Yong‘in xavfsizligi 3 - БЖД - Рефераты

Yong‘in xavfsizligi 3

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

134.5 KB

Yong‘in xavfsizligi Reja: 1. Yong‘inning oldini olish tizimi 2. Yong‘inga xavfli zonalar 3. Neft va qattiq yoqilg‘i omborlarida yong‘in xavfsizligi 4. Yong‘inga qarshi himoya tizimi 5. Bino va inshootlarning yong‘inga chidamliligi va uni oshirish у o‘llari

Yong‘in xavfsizligi bo‘yicha umumiy ma’lumotlar Yong‘in – bu maxsus manbadan tashqarida sodir bo‘ladigan va katta material zarar hamda talofatlar keltirib chiqaradigan nazoratsiz yonish jarayonidir. Obyektning yong‘in xavfliligi deganda, uning yong‘in sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan holati va yong‘inning oqibatlari tushuniladi. Obyektning yong‘in xavfsizligi deganda, belgilangan me’yorlar va talablar asosida о byektda yong‘in sodir bo‘lish xavfi hamda uning xavfli va zararli faktorlarini inson hayotiga ta’siri cheklangan, о byektdagi materiallar to‘liq himoyalangan holati tushuniladi. Yong‘in vaqtida sodir bo‘ladigan turli xil xavfli va zararli omillar ta’sirida material boyliklar nobud bo‘lishi va baxtsiz hodisalar ro‘ у berishi mumkin. Yong‘inning xavfli va zararli omillariga asosan quyidagilarni kiritishimiz mumkin: ochiq alanga, atrof-muhitning va yong‘inda qolgan buyumlarning yuqori harorati, yonish vaqtida hosil bo‘ladigan turli xil zaharli gaz va bug‘lar, tutunlar, kislorodning kam konsentratsiyada bo‘lishi, qurilish konstruksiyalari va materiallarining qulab tushayotgan qismlari, yong‘in vaqtida sodir bo‘ladigan portlash, portlashdagi to‘lqin zarbasi, portlash ta’sirida uchib ketgan materiallar hamda zararli moddalar va b. Yuqorida keltirilgan omillarning xavf1ilik darajasi birinchi navbatda yong‘inning davomiylik vaqtiga bog‘liq bo‘ladi va u qu- yidagi ifoda orqali aniqlanadi: T c =N/ υ bu yerda, N – yonuvchi moddalar miqdori, kg/m 3 ; V – moddalarning yonish tezligi, kg/m 3 soat. Agar binoda turli xil qattiq va suyuq materiallar hamda moddalar mavjud bo‘lsa, yong‘inning davomiylik vaqtini quyidagicha aniqlash mumkin: Te = Sr ( g 1 + g 2 + ... + g m ), 6 So n 1 n 2 nm bu yerda, g 1 , g 2 ... g m – turli xil yonuvchi mahsulotlarning miqdori, kg/m 2 ; S x – binoning yuzasi, m 2 .

S o – binodagi derazalarning yuzasi, m 2 ; 6 – bino yuzasining bino derazalari yuzasiga nisbati, S x /S o =4...10; n 1 , п 2 ,...n m – modda va materiallarning yonish tezligini hisobga olish koeffitsiyenti, kg/m 2 soat. Ushbu koeffitsiyent benzin uchun - 15; rezina, orgsteklo uchun - 35; avtomobil shinasi uchun - 40; yog‘och materiallar uchun- 65 ga teng deb qabul qilinadi. М a’lumki, yong‘inni o‘chirishga nisbatan uning oldini olish ham oson, ham foydalidir. Shu sababli, har bir mutaxassis, har bir xodim ishlab chiqarishdagi yong‘in sabablarini bilishi, yong‘in xavfsizligi qoidalariga to‘liq rioya qilishi va yong‘inning oldini olishga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirishi zarur. Shunga bog‘liq holda о byektning yong‘in xavfsizligi – yong‘inning oldini olish tizimi, yong‘inga qarshi himoya tizimi, yong‘inning tarqalishini oldini olish tizimi va tashkiliy-texnik tadbirlar orqali ta’minlanadi. Yong‘in xavfsizligi tizimiga qo‘yilgan talablar Yong‘inning oldini olish tizimi – yong‘in sodir bo‘lish sha- roitlarini bartaraf etishga qaratilgan tashkiliy tadbirlar va texnik vositalar majmuidan iboratdir. Ushbu tadbirlar ishlab chiqarishda mumkin qadar ko‘proq yon- maydigan va qiyin yonadigan materiallarni ishlatish, texnologik jarayonlarni to‘liq mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, yong‘inga xavfli qurilmalar o‘rnatilgan xonalarni yonmaydigan materiallar bilan boshqalardan ajratish yoki ularni mumkin qadar tashqarida o‘rnatish, yonuvchi moddalar uchun germetik idishlar va jihozlardan foydalanish, bino havosi tarkibidagi yonuvchi gaz, bug‘ va changlar miqdorini ruxsat etilgan darajada saqlash, isitish jihozlaridan to‘g‘ri foydalanish va shu kabi boshqa tadbirlar orqali amalga oishiriladi. Yonuvchi muhitda yong‘inga olib keluvchi manbaning hosil bo‘lishini oldini olish esa ishlab chiqarishda yong‘in manbasini hosil qilmaydigan mashinalar, mexanizmlar va jihozlardan foydalanish, mashina va mexanizmlardan foydalanish qoidalari va rejimlariga to‘liq rioya etish, elektr statik zaryadlari va yashinga qarshi

