Hayvonot dunyosi to`g`risida umumiy ma`lumot - Зоология - Рефераты

Hayvonot dunyosi to`g`risida umumiy ma`lumot

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

49.5 KB

www.arxiv.uz Reja: 1. Hayvonlarning tarqalishi va yashash muhiti. 2. Hayvonlarning tabiatdagi ahamiyati. 3. Hayvonlarning inson hayotidagi ahamiyati. 4. Hayvonlar klassifikatsiyasi. 5. Zoologiyaning rivojlanish tarixi.

www.arxiv.uz Hayvonlarning tarqalishi va yashash muhiti. Hayvonlar Yer yuzining hamma joyida tarqalgan. Ularni barcha qit`alar va orollarda, suv havzalarida va tuproqda uchratish mumkin. Hayvonlar juda xilma-xilligi bilan boshqa organizmlardan ajralib turadi. Agar Yer yiizida 500 mingga yaqin o`simlik turi ma`lum bo`lsa, hayvonlar turi 2,5 mln ga yetadi. Hayvonlar ham boshqa tirik organizmlar singari oziqlanadi, nafas oladi, o`sadi va ko`payadi. Ularning hayoti uchun ham oziq moddalar, havo, muayyan harorat va namlik zarur. Hayvonlar hayot kechiradigan joyning tuprog`i, namligi, harorati, yorug`ligi, o`simliklari, hayvonlari, ya`ni tirik va notirik tabiatning barcha tarkibiy qismlari yashash muhitini hosil qiladi. Hayvonlarning tuzilishi, xatti- harakati va hayot kechirish xususiyatlari tashqi muhitning muayyan sharoitiga moslashgan. Masalan, suvda hayot kechiruvchi sutemizuvchi hayvonlar tanasining suyri shaklda bo`lishi, oyoqlarining eshkakka aylanganligi, terisidagi yunglarning kalta va silliq bo`lishi bilan quruqlikda yashovchi hayvonlardan farq qiladi. Hayvonlar sharoitning muayyan chegarada o`zgarishiga moslashgan holda yashaydi. Masalan, oq ayiq shimoliy kengliklardagi qadimiy muzliklarda yashab, dengiz hayvonlarini ovlaydi; qo`ng`ir ayiq esa o`rta kengliklardagi o`rmonlarda yashab, asosan o`simliklar bilan oziqlanadi. Baqa suvda yoki suv bo`yida; qurbaqa esa suvdan uzoqroqda, salqin joylarda hayot kechiradi. Sharoit qulay bo`lgan joylarda hayvonlar ham ko`proq uchraydi, aksincha sharoit noqulay bo`lganida ular kam uchraydi yoki uchramaydi. Shunday qilib, quruqlikda, suv havzalarida va boshqa joylarda muhit sharoitining bir xilda bo`lmasligi tufayli hayvonlar ham bir tekis tarqalmaydi (2-forzasga qarang). Odamlar dastlab itlarni qo`lga o`rgatishgan. Itlar yowoyi hayvonlarni ov qilishda odamlarga ko`maklashgan, ularning turar joylarini qo`riqlagan. Hayvonlardan ko`proq mahsulot olish uchun odamlar cho`chqa, qoramol va parrandalarni, yuk tashish maqsadida ot, eshak, tuya va boshqa sutemizuvchilarni qo`lga o`rgatishgan.

