. 4.Mermitidlar - foydali tо‘garak chuvalchanglar Mermitidlar- foydali tо‘garak chuvalchanglardan hisoblanadi. Ularning voyaga yetgan avlodlari zax yerlarda erkin yashaydi va о‘simliklarga ilashuvchi tuxumlar qо‘yadi. О‘simliklar bilan turli hashoratlarga о‘tgan tuxumdan chiqqan lichinkasi mazkur hashoratlarda rivojlanib, uni о‘ldirib, tashqariga chiqadi. Shu jihatdan ular foydalidir. Lichinkalik davri parazitlik bilan hayot kechirishga

о‘tganligi- evolyusiya protsessida parazitizmning kelib chiqishini о‘rganishda katta nazariy ahamiyatga egadir. 5. Erkin yashovchi chuvalchanglar va parazit chuvalchanglarni paydo bо‘lishi. Erkin yashovchi nematodalarning kо‘pchiligi adenoforiyalar (Adenophorea) sinfiga mansub bо‘lib, minglarcha turni о‘z ichiga oladi. Bularning askari juda mayda chuvalchanglar bо‘lib, kо‘pchiligi okean va dengizlar sohilida, bir qancha formalari turli shо‘r va chuchuk suv havzalarining tubida yashaydi. Zahkash tuproqda, chirindilar orasida yashaydigan turlari ham nihoyatda kо‘p. Erkin yashaydi. Bularning kо‘pchiligida sezuv organlari (paypaslovchisimon о‘simtalar, kо‘zchalar, hid sezuv organlari) rivojlangan. Juda kо‘p turlari chirindilarda kо‘payadigan mikroblar, mayda zamburug‘lar kabi mikrooorganizmlar bilan oziqlanadi. Ba’zilari yirtqich. Setsernentalar (Secernentes) kichik sinfiga mansub tо‘garak chuvalchanglar о‘rtasida ham erkin yashovchi yuzlarcha nematodalar ma’lum. Bular dengizlarda, chuchuk suv havzalarida va zax tuproqda, chirindilar orasida yashashga layoqatlashgan. Mazkur guruh о‘rtasida chirindiga boy kichik suv havzalari yoki zax joylardagi chirindilar orasida yashovchi rabditidlar deb ataluvchi mayda (1 mm) nematodalar g‘oyat zо‘r nazariy ahamiyatga ega. Chunki, ular chirindilar orasidagi mikrob yoki mayda zamburug‘lar bilan oziqlanib kо‘payadi va tasodifan biror hashorat (masalan, asalari) tanasiga о‘tib qolganda, parazitlikka kо‘chib yashashga moslashgan. Ma’lum kо‘zatish va tajribalar parazit nematodalarni mana shunday formalardan uzoq evolyusiya natijasida paydo bо‘lganligi tо‘g‘risidagi faraziyalarni isbot etadi. О‘simliklarda parazitlik qiladigan mayda nematodalar hayotining bir qismi, albatta, tuproqda о‘tadi. Mazkur hodisa va shuningdek tuproqda erkin yashovchi mayda tо‘garak chuvalchanglar bilan о‘simlik nematodalarining tuzilishi va rivojlanishi qiyosiy о‘rganish ularning qadimgi avlodlarini erkin holda tuproqda yashovchi formalardan rivojlanganligi tо‘g‘risida fikr yurgizishga dalil bо‘la oladi.