himoya vositalaridan foydalanish, materiallar va moddalarning issiqlik ta’sirida, kimiyoviy hamda mikrobiologik usulda o‘z-o‘zidan alangalanish sharoitlarini bartaraf etish, belgilangan yong‘inga qarshi tadbirlarni to‘liq amalga oshirish, bino chegarasini davriy ravishda tozalab turish kabi tadbirlar orqali amalga oshiriladi. Yong‘inga qarshi himoya tizimi – yong‘in o‘chirish jihozlari va texnikalaridan, уо ng‘inning xavfli omillaridan himoya qiluvchi shaxsiy va jamoa himoya vositalaridan, yong‘in signalizatsiyasi va yong‘in o‘chirish tizimining avtomatik qurilmalaridan foydalanish, о byektning konstruksiyalari va materiallariga yong‘indan himoyalovchi tarkibli bo‘yoqlar bilan ishlov berish, tutunga qarshi himoya tizimlari, evakuatsiya у o‘ll а ri bo‘lishini ta’minlash, binoning yong‘in mustahkamliligi darajasini to‘g‘ri tanlash kabi tadbirlarni o‘z ichiga oladi. Yong‘inning tarqalishini oldini olish tizimi – yong‘inga qarshi to‘siqlarni o‘rnatish, qurilmalar va inshootlarda avariya holatida o‘chirish hamda qo‘shish jihozlaridan va yong‘indan to‘suvchi vositalardan, yong‘in vaqtida yonuvchi suyuqliklarning to‘kilishini oldini oluvchi vositalardan foydalanish kabi tadbirlar orqali amalga oshiriladi. Tashkiliy-texnik tadbirlarga yong‘indan himoyalanish xizmatini tuzish, uni texnik jihozlar bilan ta’minlash, yong‘in xavf- sizligi bo‘yicha о byektdagi moddalar, materiallar, jihozlar, qurilmalar va texnologik jarayonlarni pasportlashtirish, yong‘in muhofazasi bo‘yicha mutaxassislar tayyorlash va ularni o‘qitish, yong‘in xavfsizligi bo‘yicha у o‘riqnomalar va aholi o‘rtasida turli xil tadbirlar o‘tkazish, yong‘inga qarshi ko‘rsatmalar ishlab chiqish hamda boshqa shu kabi tadbirlar kiradi. Yong‘in va portlashning sabablari Yong‘inning kelib chiqishini oldini olish tadbirlaridan eng asosiysi, uning sabablarini puxta bilish va shunga mos holda yong‘in xavfsizligi qoidalariga rioya qilishdan iboratdir. Yong‘inning asosiy sabablariga quyidagilarni misol tariqasida keltirishimiz mumkin: taqiqlangan joylarda chekish, ochiq alangalardan foydalanish; yong‘in xavfsizligi bo‘yicha texnologik jarayonlarini buzish, ularga amal qilmaslik;

materiallarni saqlash qoidalariga rioya qilmaslik (masalan, so‘ndirilmagan ohak yoki xlorli ohakka suv aralashsa, harorat 800 o С gacha yetishi mumkin); statik elektr zaryadlariga qarshi texnik qurilmalardan foydalan-maslik; atmosferaning kuchli zaryadlaridan himoyalovchi qurilmalardan foydalanmaslik (yashin vaqtida 2V dan 8 mln V kuchlanish, 200000 А tok kuchi miqdorida elektr zaryadlari hosil bo‘lishi mumkin); ichki yonuv dvigatellarini sinash va ulardan foydalanish qoidalariga rioya qilmaslik; elektr jihozlari va qurilmalarini noto‘g‘ri o‘rnatish yoki ularni zo‘riqtirish; isitish tizimlaridan noto‘g‘ri foydalanish; bug‘ qozonlari va issiqlik generatorlaridagi avtomatik qurilmalarning nosozligi yoki ularning noto‘g‘ri o‘rnatilishi; ishlab chiqarish binolari havosi tarkibidagi gaz, bug‘ hamda changlarni me’yorlashtirilmaganligi va boshqa shu kabilar. Yonish jarayonining mohiyati Yonish – murakkab fizik-kimyoviy jarayon bo‘lib, и yonuvchi modda yoki material bilan havo tarkibidagi kislorodning o‘zaro reaksiyasi ta’sirida yuzaga keladi. Yonish sodir bo‘lishi uchun albatta, yonuvchi material, kislorod va yonish manbasi bo‘lishi lozim Agar havo tarkibida kislorod miqdori 14% dan kam bo‘lsa, yonish jarayoni susayadi, kislorod miqdori 10% bo‘lganda esa tutash, burqisish yuzaga keladi. Kislorod miqdori 8% bo‘lganda esa tutash ham to‘xtaydi. Yang‘in manbasini ikki turga ajratish mumkin, у a’ni ochiq (alanga, uchqun, qizigan buyumlar va b.) va yashirin (kimyoviy reaksiyalar natijasida hosil bo‘ladigan issiqlik miqdori, mikrobiologik jarayonlar adsorbsiyasi, adiabatik siqilishlar, ishqalanish, zarba va b.). Yong‘inni o‘chirishning mohiyati, yuqorida ta’kidlangan uchta yonish jarayonining tashkil etuvchilarini o‘zaro ta’sirini to‘xtatish-dan iboratdir. Haroratining o‘zgarishi natijasida materialning erishi, bug‘lanishi ro‘ у beradi. Harorat oshgandan so‘ng oksidlanish jarayoni yuzaga keladi va oksidlanish reaksiyasi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik ta’sirida harorat tez o‘sadi. Tutoqish, o‘t olish haroratida esa butun material tutashi kuzatiladi va nihoyat alangalanish boshlanadi. Bu vaqtda tashqi manba olinganda ham yonish davom etadi. Tutoqish, o‘t olish harorati yonuvchi moddaning eng past harorati bo‘lib,

bunda buyumning ustida gaz va bug‘lar hosil bo‘ladi hamda ular tashqi manba ta’sirida alanga-lanadi. Lekin ularni hosil bo‘lish tezligi, manbasiz yonish jarayonini kechishi uchun kam hisoblanadi. Alangalanish haroratida esa yonuvchi material tashqi manba ta’sirisiz ham yonadi. Shu sababli, har doim o‘t olish harorati alangalanish haroratidan kichik bo‘ladi. Materialga issiqlik (yonish manbasi) ta’sir etgan vaqtdan alan- galanish davrigacha bo‘lgan vaqt oralig‘i induksiya davri deb ataladi. Ayrim moddalar yoki materiallar ma’lum haroratda o‘z-o‘zidan alangalanish xususiyatiga ega bo‘ladi. Ularning bu xususiyati havoning ta’sirida, suvning ta’sirida va materiallarning (moddalarning) o‘zaro ta’sirida yuzaga kelishi mumkin. Alangalanish haroratiga bog‘liq holda yong‘inga xavfli suyuqliklar tez alangalanuvchi (TAS) va yonuvchi suyuqliklarga (YoS) bo‘linadi. TASlarning bug‘lari 45 o С haroratda, yonuvchi su-yuqliklar esa 45 o С dan yuqori haroratda alangalanadi. O‘z-o‘zidan alangalanish harorati turli xil materiallar va moddalarda turlicha bo‘ladi, masalan, kerosin 250–265 o С , benzin А -66 255 o С , dizel yoqilg‘isi DZ- 240 o С va h.k. Materiallarning yonish va portlash bo‘yicha tasnifi Barcha qurilish materiallari yonish xususiyati bo‘yicha quyidagi uch turga bo‘linadi: – yonmaydigan materiallar – tashqi yong‘in manbasi ta’sirida yonmaydi; – qiyin yonuvchi materiallar – tashqi manba ta’sirida yonib, manba olingach mustaqil yonmaydi; – уо nuvchi materiallar – tashqi yong‘in manban olingach, mustaqil yonish xususiyatiga ega bo‘ladi. Tez yonuvchi va yonuvchi suyuqliklar bug‘lanish natijasida portlovchi aralashma muhit hosil qiladi. Bundan tashqari ayrim changlarning havo bilan aralashmasi ham portlashga xavfli hisoblanadi.

