Hasharotlarning morfo-anatomik va fiziologik tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlar - Зоология - Рефераты

Hasharotlarning morfo-anatomik va fiziologik tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

44.5 KB

Hasharotlarning morfo-anatomik va fiziologik tuzilishidagi o’ziga xos xususiyatlar Reja: 1. Hasharotlarning morfologik tuzilishidagi muhim belgilar. 2. Hasharotlarning anatomik va fiziologik tuzilishi. 3. Xulosa.

Hasharotlarning gavdasi to’liq 3 bo’g’imga ajralgan. Buni 3 ta tegma deyilib, boshi epalon, ko’kragi - thorax, korni abdomen deyiladi. Boshi yaxlit bo’lib, segmentlar - 5 ta, ko’kragida 3 ta, q orinda 2-ta. Umuman hamma sigmentlar soni 19 ta bo’lishi mumkin. Boshi - ko’p oyog’li hasharotlar singari og’iz oldi kuragi va 4 ta tana sigmentining birga g’o’shilishidan hosil bo’lgan. Ayrim hasharotlarda esa bosh tepasi, e nsa, chakka, lunj deb ataladigan g’ismlari bor. Bosh g’ismida 4 juft oyog’ mo’ylovlar va og’iz apparatiki hosil g’iluvchi 3 juft oyog’ mavjud. Hid bilishda muylovlari muhimdir, ular har xil shaklda bo’lishi mumkin. Og’zi ularni hayot kechirishiga g’arab: kemiradigan bo’li shi, unda yug’ori jag’lar - mandibo’llalar, pastki jag’lar - maksillalar ularni bo’g’im oyog’laridan iborat. Bundan tashg’ari 3-nchi juft og’iz oyog’lari kelib chig’ishi jihatidan ikkinchi juft maksillalar deyilib, pastki lablarni hosil g’iladi. Shu pastki lab kuraklari ta‘m bilish organlari vazifa- sini bajarishi mumkin. Hasharotlarni og’iz organlarini o’zgarishi sharoitning hodisalariga, yashash sharoitiga moslashgan.1) Suyug’ ovg’at(nektar) bilan ovg’atlanuvchilarga suruvchi apparat deyiladi. Bunga kapalaklar, arilar, ulardagi surish apparati shunday moslashganki ular xitindan ibo rat bo’lib, o’simliklardagi shirani surishga moslashgan. Masalan, chivinlar ilgari chakmas edi. Ularda shunday xususiyat keyingi paytlarda paydo bo’ldiki, ular chakishga o’tdilar, bal ki bir necha yildan keyin pashshalar kabi surishga moslashib ketishi mumkin. Shuning uchun ham ayrim hasharotlarni sanchib suruvchi apparati hatto 20 sm.ga etadi. G’andalalar hayvon terisini hatto teshib undagi suyug’lik va g’onni surishga moslashganligi hasharotlarni fag’at o’simliklar bilan emas, hayvonlar bilan ozig’lanishidan darak beradi. Ko’kragi 3 q ismdan iborat: 1.Ko’krak oldi 2.Ko’krak o’rtasi 3.Ko’krak oxiri