www.arxiv.uz Hozirgi davrda hayvonlarning inson faoliyatidagi ahamiyati tobora ortib bormoqda. Xonaki hayvonlar inson uchun go`sht va sut, sanoat uchun jun, teri va pilla beradi. Yovoyi hayvonlar, xususan, baliqlar, qisqichbaqasimonlar, molluskalar oziq-ovqat sifatida ishlatilishidan tashqari, ularning mahsulotlaridan turli dori-darmonlar va vitaminlar olishda foydalaniladi; chiqindilaridan tayyorlangan un esa chorva mollari ozig`iga qo`shib beriladi yoki o`g`it sifatida foydalaniladi. Yowoyi hayvonlar terisi va go`shti uchun ham ovlanadi. Qushlarning pati, sutemizuvchilarning suyagi va shoxi yengil sanoat uchun xomashyo hisoblanadi. Yowoyi qushlar zararkunanda hasharotlar, sichqonlar va kalamushlarni qirib insonga foyda keltiradi. Asalarilar qimmatli asal berishi bilan birga ekinlarni changlantirib, hosildorlikni oshiradi. Yirtqich va parazit hasharotlar qishloq xo`jaligi zararkunandalarini qirib, ularning sonini cheklab turishga yordam beradi (1-forzasga qarang). Hayvonlar orasida inson salomatligiga, chorva mollari va ekinlarga zarar yetkazadigan turlari ham ko`p uchraydi. Ular ekinlarni yeb, hosildorlikni kamaytiradi; oziq-ovqat mahsulotlari, jun, teri, yog`och hamda ulardan tayyorlangan mahsulotlar, kiyim-kechak va buyumlarai buzib katta ziyon yetkazadi. Bir qancha hayvonlar odam, chorva mollari va uy hayvonlari organizmida parazitlik qilib, turli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Qon so`ruvchi hasharotlar va kanalar odam va hayvonlarga tinchlik bermaydi. Burga, bit va chivin kabi hasharotlar o`lat, terlama va bezgak kabi kasalliklarni odamlar o`rtasida tarqatadi. Parazit hayvonlar odam larga qadimdan ma`lum bo`lgan. Atoqli vatandoshimiz Abu Ali ibn Sino (980—1037) o`zining ,,Tib qonunlari" asarida kasallik paydo qiladigan hayvonlardan saqlanish to`g`risida yozib qoldirgan. Keyingi yillarda qishloq xo`jalik mahsulotlari yetishtirishni ko`paytirish uchun tabiiy o`tloqlar va o`rmonzorlar buzilib ekin-zorlarga aylantirildi, ko`plab sug`orish inshootlari va gidrostan-siyalar qurildi. Bu ishlar hayvonlar yashash muhitining yomonlashuviga yoki butunlay buzilishiga sabab bo`ldi. Inson faoliyati tufayii yowoyi hayvonlar soni keskin kamayib, ayrim turlari esa butunlay yo`qolib ketmoqda. Bir qancha hayvonlar qimmatbaho terisi yoki mazali go`shti uchun

www.arxiv.uz vahshiyona qirib yuborildi. Bu hoi hayvonlar va ular yashaydigan muhitni muhofaza qilishni talab etadi. Bunday tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirish uchun hayvonlarning tuzilishi, tarqalishi va hayoti to`g`risida bilimlarga ega bo`lish zarur. Hayvonlarning tabiatdagi ahamiyati. Tabiatda hayvonlarning hayoti yashil o`simliklar va boshqa organizmlar bilan bog`liq. O`txo`r hayvonlar yashil o`simliklar bilan oziqlanadi. O`zlari esa yirtqichlar uchun yem bo`ladi. Hayvonlarning murdalari va axlati turli xil boshqa hayvonlar, bakteriyalar va zamburug`lar uchun oziq bo`ladi. Hayvonlar o`simliklar hayotida ham muhim o`rinni egallaydi. Tuproq hosil bo`lishi va lining hosildorligi oshishida mikroor-ganizmlar bilan bir qatorda hayvonlar ham ishtirok etadi. Har yili kuz kirganda daraxtlardan to`kilgan barglar, xazon bo`tgan o`simliklar bakteriyalar, zamburug`lar, bir hujayrali hayvonlar, chuvalchanglar, hasharotlar va boshqa organizmlar uchun oziq bo`ladi. Hayvonlar o`simlik qoldiqlarini maydalab, ularning chirishini tezlatadi. Chiriyotgan o`simlik qoldiqlaridagi organik moddalar parchalanishi tufayli tuproqda o`simliklarning o`sishi uchun zarur bo`lgan moddalar to`planadi, tuproqning hosildorligi oshadi. Yomg`ir chuvalchanglari, zaxkashlar, hasharotlar va ayrim umurtqali hayvonlar tuproqni kovlab in qazishi tufayli uni aralashtirib yumshatadi; unga havo kirishi va suv shirmjishini yaxshilaydi. Nektar yig`uvchi hasharotlar gullarni changlantirib, o`simliklarning hosildorligini oshirishga yordam beradi. Shunday qilib, hayvonlar bilan o`simliklarning hayoti o`zaro chambarchas bog`langan bo`lib, ulardan biri ikkinchisisiz yashay oimaydi. Bir qancha hayvonlar o`simlik qoldiqlari, to`kilgan barglar, hayvonlarning murdasi va turli chiqindilar bilan oziqlanishi tufayli yer yuzining ifloslanishiga yo`l qo`ymaydi. Suv hayvonlari suvdagi mayda organizmlar va organik moddalar bilan oziqlanib, suvni ifloslanishdan saqlaydi. Organik qoldiqlar bilan oziqlanadigan hayvonlar tabiiy sanitarlar vasifasini bajaradi.