UIar yonish va portlash xavfliligi bo‘yicha portlashga xavfli (aerozol holatida) hamda yonishga xavfli (aerogel) turlarga bo‘linadi va quyidagi to‘rt sinfga ajratiladi: 1-sinf – portlashga o‘ta xavfli changlar, alangalanishning pastki chegarasi – 15 g/m 3 .gacha bo‘lgan muhit; 2-sinf – alangalanishning eng pastki chegarasi 16 dan 65 g/m 3 gacha bo‘lgan, portlashga xavfli muhit; 3-va 4-sinflar – alangalanishning pastki chegarasi 65 g/m 3 dan yuqori bo‘lgan yonishga xavfli muhit. III sinfdagi changlarning alangalanish harorati 250 o С , IV sinfga taalluqli changlarniki esa 250 o С dan yuqori. Yong‘inning oldini olish tizimi Ishlab chiqarishni portlash, yonib-portlash va yong‘in xavfliligi bo‘yicha kategoriyalari lshlab chiqarish unda ishlatiladigan yoki saqlanadigan materi- allarning yonish xususiyati bo‘yicha 6 ta kategoriyaga ajratiladi: А , В ,D,E,F,G. А kategoriya – ishlab chiqarish, portlash-yonishga xavfli ishlab chiqarish bo‘lib, unga bug‘larining alangalanish harorati 28 o С dan kam bo‘lgan va havo tarkibida 10% gacha portlashga xavfli havo yoki materiallar bo‘lgan hamda suv, kislorod, havo yoki o‘zaro ta’sirda alangalanuvchi materiallar ishlatiladigan ishlab chiqarish kiradi. В kategoriya – portlash-yonishga xavfli ishlab chiqarish. Bunga bug‘larning alangalanish harorati 28 dan 61 o С gacha bo‘lgan suyuqliklar, havo tarkibida 10% gacha portlashga xavfli siqilgan gaz, changlar bo‘lgan, shuningdek, 5% gacha pastki portlash miqdori Npv 65 g/m 3 bo‘lgan changlar mavjud ishlab chiqarishlar kiradi. D kategoriya – yonishga xavfli ishlab chiqarish, alangalanish harorati 61 o С dan yuqori bo‘lgan suyuqliklar ishlatiladigan va Нр v 65 g/m 3 miqdordagi yonuvchi chang, gazlar mavjud havo muhiti bo‘lgan, shuningdek, qattiq yonuvchi materiallar ishlatiladigan ishlab chiqarish.

E kategoriya – yong‘inga xavfli ishlab chiqarish. Yonmaydigan materiallarga issiqlik yoki alanga ta’sirida ishlov berish qo‘llaniladigan ishlab chiqarish. F kategoriya – yong‘inga va portlashga xavfsiz ishlab chiqarish. Bunda yonmaydigan materiallarga sovuq holatda ishlov beriladi (yig‘ish, ajratish, yuvish sexlari). G kategoriya – portlashga xavfli ishlab chiqarish. Yonuvchi gaz va bino hajmining 5% miqdorida portlashga moyil changlar bo‘lgan ishlab chiqarish. Bunday muhitda yong‘insiz portlash sodir bo‘lishi mumkin. Yong‘inga xavfli zonalar Yong‘inga xavfli zonalar – bu binoning yoki ochiq maydonning yonuvchi moddalar saqlanadigan maydoni. Ular 4 sinfga bo‘linadi: YO-I, YO-II, YOII а va YO-III. YO-I sinfdagi zona – gaz va bug‘larining 61 o С dan yuqori haroratda portlash ehtimoli bor suyuqliklar saqlanadigan binolar; YO-II sinfdagi zona – yonishga moyil chang va gazlar ajralib chiqadigan ishlab chiqarish binolari; YO-Ila sinfidagi zona – qattiq va tolasimon yonuvchi materiallar ishlatiladigan ishlab chiqarish binolari; YO-III zona – qattiq yonuvchi materiallar ishlatiladigan yoki saqlanadigan hamda bug‘larining portlash harorati 61 o С dan yuqori bo‘lgan suyuqliklar ishlatiladigan yoki saqlanadigan ishlab chiqarish binolari va maydonlari. Neft va qattiq yoqilg‘i omborlarida yong‘in xavfsizligi Neft omborlarida sig‘imlar yer ostiga yoki yer ustiga gorizontal va vertikal holatlarda o‘rnatilishi mumkin. Yoqilg‘i - moylash materiallarini yer ostida saqlash nisbatan yong‘inga xavfsiz hisoblanadi. Aholi yashash joylaridan tashqarida qurilgan neft mahsulotlari omborlariga, yengil yonuvchi suyuqliklar uchun hajmi 12 m 3 gacha, yonuvchi suyuqliklar uchun hajmi 60 m 3 gacha bo‘lgan sig‘imlarni yer ostiga o‘rnatishga ruxsat etiladi.