Ko’krak sigmentlarida 3 juft g’orin oyog’lari bor. G’anotli hasharotlarda hatto ko’krak o’rtasi va oxiri sigmentlarida g’anot-lar bo’ladi. Ko’krak sigmenti - g’alg’on xitinli skeleritlar, org’a kalg’oni org’a yoki tergit, g’orin g’alg’oni tush yoki sternit va 2 ta yon g’alg’oni-big’in yoki plevdalar bilan g’oplangan. Bu g’alg’onlar mayin xitin bilan bir-biri bilan o’ralgan. Hasharotlarni ko’krak q ismi lokomator funk st iyami bajarib oyog’lari bo’lmaydi. Ko’krak oyog’lari yurish va yugurish vazifalarini b ajarib, 5 q ismdan iborat. Asosiy bo’g’im yoki chanokcha; Kichkina va kalta tana (kust) Son- b oldir-5 ta kalta burimdan iborat, tirnok bilan tutaydigan panja . Shuni aytish kerakki, hasharotlarni hayot kechirishga q arab-suvda, uchish, erda yurishiga q arab oyog’lari turli tuzilishda ish bajaradi. Ko’pchilik hasharotlarda juft q anot bo’ladi. 1-chi jufti ko’krak o’rtasidan, 2- chi jufti ko’krak oxiridan chi q adi. Q anotni ma h kam q iladigan skelet naychalardan iborat bo’lib ular ichida traxeyalar va nervlar utadi. Xitin naycha ichiga gemolimfa kirib turadigan q o’ng’izlarni ba‘zilarida q anot uning ustini tashkil g’iladi. Hasharotlar tez va sekin uchishiga q arab q anotini sekundiga 3-12 marta q o q ishi mumkin. Arilar esa sekundiga 440 marta q o q ishi mumkinligi anig’langan. Q orni - sigmentlari P bo’ladi. Q orni ish jarayoniga q a rab q iskarib va kengayib turishi mumkin. Q orinda ha q i q iy oyo q lar bo’lmasdan, uning rudimentlari bo’lishi mumkin. Ba‘zilarida q is q argan q anot bo’lib, fa q at sakrashida yordam beradi. Gavda q oplagichi-teri e piteliysi-gipoderma hujayralarni mahsuloti xitinli kutikula bilan g’oplangan. Q oplangich tana hamma joyda bir xil bo’lmaydi. Ularda bosh joylarida yoki ko’krak tomonlarida q alin bo’ladi. Ayni q sa, oyog’larida juda q alin joylashadi. Ular yiliga 5-20 marta po’st tashlaydi. Bu po’stni maxsus bezlar ishlab chi q aradi. Hasharotlar po’stidagi pigmentlar uni rangga solib turadi. Tanadagi: 1. Xitin o’si q lari pixlar ko’rinishida bo’lib, tana bo’shligiga kirib turadi. 2. Tukchalar tuygu, issig’dan sa q lash, tanaga nam yukmaslikka yordam beradi.

3. Bezsimon g’illar ko’pincha g’urtda uchrab, himoya rolini o’ynaydi. Q illar uchida teri ichida bezlar bo’lib, undan xid chi q arib turadi-himoya rolini o’ynaydi. Ba‘zi hasharotlarda mum chi q aruvchi bezlar mavjud. Shunday bezlar arilarning 3-6 q orin sigmentlarida 6o’lib, teshiklaridan chig’ib, uya q urishda ishlatiladi yoki mum himoya ro lini uynaydi. Hidli bezchalari-ahamiyatli bo’lib, hid ishlab chi q aradi. Masalan: suvarakda bu bezlar g’orinni or q a tomonida tura di. Bu hidlar urg’ochisini etilish davridan darak beradi. Uni e rkagi izlab topadi. So’lak bezlari, yigiruvchi bezlar, zaharli bezlar kelib chi q ishidan teri bezlariga kiradi. Muskul sistemasi-yaxshi rivojlangan. Masalan: Daraxtxo’r kapalagida 1646 ta muskul borligi ani q langan. Bular oyog’ ta na, q anot muskullaridir. Muskullar yadroli sarpoplazmadan iborat. Fa q at tez va yaxshi uchadigan hasharotlar q anotida muskul bo’lmaydi. O.H. q ilish organlari - ularni turli yashashga q arab har xil tuzilgan. Ammo ularni tuzilish prin st ipi bir xil. Ichak uch bo’limdan: Ekdotermik oldingi ichak. Endotermik o’rta ichak. Endotermik keyingi ichak. Oldingi va keyingi ichak xitinli kutikula bilan q oplangan. 1. Oldingi ichak-go’shtdor halg’umga aylanib ketadigan og’izga ochiladi. Ana shu halg’um surishda ishtirok e tadi. Tomo q q izilo’ngachga ochila-di, keyin jig’ildon boshlanadi. Ishchi arilar (Trutenlar) jig’ildoniga nektar tushishi bilan u erdagi so’lak bezlari sekreti ta‘sirida asalga aylanadi. Keyin ari kekirishi asosida inini asalga to’ldiradi. Hammaxo’r hasharotlarda ( q o’n g’ izlarda) jig’ildondan keyin oldingi ichakning yana bir bo’limi chaynov osh q ozoni (katta mollarda q at q orin yoki g’irt q orin) deyilib, u voronka shaklidagi 2 bo’limdan: Chaynov osh q ozoni Bekitish bo’limidan iborat