Umuman tо‘garak chuvalchanglar – qaysi kо‘p hо‘jayralilardan kelib chiqqanligi masalasi hozirgacha ravshan emas. Kо‘pchilik zoologlar ularni qadimgi avlodlarini kiprikli chuvalchanglar – turbellariyalardan rivojlangan deb hisoblaydi. 6. Qilchuvalchanglar sinfi. Qilchuvalchanglar kо‘p jihatdan tо‘garak chuvalchanglarga о‘xshasa ham, ba’zi hususiyatlari bilan ulardan farqlanadi. Voyaga yetgan qilchuvalchanglar kо‘pincha ba’zi kichikroq kо‘llar yoki buloqlarda hayot kechirishadi, uzunligi bir metrdan ortadi. Tanasi kо‘pincha otning qilidek ingichka va qoramtir bо‘lgan bu chuvalchanglar suvning tubida, ba’zida jigal ipga о‘xshab buklanib hayot kechiradi va kamdan-kam suvning betida kо‘rinadi. Qilchuvalchanglarda ham nematodalar kabi qalin kutikula, gipoderma va chо‘ziq muskullar yaxshi rivojlangan. Bosh tomoni bir oz yo’g‘onlashgan, dum qismida kichkina ayri о‘simta bor. Ichki organlaridan qizilо‘ngach katta bо‘lib, о‘rta ichagi ingichkalashgan yoki yo’qolgan. Shunday bо‘lsada anal teshigi saqlanib, erkaklada urug‘ chiqarishga xizmat qiladi. Otalangan tuxumdan suvda hosil bо‘lgan juda mayda (0,1- 0,4 mm) harakatchan lichinkasi bosh tomonida hartumcha va ilmoqchalari bilan qurollangan. U suvdagi yoki suvga yaqinlashgan hashoratlar tanasiga о‘tib, uning tanasi bо‘shlig‘ida parazitlik bilan rivojlanadi. Ba’zi turlarning lichinkalari esa dastlabki hо‘jayin-hashorat orqali ikkinchi yirtqich hashorat (masalan, beshiktervat yoki yirtqich qо‘ng‘iz) tanasiga ham о‘tadi. Juda sekin (5-8 oy) rivojlanib voyaga yetgan qilchuvalchang, mazkur hashorat suvga yaqinlashgan vaqtda uning tanasidan chiqib suvda yashay boshlaydi. Ayrim hollarda qilchuvalchanglarning lichinkalari odam tanasida ham rivojlanishi mumkin. Qilchuvalchanglar О‘zbekiston havzalarida kо‘pincha kattaroq buloqlarda kо‘p uchraydi. Bular о‘rtasida birmuncha kattaroq, tropik mamlakatlarda uchraydigan turlari topilgan.

Qilchuvalchanglarning sistematik holati tо‘la aniqlanmagan. Mazkur hayvonlarni kо‘p tekshirgan Sovet zoologi professor YE. S. Kiryanova ularni alohida tip deb hisoblashni taklif etgan. 7. Kolovratkalar sinfi Kolovratkalar eng mayda (2 mm gacha bо‘lgan) va о‘ziga xos tuzilgan kо‘p hо‘jayralilar bо‘lib, tana tuzilishi bilan bir tomondan kiprikli chuvalchanglar (turbellariyalar) ga, ikkinchi tomondan esa nematelminteslarga yaqin turadi. Ularning kо‘pincha ovalsimon, tо‘rtburchakka о‘xshash, yumaloqroq yoki chо‘ziq shakldagi tanasi yupqa yoki qalinroq kutikula (qalqon) bilan qoplangan. Bosh tomonining ustki qismida kipriklar bilan ta’minlangan disk-harakat va oziq tutuvchi organ joylashgan. Mazkur diskdagi kipriklarning tez va navbatlashib qisqarishgi diskning aylanganiga о‘xshab kо‘rinadi. (Sinfning kolovratka – “bosh qismi aylanuvchilar” deb nomlanishi shunga asoslangan). “Bosh diski”ning pastki qismi – tana bо‘lib, tananing eng pastida alohida о‘simta – oyoqcha joylshgan. Kolovratkalarda birlamchi tana bо‘shlig‘i, protonefridiya tipidagi ayirish organlari bо‘lishi, maxsus nafas olish va qon aylanish sistemasining bо‘lmasligi va shuningdek, hazm organlarining yaxshi rivojlanib, “jag” lar deb nomlanuvchi organlarning mavjudligi xarakterlidir. Kolovratkalarning tanasi ozroq sondagi hо‘jayralardan tuzilgan. Ayrim jinsli. Faqat ma’lum vaqtlardagina paydo bо‘ladigan erkaklari urg‘ochisiga nisbatan juda kichkina bо‘ladi. Juda kо‘p xilma-xil turlari mavjud bо‘lib, chuchuk suv havzalarida, bir qancha turlari dengizlarda tarqalgan; nam joylarda yashaydigan turlari ham ma’lum.

Похожие

Yumaloq chuvalchanglar tipi

Yumaloq chuvalchanglar (Asl yumaloq chuvalchanglar)

Yumaloq chuvalchanglar. Xususiy yumaloq chuvalchanglar

Yassi chuvalchanglar tipi

Halqali chuvalchanglar(Annelides) tipi