Neft omborlarida o‘rnatilgan sig‘imlarning umumiy hajmiga bog‘liq holda neft bazalari ikki sinfga bo‘linadi: 1sinf – hajmi 11 dan 250 m 3 gacha bo‘lgan sig‘imli omborlar; 2-sinf – hajmi 215 dan 600 m 3 gacha bo‘lgan sig‘imli omborlar. Binolar va yer usti neft omborlari orasidagi yong‘in oraliqlari ik- kinchi sinf uchun 50...80m qilib belgilangan. Suyuq yoqilg‘ilar saqlanadigan yer osti sig‘imlaridan yoqilg‘i quyish shaxobcha-sigacha bo‘lgan eng kichik masofa quyidagicha bo‘lishi lozim: 1 va II darajali yong‘inga chidamli binolar uchun – 10 m; III darajali binolar uchun – 12 m; IV va V darajali binolar uchun – 14 m; avtomobillar saqlanadigan ochiq maydongacha – 10 m, у o‘laklargacha – 2 m. Mashinalar saqlanadigan yoki ta’mirlanadigan maydonlarga yer usti sig‘imlarini o‘rnatish taqiqlanadi. Yer usti sig‘imlari orasid а gi masofa eng katta sig‘im diametridan katta ( 2 m. dan kam bo‘lmasligi zarur) bo‘lishi, qatorlar orasidagi masofa esa 10 m.. dan kam bo‘lmasligi zarur. Tarqatish kolonkalari I, II va III darajali yong‘in chidamliligidagi binolaridan – 20 m, IV va V darajadagi binolardan – 20 m, yer usti sig‘imlaridan – 15 m uzoqlikda o‘rnatilishi kerak. Neft omborlarining barcha chegarasi to‘siqlar (devor) bilan o‘ralgan bo‘lishi va ko‘kalamlashtirilishi lozim. Sig‘imlar fundamentga o‘rnatilib, statik elektr tokidan himoyalovchi yerga ulash qurilmalariga ega bo‘lishi zarur, shuningdek, filtrlar, elektrdvigatellari, quvurlar, nasoslar va benzin kolonkalari ham yerga ulanishi kerak. Barcha sig‘imlar narvonlar, tuynuklar, havo klapanlari, suv quyish jo‘mraklari va boshqa moslamalar bilan jihozlanishi shart. Neft omborlari chegarasida ogohlantiruvchi va ko‘rsatuvchi belgilar, yashindan himoyalash qurilmalari va o‘t o‘chirish vositalari bo‘lishi lozim. К o‘mir omborlari ochiq maydonda, ayvonlarda, ko‘mir o‘ralarida va maxsus binolarda bo‘lishi mumkin. Ochiq maydondagi ko‘mir omborlaridan III daraja yong‘in chidamliligidagi binolargacha bo‘lgan masofa 6 m, IV va V darajali binolargacha – 12 m, yog‘och materiallar omborigacha – 24 m, yengil yonuvchi suyuqliklar omborigacha – 18 m bo‘lishi zarur.

Yong‘inga qarshi himoya tizimi Yong‘inga qarshi himoya tizimi – bu yong‘inning xavfli fak-torlarini insonga ta’sirini bartaraf etishga va yong‘in vaqtida material zararlar miqdorini cheklashga qaratilgan tashkiliy tadbirlar va texnik vositalar majmuidir. Bino va inshootlarning yong‘inga chidamliligi va uni oshirish у o‘llari Yong‘inga chidamlilik deganda, materiallar va konstruksiya-larning yong‘in sharoitida o‘z mustahkamligini saqlash xususiyati tushuniladi. Qurilish konstruksiyalarining yong‘in ta’sirida o‘z xususiyatini va mustahkamliligini у o‘qotish vaqti yong‘inga chidamlilik chegarasi deyiladi. Barcha bino va inshootlar yong‘inga chidamliligi bo‘yicha 5 darajaga bo‘linadi: I daraja yong‘inga chidamlilikdagi binolarga barcha kon- struksiyalari yonmaydigan, yuqori yong‘inga chidamlilik chegarasiga (0,5–2,5 soat) ega bo‘lgan binolar kiradi. II daraja yong‘inga chidamlilikdagi binolarga konstruktiv elementlari yonmaydigan, yuqori chidamlilik chegarasiga (0,25–2,0 soat) ega binolar kiradi. III daraja yong‘inga chidamlilikdagi bino va inshootlar yon- maydigan va qiyin yonuvchi materiallardan tayyorlanadi. IV daraja yong‘inga chidamlilikdagi binolarga barcha kon- struksiyalari qiyin yonuvchi materiallardan tashkil topgan binolar kiradi. V darajadagi binolarga esa barcha konstruksiyalari yonuvchi materiallardan tashkil topgan binolar kiradi. Talab etilgan yong‘inga chidamlilik darajasi bino va inshootlarning konstruksiyasi, vazifasi, necha qavatliligi, texnologik jarayonlarni yong‘inga xavfliligi va yong‘inni avtomatik o‘chirish vositalarini mavjudligiga bog‘liq holda belgilanadi. Yog‘och va boshqa yonuvchi materiallarning yong‘inga chidamlilik darajasi bir necha yo‘llar orqali oshirilishi mumkin, jumladan: 1m 2 yuzadagi yog‘och konstruksiyaga 75 kg quruq tuzning suvdagi aralashmasini maxsus idishlarda singdirish yoki 1 m 2 yog‘ochga 50 kg quruq tuzni issiq-sovuq vannalarda

singdirish orqali; yong‘indan himoyalovchi tuzlarning suvdagi aralashmasi bilan (100 gr quruq tuz 1 m 2 yuzaga) materiallarga yuza ishlov berish; yong‘indan himoyalovchi bo‘yoqlar, suyuq shisha, tuproqli aralashma va boshqa shu kabilar bilan yuza ishlov berish; tuproqli gips bilan suvash, gips tolali plitalar o‘rnatish, asbestosement materiallar qoplash. Koridorlar, у o‘laklar, zinalar va II hamda IV yong‘inga chidamlililik darajasidagi yordamchi binolar sirtiga yong‘indan himoyalovchi qoplamalar bilan ishlov berish taqiqlanadi. Yong‘indan himoyalovchi qoplamalar atmosferaga, namlikka va nam bo‘lmagan muhitga chidamli bo‘lishi mumkin. Atmosferaga chidamli qoplamalarga perxlorvinil bo‘yoqlar РХ V О , IS Х , XL; namlikka chidamli qoplamalarga XD-S J rusumli bo‘yoqlar; nam emas muhitga chidamli qoplamalarga Х L-K turdagi, SK-L rusumli silikat bo‘yoqlar, superfosfat va sho‘rtuproqli surkamalar kiradi. O‘t o‘chiruvchi moddalar va ularning xususiyatlari Eng keng tarqalgan o‘t o‘chirish moddalariga suv, suv bug‘i, uglekislota, namlagichlar, kimyoviy va havo-mexanik ko‘piklar, galoid tarkibli uglevodorodlar, kukun tarkibli aralashmalar, uglerod ikki oksidi, brometil birikmalar, inert gazlar va boshqa mexanik vositalar (qum, tuproq, brezent va h.k.) kiradi. O‘t о ‘chirish moddalari quyidagicha tasniflanadi: yong‘inni о ‘chirish usuliga ko‘r а – sovutuvchi (suv va qattiq uglekislota); suyultiriluvchi, у a’ni yong‘in zonasidagi kislorod miqdorini kamaytirish (ma’lum miqdordagi uglekislota gazi, yupqa zarrali suv, suv bug‘i yoki inert gaz aralashmasi); izolatsiyalovchi (yonish zonasi, atrof-muhit bilan ko‘pik yoki kukun pardasi hosil qilish orqali izolatsiyalanadi); ingibir xususiyatli (tarkibi brometil, dibromtetraftor etan va brom metildan iborat galoid tarkibli uglevodorodlar, tarkibi 3,5-4 ND freondan iborat moddalar va b.); Elektr o‘tkazuvchanligi bo‘yicha – elektr o‘tkazuvchi (suv, suv bug‘i va ko‘pik); elektr o‘tkazmaydigan (gazlar va kukunlar); Zaharliligi bo‘yicha – zaharsiz (suv, ko‘pik va kukunlar), kam zaharli (uglekislota va azot) hamda zaharli (3,5-brometil, freon tarkibli).