So’lak bezlari - nihoyatda ahamiyatga ega bo’lib, hasharotlar kasalliklarni tar q atishdagi orali q xujayin bo’lganligi uchun so’lak bezlarida tekinxo’r rivojlanadi va bosh q a hayvon yoki odamga yog’adi. Shuning uchun xas so’lak bezlari oldingi ichak bilan bog’langan. So’lak bezlari 1-3 juft bo’lishi mumkin. Ba‘zan so’lak bez - lari hasharot tanasidan uzun bo’ladi. Uning yo’li og’iz bo’shlig’iga ochiladi. Ba‘zi chivinlar odamni cha qq anida so’lak bezlari sekreti q onni suyultirib, ko’p q on o q ishiga olib kelishi mumkin. Arilarda so’lak bez lari g’andni asalga aylantiradi yoki yordam beradi. 2. O’rta i chak - turlicha tuzilgan. Suvarak o’rta ichagi 8 ta ko’r o’simtadan iborat. Talay q o’ng’izlar o’rta ichagi yuzasi kalta tuklar bilan q oplangan bo’lib, ular ham ko’r o’simtalar deyiladi. Ma‘lumotlarga q araganda ana shu ko’r o’simtalar jigar rolini o’ynashi mumkin. O’rta ichakda peritrofik membrana-yup q a parda hasharotlar uchun harakterli bo’lib, u ichak e piteliysini ichak ichidagi suyu q likdan ajratib turadi. Ammo uning roli ma‘lum emas. 3. Keyingi ichak - chi q arish organlari joylashgan joydan boshlanadi. Termitlarni yog’och eyishi va ulardagi mikroorganizmlarni yog’ochni hazm q ilishi. Hasharotlar ov q atga q arab: Monofaglar-ma‘lum bir ov q at eydiganlar. Poligraflar-hilma-xil ov q at moddalarini eyishi. Hafa olish organlari Hasharotlarni yaxshi rivojlangan traxeya sistemasi bor. Kam turlarida traxeya bo’lmasdan diffuziya yo g’ li bilan oladi. Nafas teshiklari- s igmalar 2 juft bo’lishi mumkin. Shundan: 3 jufti ko’krakda - 8 jufti q orinda joylashgan. Sigmalar og’zi q alin tortgan xitinli ramka bilan o’ralgan. Traxeyalar turli ko’rinishda bo’lib, shoxalanib, traxeylalarga bo’linadi. Traxeyalalar ichki xujayralar bilan tugaydi. Buning ahamiyati shundan iboratki, traxeya o’simtalari fag’at q onga kirmasdan hayvon xujayralarga ham kirib boradi. Traxeyalarga havoni kirishi va chi q ishi q orinni kisg’arishi va kengashi natijasida sodir bo’ladi. Masalan: arilar 1 minutda q orni 40 marta g’isg’arsa