www.arxiv.uz Hayvonlarning inson hayotidagi ahamiyati. Inson hayoti hayvonlar bilan bevosita bog`liq. Qadimdan odamlar hayvonlar bilan yonma-yon yashab kelishgan. Ibtidoiy odamlar hayvonlarni ovlashgan. Hayvon go`shti ular uchun oziq-ovqat bo`lgan, uning terisidan kiyim-bosh o`rnida foydalanishgan, suyaklaridan ov qurollari yasashgan. Yowoyi hayvonlarning hayoti va fe`1-atvori to`g`risida ma`lumot to`plana borishi ularni qo`lga o`rgatishga imkon bergan. Hayvonlar klassifikatsiyasi. O`zaro o`xshashligi va qon-qarindoshligiga binoan hayvonlar bir qancha katta va kichik guruhlarga ajratiladi. Hayvonlarni bu tarzda guruhlash klassifikatsiya deyiladi. O`simliklar singari hayvonlar klassiflkatsiyasida ham eng kichik guruh tur hisoblanadi. Bir turga mansub hayvonlarning tuzilishi va hayot kechirishi o`xshash bo`ladi. Bir turga mansub bo`lgan hayvonlar tabiatda muayyan maydonda tarqalgan bo`lib; o`zaro erkin chatisha oladi va ularning nasli serpusht bo`ladi. Har xil turga mansub bo`lgan hayvonlar, aksincha, o`zaro chatishol-maydi yoki chatishganda ham ularning nasli pushtsiz bo`ladi. O`zaro yaqin turlar urug`ga, urug`lar oilaga, oilalar turkum-ga, turkumlar sinflarga, sinflar esa tiplarga birlashtiriladi.Shunday qilib, hayvonlarning asosiy sistematik guruhlari tur, urug`, oila, turkum, sinf va tipdan iborat. Bundan tashqari, hayvonot olami hujayraviy tuzilishiga binoan bir hujayralilar va ko`p hujayralilarga; umurtqa pog`onasining rivojlanganligiga qarab umurtqasizlar va umurtqalilarga ajratiladi. Bir hujayralilar bir necha tipdan, ko`p hujayralilar 15 ga yaqin tipdan, umurtqasizlar 20 ga yaqin va umutrqalilar esa faqat bitta tipdan iborat. Sistematik guruhlar lotincha nomlanadi. Turlar ikkita nom (urug` va tur nornlari), turdan yuqori guruhlar esa bitta nom bilan nomlanadi. Hayvonlarni klassifikatsiyalash bilan sistematika fani shug`ullanadi. Zoologiyaning rivojlanish tarixi. Zoologiyaga old dastlabki ilmiy asarlarni eramizdan oldingi IV asrda yashagan Arastu yozgan. Uning asarlarida 500 ga yaqin hayvonlarga tavsif berilgan. Bir hujayrali hayvonlarni o`rganish XVI asrning

www.arxiv.uz oxiri va XVII asrning boshlarida mikroskop kashf etilgandan so`ng boshlangan. Golland olimi A. Levenguk mikroskopda ko`rinadigan hayvonlarni o`rganishni boshlab bergan. Hayvonot olami sistemasini ishlab chiqishda shved olimi K. Linneyning ishlari, ayniqsa katta ahamiyatga ega bo`ldi. U o`simlik va hayvonlarni tur, urug`, turkum va sinflarga ajratib o`rganishni taklif etadi. 1859 -yilda ingliz olimi Ch. Darvinning organik olamning rivojlanishi to`g`risidagi ta`limotining paydo bo`lishi zoologiyaga bo`lgan qiziqishni yanada kuchaytirib yuboradi. XIX asrda hayvonlar embrionining rivojlanishi va qazilma qoldiqlarini o`rganish sohasida bir qancha kashfiyotlar qilindi.XX asrda esa jahon okeani hayvonot dunyosini o`rganish sohasida ham katta ishlar amalga oshirildi. O`zbekistonda zoologiya fanining rivojlanishida rus olimlari ham katta hissa qo`shishgan. D. N. Kashlcarov birinchi bo`lib hayvonlar ekologiyasini o`rganishni boshlab berdi. L. M. Isayev, P. F. Borovskiy va boshqa olimlar olib borgan tadqiqotlar O`rta Osiyoda rishta, bezgak paraziti va leyshmaniya kabi parazit yashovchi hayvonlarning butunlay tugatilishi uchun asos bo`ldi. O`zbekistonlik olimlar T. Z. Zohidov, O. P. Bogdanov va boshqalar umurtqali hayvonlarni, A. M. Muhammadiyev, S. N. Alimuhamedov, V. V. Yaxontov, R. 0. Olimjonov, M. A. Sultonov, A. T. To`laganov, J. A. Azimov umurtqasiz hayvonlarni o`rganish sohasida katta tadqiqotlar olib borishgan.

Похожие

Hayvonot olami

Zoologiya faniga kirish

Sut emizuvchilar yoki darrandalar

Ontogenez va evolyusiya biogenetik qonun

Individual rivojlanish biologiyasi fani predmeti va uslublari