Suv o‘t o‘chirishda alohida yoki turli xil kimyoviy moddalar bilan aralashma holatida foydalaniladi. Suvning o‘t o‘chirish xususiyati yonuvchi moddani yonish haroratidan past haroratgacha sovutishga asoslangan. Suvning hajmi bug‘lanish davrida 1700 va undan oshiq martagacha ortadi hamda bug‘ yonish zonasidan kislorodni siqib chiqaradi. Uglekislota (is gazi) va uglerod ikki oksidi rangsiz hamda havodan 1,5 marta og‘ir gaz. U yong‘in muhitida parda hosil qilib yong‘in zonasiga kislorod kirishini to‘xtatadi. Undan sig‘imlardagi yengil yonuvchi va yonuvchi suyuqliklar yong‘inini, elektr jihozlari yong‘inlarini va muzeylar, arxivlar kabi suvdan hamda ko‘pikdan foydalanish maqsadga muvofiq bo‘lmagan binolardagi yong‘inlarni o‘chirishda foydalaniladi. Namlash vositalarining fizik xususiyati yonuvchi materiallarni namlanish, ho‘llanish xususiyatini oshirishga asoslangan. Ularga sovun, sintetik aralashmalar, atin sulfat, alkin sulfat va boshqa aralashmalar kiradi. Bu aralashmalar yong‘in muhitida og‘ir bug‘ va gaz hosil qilib, yonish zonasiga kislorod kirishini to‘xtatadi, haroratni susaytiradi va yong‘inni o‘chiradi. К o‘piklar kam issiqlik o‘tkazuvchanlik, yetarli darajada qo‘zg‘aluvchanlik, issiqlikni qaytarish samarasi katta, tutun zichligini kamaytirish xususiyatiga va kam mexanik mustah-kamlikka ega bo‘lgan o‘t o‘chiruvchi moddalar hisoblanadi. Ular tayyorlanish usuliga ko‘ га kimyoviy, havo-mexanik va yuqori darajali ko‘piklarga bo‘linadi. Kimyoviy ko‘piklar alohida saqlanuvchi aralashmalar (ishqorli va kislotali)ni yong‘in zonasiga uzatish yoki ko‘pik hosil qiluvchi kukunlar aralashtirish orqali PG-50, PG-100 ko‘pik generatorlari yordamida hosil qilinadi. К o‘ р ik kukunlari – oltingugurt ammoniy va natriy bikorbonat aralashmasi bo‘lib, 1 kg kukun va 10 litr suvdan 40-60 litr ko‘pik olish imkonini beradi. Neft mahsulotlari yong‘inlarini PO- 1, PGP kukunlari, spirt va atseton yong‘inlarini GGPS kukuniga 2% sovun aralashtirilib tayyorlangan ko‘piklar yordamida o‘chirish mumkin. На v о -mexanik ko‘piklar havo-ko‘pik stvollari yordamida suv, injekterlangan havo va ko‘pik hosil qiluvchilar asosida olinadi.

Suvning bosimi va ko‘pik hosil qiluvchilar xususiyatiga ko‘ га ko‘piklar o‘rta va yuqori darajali bo‘lishi mumkin. К o‘ р ik yuqori darajaligi deganda hosil bo‘lgan ko‘pik hajmini, uni hosil qilishga sarflangan barcha suyuqlik miqdoriga nisbati tushuniladi. 5 dan 100 yuqori darajagacha ega ko‘piklar kam va o‘rta; 100 dan katta yuqori darajaga ega ko‘piklar yuqori darajali ko‘piklar deyiladi. Inert gazlar, (azot, argon, geliy, tutun va chiqindi gazlar) asosan yong‘indan saqlanish maqsadida neft mahsulotlari sig‘imlarini payvandlashdan oldin to‘1dirib ishlov berishda ishlatiladi. Mexanik vositalar (brezent, voylok, qum, tuproq va b.) yong‘inni boshlanish davrida, у a’ni uchqunlanish fazasida uchirish maqsadida foydalaniladi. O‘t o‘chirgichlar, o‘t o‘chirish qurilmalari va mashinalari O‘t o‘chirgichlar yong‘inni boshlang‘ich fazasida o‘chirish uchun ishlatiladi. Ular sig‘imi, o‘t o‘chirish moddasi, o‘t o‘chiruvchi moddani chiqarish usuli bo‘yicha turlicha bo‘ladi. Kimyoviy ko‘pikli o‘t o‘chirgichlar qattiq va suyuq moddalar yong‘inini o‘chirish maqsadida foydalaniladi. Ularga OXP-10, OP-10 М o‘t o‘chirgichlari kiradi'. Ularning ishlash vaqti ko‘pik karraligi 5 ga teng bo‘lganda 60 sek ballonlar hajmi 8,7 va 9,1. Zaryadlari ishqorli va kislotali qismdan iborat. Ishqorli qismi- 450 ... 460 gr bikarbonat natriy va qizilmiya ildizi ekstraktining suvdagi aralashmasidan, kislotali qismi - 15 gr oltingugurt va 120 gr dan ortiq oltingugurt kislotasining suvdagi aralashmasidan iborat. Bu o‘t o‘chirgichlarning korpusi foydalanilgandan 1 yil o‘tgach 2 MPa bosim ostida sinaladi (bir partiyadagi o‘t o‘chirgichlarning 25%). Ikki yildan keyin esa 50%, uch yildan keyin 100% o‘t o‘chirgichlar sinovdan o‘tkaziladi. Sanoatda OV-5, OVP-10 rusumli qo‘l o‘t o‘chirgichlari, OVP- 100, OVPU- 25 rusumli yuqori karrali statsionar o‘t o‘chirgichlar ishlab chiqariladi. Ularni zaryadlashda PO-1 ko‘pik hosil qiluvchidan foydalaniladi. Uglekislotali o‘t o‘chirgichlar turli xil moddalar, materiallar va elektr qurilmalaridagi yong‘inni o‘chirishda ishlatiladi. Ularni zaryadlashda uglerod ikki oksididan (SO2) foydalaniladi. Bunday o‘t o‘chirgichlarga OU-5, OU-8, OU25,