ishlaganida esa 120 marta g’isg’aradi. Ninachilar 30-35 marta, kapalaklar q orni esa 15 marta q is q aradi. Suvda yashovchi q o’ng’izlarni or q a tomonida - ya‘ni e litralarida nafas olish teshiklari bo’lib, ular nafas olish uchun yu q origa or q a tomoni bilan ko’tariladi va shu davrda nafas oladi. Bosh q a suv q o’ng’izlari e sa suvda e rigan 0_2 _bilan nafas oladi. Shunisi harakterliki e litralar tagida havo pufagini bo’lishi ani q langan. Q oidalar-suv chayoni (Nepa inerea)da gavdasini keyingi uchida uzun ko’rinishdagi joycha bo’lib, uning yonida o’simta mavjud. Bu naychaning uzunligi 10 sm.gacha cho’ziladi. Bu naychalar hasharotni q orinda joylashgan va suv tegmaydigan nafas teshiklariga borib kiradi. Ana shu asosda lichinka nafas oladi. Q on aylanishi tutash emas. Ammo bu hayvonlarni q on aylanishi kis q ichba q asimondan shu bilan far q q iladiki, bo’larda q on aylanish sistemasi sodda fa q at yurakdan chi q adigan q on tomiridan tash q ari q on tomirlari yo’q . Gavda bo’shlig’i ham aralash-miksatseldir. Ya‘ni uchastkalarga bo’linmagan. Miksotselning pastki q ismida parda-diafragmasimon q avat bor. Yuragi belbog’lar bilan q oplangan naychadan iborat. Naychalarni kengaygan joy kameralar deyiladi. Har bir kamerada teshik-ostiyalar bo’lib, unda q onni chi q arib yubormaydigan klapanlar bor. Yurakda yup q a muskullar bor. Ular yuragi 1 minutda 30-140 marta g’isg’aradi. Gemolimfada e ritrotsitlar va bosh q a q on e limentlari yo’q . Kislorodni gemoglobin tashiydi. Ko’pchilik hasharotlar gemolimfasi zaharli. Shuning uchun ham q o’ng’izlar tilla q o’ng’izlar bo’g’inlaridan gemolimfa chi q ib turadi va ularni xidiga hayvon ya q inlasha olmaydi. Chi q arish organlarining Malpigay organlaridan iboratdir. Bu organlar 1 yoki 2 juft bo’lishi mumkin. Siydik sifatidagi tomirlardan ichakni or q a q ismidan chi q ib ketadi. Malligiy tomirlarini ishini rus Zoologlaridan A.O.Kovalevskiy tekshirib, u hasharotlar organizmga har xil moddalar yuborib, bu moddalar malpigiy tomirlardagi suyu q liklarni bo’yalganligini ko’rdi. Hasharotlarda yana yog’ tanasi deb q oplangan chi q arish organi bor. Bu tanada bo’sh joylarni to’ldirib turadi. Yana yog’ tanadagi tuplangan yog’dan hasharot metamorfoz rivojlanish jarayonida foydalanadi. Uni yig’uvchi buyrak

deyishadi. Chunki, u dissimyatsiya mahsulotlarini chi q armay “yig’uvchi buyrak” nomini olgan. Ayrim vazifasini yana yurakning yon tomonlarida joylashgan perikardial hujayralar ham bajaradi. Nerv sistemasi - bo’larda murakkab rivojlangan. Ayni q sa, bu hol jamoa bo’lib yashaydigan hasharotlarda - arilarda yaxshi kuzatiladi. Hasharotlarning bosh miyasi 3 bo’limdan: 1.Oldingi bo’lim-prototserebrum deyilib, u 2 ta yarim shardan iborat. Undan ko’ra boradigan nerv bo’laklari chig’adi. Yarim shar ichida poyasimon yoki zamburu g’ simon tanalar tara qq iy etgan. Bu tanalar jamoa bo’lib yashaydigan hasharotlarda katta ahamiyatga e ga bo’lsa kerak. 2.O’rta bo’lim - dyitotserebrum deyilib, undan nerv tomirlari hasha-rot mo’ylovlariga boradi. U hidlov vazifasini bajaradi. 3.Or q a bo’limi - tritotserebrum-antennalar sigmentiga o’xshaydi. Bu bo’limdan lablarni idora q iladigan nervlar chi q adi. Bosh miya tomo q oldi va talo q - osti tuguniga q o’shiladi. Bular pastki va yu q ori jag’larni himoya g’iladi. Ma‘lumki; oldin aytganimizdek 3 ta ko’krak va 2 ta q orin sigmentlari bor. Ana shulardan nerv zanjirlari chig’ib gavdaga tar q aladi. Ayrimlarida bir necha gangliyalar bir joyda yig’iladi. Bu hodisa voyaga etgan hasharotlarda yaxshi ko’rinadi. Sezuv organlari - hasharotlarni nafas sistemasi kabi sezuv organlari ham yaxshi rivojlangan. 1.Tuyg’u organlari 2.Hidlash organlari 3.Ta‘m bilish organlari 4.Ko’rish organlari 5.Eshitish organlari Tuyg’u organlari vazifasini sezuvchi tuklar kirib ular jag’ apparatining (paypaslashlarida) paypaslagichlarida, oyog’larda joylashgan. Xidlash organlarining ahamiyati (changlash) ularni har bir xidni bilishdadir. Masalan: o’limtiklarga, gullarga uzo q dan uchib kelishi. Ur g’ ochisi xidini erkagi bo’lishi, 2-3 kilometrdan sezishi.