OU-80 va OU-400 rusum o‘t o‘chirgichlar kiradi. Ular tortib ko‘rib tekshiriladi. Agar ularning massasi 6,25; 13,35 va 19,7 kg. dan kam bo‘1sa (mos holda, OU-2, OU-5 va OU-8 o‘t o‘chirgichlari uchun), ular qayta zaryadlanadi. Uglekislotali-brometilli o‘t о ‘chirgichlarga OUB-3 А va OUB- 7 А lar kiradi. Ularning hajmi 3,2 va 7,4l bo‘lib, brometil va uglekislota aralashmasi bilan zaryadlanadi. Bu rusumdagi qo‘l o‘t o‘chirgichlarini ishlash vaqti – 35 sek, uzatish uzunligi – 3,0-4,5 m. Kukunli o‘t o‘chirgichlar OP-1, «Moment», OP-2 А , OP-10 А , OP-100, OP- 250 va SI-120 rusumli bo‘lib, ular uncha katta bo‘lmagan yong‘inlarni o‘chirishda ishlatiladi. OP-1 va «Moment» o‘t o‘chirgichlaridan avtomobillar hamda kuchlanishi 1000 V gacha bo‘lgan elektr qurilmalarida foydalaniladi. OP-10 А o‘t o‘chirgichi ishqorli metallardagi (natriyli, kaliyli) hamda yog‘och va plastmassalardagi yong‘inlarni o‘chirishda ish latiladi. SI-2 ko‘chma o‘t o‘chirgichi neft mahsulotlari, metalloorganik birikmalar va shu kabi boshqa moddalar yonishini o‘chirishda, SJB-50 va SJB-150 o‘t o‘chirgichlari tok ta’siridagi elektr qurilmalar yong‘inini o‘chirishda hamda aerodrom xizmatidagi o‘t o‘chirish mashinalarini jihozlashda ishlatiladi. Ishlab chiqarish binolari uchun talab etiladigan o‘t o‘chirgichlar soni quyidagicha aniqlanadi: n o = m o S, bu yerda, S – ishlab chiqarish xonasining yuzi, m 2 m o – 1m 2 maydonga me’ уо r bo‘yicha belgilangan o‘t o‘chirgichlar soni. Ви ko‘rsatkich materiallar ombori, garajlar, chorvachilik binolari, bug‘xonalar, tegirmonlar, oshxona va magazinlar uchun 100 m 2 maydonga 1 t а , elektr payvandlash sexlari, temirchilik sexlari, laboratoriyalar uchun 50 m 2 maydoniga 2 ta qilib qabul qilinadi. O‘t o‘chirish qurilmalari yong‘inni boshlang‘ich fazada to‘liq bartaraf etish va yong‘in bo‘linmalari kelguncha yong‘in tarqalishini cheklash maqsadida ishlatiladi. Ular statsionar, yarim statsionar va ko‘chma bo‘ladi. Zaryadlovchi moddalarning turi va tarkibiga ko‘r а esa suvli, bug‘li, gazli (uglekislota), aerozol (galoid uglevodorod), suyuqlikli va kukunli bo‘lishi mumkin.

Bundan tashqari, o‘t o‘chirishda ATs-30(66), ATs40(131), ATs-40(130Ye) rusumli mashinalar va МР -600, МР -900, BMP-1600 rusumli motopompalardan ham keng foydalaniladi. Yong‘inga qarshi suv ta’minoti Yong‘inga qarshi suv ta’minoti yilning istalgan davrida yong‘in joyiga 3 soat davomida suv yetkazib berishi lozim. Bino va inshootlardagi tashqi yong‘inlarni o‘chirish uchun zarur suvning hisobiy sarfi ishlab chiqarish kategoriyasi, binoning yong‘inga chidamlilik darajasi va binoning hajmiga bog‘liq holda tanlanadi. Suv manbalari tabiiy yoki sun’iy bo‘lishi mumkin. Та bii у manbalardan ko‘proq qishloq sharoitida foydalaniladi. Ular jumlasiga daryo, ariq, ko‘llar va quduqlar kiradi. Yong‘inga qarshi sun’iy suv havzalari korxona hududidagi yong‘inga xavfli binolar oldiga, I va II darajali yong‘inga chidamlilikdagi binolardan 10 m, III, IV va V darajali yong‘inga chidamlilikdagi binolardan 30 m uzoqlikda quriladi. Bitta suv havzasining xizmat qilish radiusi yong‘in avtonasoslari va avtotsisternalardan foydalanilganda – 200 m, ko‘chma motopompalar va qo‘l nasoslaridan foydalanilganda – 100 m, bir o‘qli, pritsepli motopompalar ishlatilganda–150 m qilib qabul qilinadi. Bitta sig‘imda suvning tegilmaydigan zaxira qismi 100 m 3 gacha bo‘lishi lozim. Tashqi va ichki yong‘inni o‘chirish uchun talab etiladigan suv sarfi quyidagicha aniqlanadi: Q у o = 3,6gT ey n у o , bu yerda, g – ichki va tashqi o‘t o‘chirishga sarflanadigan solishtirma suv sarfi, j/s; Т yo – yong‘in vaqti, soat; n yo , – bir vaqtdagi yong‘inlar soni. Suvning tegilmaydigan zaxira qismi: W yo – Q yo (Q x + 0,5Q t ), bu yerda, Q t – texnologik maqsadlarga sarflanadigan suv hajmi, m 3 /soat; Q x – хо ‘jalik maqsadlarida ishlatiladigan suv sarfi, m 3 /soat.