Arining mo’ylovida 14-15 ming, may g’o’ng’izining e rkagida 50 mingga yag’in, urg’ochisida 8 minggacha hidlov chu q urchasi bor. Ta‘m bilish organlari-jag’larda, pastki labda paypaslagichlarda joylashgan. Shuning uchun ham ular hamma narsaga k o’ navermaydi. Ko’rish organlari 2 xil bo’ladi. 1) Oddiy ko’zchalar. 2) Fasetkali ko’zchalar. Ko’pgina hasharotlar, arilarda 1 juft fasetkali ko’zlardan tash q ari boshining tepa q ismida 3 ta oddiy ko’zcha bo’ladi. Erkak aridagi ko’zda 13 ming 90 ta, ishchilarida 6300 ta, urg’ochi arida 4920 ta ommatidiy bo’ladi. Ommatidiydan iborat fasetkali ko’zlar hasharotlarda bor, ular bir mo’ljalni ko’zlab uchishda ishtirok e tsa ajab e mas. Suv q o’ng’izlaridagi kuz ommatidiylari suvdagi bosh q a hayvonlarni ko’rishda ishtirok q iladi. Fasetkali ko’zlar deyarli butun bosh q ismini (ninachilarda) e gallab turadi, gullarni rangini ajratadi, urg’ochilarni izlab topadi. Ammo oddiy ko’zlarni mohiyati hali ani q lanmagan bo’lsada ularni yordamchi ko’rish organlari sifatida tan olishadi. Ba‘zi olimlar fikricha ayrim hasharotlar daltoniklardir (rangini ajrata olmaydi). Ayrim hasharotlar-chumolilar odam ko’ra olmaydigan ultrabinafsha nurlarni ko’rish g’obiliyatiga ega deyishadi. Eshitish organlari. Ko’pchilik hasharotlar tovush chi q aradi, dalillarga q g’araganda ularni ko’pchiligi e shitmaydi. Tovush chi q arish ba‘zan q anotlaridan chi q ali. Ayrim sikaddalar esa saraton oylarida sayraydi. Bunday tovush chi q arish organlari to’g’risida keyin gaplashamiz. Umuman sayrash masalasida shunday xulosaga kelish mumkinki, hasharotlarda e shitish organlari bor. Bu organlarni - TIMPANAL organlar deyiladi. Bu organlar hasharotlar turli joylarida joylashgan va xilma-xil tuzilgan. Bu organlar hasharotlarni oyog’larida, tizzalarida, q orin bug’imlari yonida joylashgan. TIMPANAL oralig’da 2 ta teshik bor. Teshikdan nog’ora pardaga o’xshash narsa va 2 ta traxeya mavjud. Tovushni q abo’l q iladigan organlar shu erda joylashgan.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. R.A.Olimjonov - “Entomologiya”. Toshkent - 1977 yil. 2. O.Mavlonov, O.Usmonova va bosh.- “Zoologiya” (Umurtqasiz hayvonlar), Toshkent, “O’qituvchi”, 1992 yil. 3. O.Mavlonov, B.Xurramov - “Umurtqasizlar zoologiyasi” Toshkent - “Mehnat” - 1998 yil. 4. J. Berdiev “Entomologiya”, Qarshi- “Nasaf” nashriyoti-2008 yil .

Похожие

Hasharotlarning ekologiyasi

Hasharotlarning tabiatda va inson hayotidagi ahamiyati

Entomologiya fanining maqsad va vazifasi

Hasharotlar sinfi, tashqi va ichki tuzilishi hasharotlarning ko`payishi va rivojlanishi

Ko`p hujayralilar