Binolarning ichiga, maydonlarga, zina maydonchalariga yoki zallarga poldan 1,5 m balandlikda yong‘in jo‘mraklari o‘rnatiladi va ular 10 ... 20 m uzunlikdagi shlanglar bilan jihozlanadi. Yong‘in muhofazasini tashkil etish va yong‘inni o‘chirish Yong‘in muhofazasini tashkil etish Yong‘inni o‘chirishda professional va ko‘ngilli o‘t o‘chirish jamiyatlari amalda faoliyat ko‘rsatadi. Professional yong‘in muho-fazasi harbiylashtirilgan va harbiylashtirilmagan turlarga bo‘linadi. Tashkilotlar, korxonalar va х o‘j а likl а rd а yong‘in muhofazasini tashkillashtirish va о byektlarning yong‘inga qarshi holatini ta’minlash ushbu tashkilotlarning rahbarlariga yuklatiladi. Ular har bir ishlab chiqarish bo‘limi uchun buyruq bilan javobgar shaxsni belgilashlari va ularning ishini nazorat qilib borishlari zarur. Хо ‘jalik yoki korxonalarning ma’muriy-texnik xodimlari o‘zlariga tegishli о byektlarni ko‘rish va ulardan foydalanish davrida yong‘inga qarshi barcha tadbirlarni to‘liq amalga oshishini ta’minlashlari, yuqori yong‘in muhofazasi tashkilotlarining ko‘rsatmalari hamda qarorlarini bajarilishini nazorat qilib borishlari, yong‘in-qorovul muhofazasini, yong‘in-texnik komissiyasini va ko‘ngilli o‘t o‘chiruvchilar drujinalarini tashkil etishlari, ularning ish faoliyatlarini doimiy nazorat qilib borishlari zarur. Уо ng‘in-texnik komissiyasi tarkibiga bosh mutaxassislar, mu- handis- quruvchilar, mehnat muhofazasi bo‘yicha muhandis va ko‘ngilli o‘t o‘chirish drujinasining boshlig‘i kiradi. Komissiya bino va inshootlardan foydalanishda yong‘in muhofazasi qoidalariga amal qilinishini, yo‘1 qo‘yilayotgan kamchiliklarni, texnikalardan foydalanishdagi yong‘in muhofazasi holatini tekshirib boradi hamda tegishli choralar ko‘radi.

Yong‘inni aniqlash va o‘chirishning avtomat vositalari Yong‘inni aniqlashning avtomat vositalari (YoAAV) va yong‘in-ni o‘chirishning avtomat vositalari (YoO‘ А V), agar yong‘in tashki-lotning barcha ishlariga ta’sir etishi hamda katta moddiy zarar kelti-rishi mumkin bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Bunday о byektlarga energetik qurilmalar, markaziy gaz stansiyalari, yengil yonuvchi va yonuvchi suyuqliklar stansiyalari, xom ashyo omborlari hamda yoqilg‘i materiallarini solishtirma sarfi 100 kg/m 3 dan ortiq bo‘lgan binolar kiradi. YoO‘ А V lari yong‘in joyini aniqlash va trevoga signalini berish hamda yong‘inni o‘chirish qurilmasini ishga tushirish moslamala-ridan iborat bo‘ladi. Bu qurilmaning ishlash tamoyili qo‘riqlanadigan о byekt muhitidagi noelektrikfizik miqdorlarni elektrik signallarga aylantirib berishga asoslangan. Yong‘in sodir bo‘lgan taqdirda avtomat yong‘in xabar beruvchi qurilmasida elektrik signal hosil bo‘ladi va bu signal sim orqali qabul qilish stansiyasiga uzatiladi. Yong‘inni avtomat o‘chirish qurilmalari foydalaniladigan o‘t o‘chirish moddalarining turiga bog‘liq holda suv bilan o‘chiruvchi, suv-ko‘pikli, havo- ko‘pikli, gazli (uglerod ikki oksidi, azot va yonmaydigan gazlar), kukunli va kombinatsiyalashgan turlarga bo‘linadi. В u qurilmalar harakatga kelish vaqtiga qarab esa quyidagilarga bo‘linadi: o‘t а tez harakatga keluvchi (harakatga kelish vaqti 1 sek.dan ortiq emas), tez harakatga keluvchi (kam inersiyali, harakatga kelish vaqti 30 sek), o‘rta inersiyali (harakatga kelish vaqti 31–50 sek), inersiyali (harakatga kelish vaqti 60 sekdan yuqori). Ular ish vaqtining davomiyligiga bog‘liq holda qisqa vaqt ta’sir etuvchi (15 min.gacha), o‘rta davomiylikda (15–30 min.) va uzoq vaqt ishlovchi (30 min. dan ortiq) turlarga bo‘linadi. Yong‘in aloqasi va signalizatsiyasi Yong‘in aloqasi va signalizatsiyasi yong‘inni o‘z vaqtida sezish, aniqlash va u to‘g‘risida yong‘in o‘chiruvchilarga xabar berish uchun ishlatiladi. Ularga tele va radio aloqa, yong‘in signalizatsiyasi qurilmalari, elektrik signallar, qo‘ng‘iroqlar va transport vositalarining signallari kiradi. А , В va V kategoriyasidagi yong‘inga xavfli о byektlarda yong‘in xabar beruvchilari (datchiklar) o‘rnatiladi. Ular yong‘in bo‘lgan taq-dirda qabul qilish

apparatiga signal yuboradi. Bunday tizimlar yong‘in signalizatsiyasi deb ataladi. Yong‘inni avtomatik signalizatsiya qurilmasi (YeASK) to‘g‘ri va aylanasimon shaklda o‘rnatiladi. Ular ishlatiladigan datchiklar turiga bog‘liq holda issiqlik, tutun, muhofa-zalovchi va kombinatsiyalashgan turlarga bo‘linadi. Bu qurilmalar yong‘in va muhofaza-yong‘in turlariga bo‘linadi. Muhofaza-yong‘in tizimlari qimmatbaho materiallar saqlanadigan omborlarda hamda odamlar ko‘ р bo‘ladigan tashkilotlarda, aholi turar joylarida ishlati-ladi. Y о ng‘in va muhofaza-yong‘in signalizatsiyasining asosiy ele-mentlariga yong‘in to‘g‘risida xabar beruvchi qurilma, qabul qilish stansiyasi, aloqa liniyasi, kuchlanish manbai, tovushli yoki yorug‘likli signal qurilmasi kiradi. Yong‘in avtomatik signalizatsiyasiga APST-1, signalizatsiyali issiqlik yong‘in qurilmasiga - STPU-1 lar misol bo‘la oladi. Ushbu qurilmalardagi yong‘in to‘g‘risida avtomatik ха b а r beruvchi moslamalar muhitdagi issiqlik o‘zgarishi, tutun va issiqlik o‘zgarishi hamda yorug‘lik energiyasining o‘zgarishini qayd etish asosida ishlaydi. Yong‘inni o‘chirishni tashkillashtirish Yong‘inni o‘chirishni tashkil etish yong‘inni o‘chiruvchi vosi- talarning mavjudligiga, ko‘ngilli o‘t o‘chirish drujinachilari va yong‘in-qorovul muhofazasini tashkil etilganlik darajasiga, otryadlar o‘rtasida ishni qanday tashkil etilganligiga bog‘liq bo‘ladi. Agar yong‘inni o‘chirishda М -800 А motopompasidan foy- dalanilsa, harbiy hisob («b ое v оу ratchet») to‘rt kishidan, у a’ni otryad boshlig‘i, motorchi va ikki o‘t o‘chiruvchidan iborat bo‘ladi. М -1200 motopompasi ishlatilganda esa otryad olti kishidan: boshliq, motorchi va to‘rt' o‘t o‘chiruvchidan iborat bo‘ladi.

O‘t o‘chirish vaqtida harbiy hisob quyidagi 5 otryadga bo‘linadi: 1. Qidirish, tekshirish otryadi – yonadigan о byektni tekshirib, yong‘inni o‘chirish ishlarini hamda odamlarni, mollarni va moddiy boyliklarni qutqarish ishlarini bajarish ketma-ketligini belgilaydi. 2. Yong‘inni o‘chirish otryadi – avtosisterna, motopompa va nasos bilan qurollangan harbiy hisobdan tashkil topadi. Yong‘inni o‘chirish va odamlarni qutqarish ishlarini bajaradi. 3. Suv bilan ta’minlash otryadi – yong‘in nasosi, motopompa va boshqa o‘t o‘chiruvchi texnikalarni uzluksiz suv bilan ta’minlash uchun xizmat qiladi. 4. Himoyalash otryadi – yonadigan оbyekt yonidagi boshqa оbyektlarga young‘in o‘tmasligining oldini oladi, уa’ni yong‘inning tarqalishiga qarshi kurashadi. 5. Qo‘riqlash otryadi – moddiy boyliklarni qo‘riqlaydi hamda o‘t o‘chirish otryadiga yong‘indan qutqarilgan boyliklar va chorva mollarini xavfsiz joyga evakuatsiya qilishda yordamlashadi. Evakuatsiya у o‘llari va chiqish у o‘lk а larini hisoblash Yong‘in vaqtida odamlarni va moddiy boyliklarni yong‘in zonasidan evakuatsiya qilish eng muhim vazifalardan hisoblanadi. Evakuatsiya vaqtining ruxsat etilgan miqdori haroratni inson uchun xavfli kritik miqdoriga (600) yetishi, havo tarkibida kislorod miqdorini kamayishi, xonani tutun bosib, ko‘rinish d а r а jasini susayishi va zaharli moddalarini hosil bo‘lish vaqti orqali belgilanadi. Zarur evakuatsiya vaqtida odamlarni harakatlanish tezligi – 16 m/min., zinadan pastga harakatlanish tezligi – 10 m/min., yuqoriga harakatlanishi – 8m/min. atrofida bo‘ladi. I va II darajadagi yong‘inga chidamlilikdagi binolardan evakuatsiya qilish vaqti – 6 minut, III va IV darajadagi binolardan – 4 minut, V d а r а jadagi binolardan – 3 minut qilib qabul qilinadi. Bolalar muassasalari uchun bu vaqt 20% kam qilib belgilanadi.

Evakuatsiya uchastkasining ruxsat etilgan uzunligi quyidagicha aniqlaniladi: L h = V Т , m. Uchastkada odamlarni joylashish zichligi: D = N/S, odam/m 2 , bu yerda, N – uchastka maydonidagi odamlar soni; odamlarni gorizontal proeksiya bo‘yicha egallashi mumkin bo‘lgan maydon hisobida - 0,1...0,125 m 2 ; S – maydon у o‘lining yuzasi, m 2 . Odamlar oqimining bo‘ylama zichligi: kattalar uchun - 10–12 odam/m 2 ; maktab bolalari uchun - 20–25 о d а m/m 2 atrofida qabul qilinishi mumkin. Evakuatsiya maydonining talab etiladigan eni: B=N/LD,m Evakuatsiya maydonidagi chiqish у o‘laklari soni: Р e.y. = 0,6 N/100 В . Chiqish у o‘laklari kamida 2 ta qilib qabul qilinadi. Ishlab chiqarishni yong‘in xavfliligi bo‘yicha kategoriyasiga, binoni yong‘inga chidamlilik darajasiga va necha qavatli ekanligiga bog‘liq holda evakuatsiya chiqish у o‘laklari bilan ish joyi orasidagi masofa 50 metrdan 100 metrgacha bo‘lishi mumkin. Evakuatsiya eshiklarining eni - 0,8...2,4 m, у o‘llar - 1,15...2.4 m, zallar - 1,4 m dan kam bo‘lmasligi lozim. Yo‘llarni o‘tkazish qobiliyati deb у o‘l enining ko‘ndalang kesimi bo‘yicha vaqt birligida o‘tadigan odamlar soniga aytiladi va и quyidagicha aniqlaniladi: Q = DVB. Eni 1,5 m bo‘lgan eshiklar va zinapoyalarning solishtirma o‘tkazuvchanlik qobiliyati 50 od am/m min., eni - 1,5...2,4 m bo‘lganda - 60 odam/m min. ga teng bo‘ladi.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasining “Mehnatni muhofaza qilish to’g’risida”gi Qonuni Toshkent, 1993 y. 2. V.S.Alekseev, E.O.Murodova, I.S.Dav ы dova. Bezopasnost jiznedeyatelnosti «Prospekt» Moskva-2006 g. 3. O. Q udratov, T. G’ aniev. Hayotiy faoliyat xavfsizligi. Toshkent. «Mehnat»- 2004. 4. H .E. G’ oipov. Mehnat muhofazasi. Toshkent. «Mehnat»-2000. 5. O’ .R.Boynazarov. Hayot faoliyat xavfsizligi. Ma’ruza matnlari to’plami. Qarshi-2000. 6. G’ .E.YOrmatov. Hayot faoliyat xavfsizligi (Ma’ruza matnlari to’plami), Toshkent-2003 7. Bezopasnost jiznedeyatelnosti. Pod ob щ ey redaksiey doktora texn. nauk, professora S.V.Belova. Moskva, «V ы sshaya shkola» 2003.

Похожие

Elektr xavfsizligi

Elektr xavfsizligi

Yong’in xavfsizligi 1

Elektr xavfsizligi asoslari

Chorvachilikda yong'in xavfsizligi