Qon va limfa aylanishining buzilishi qon va limfa aylanish sistemasining umumiy ta'rifi - БЖД - Рефераты

Qon va limfa aylanishining buzilishi qon va limfa aylanish sistemasining umumiy ta'rifi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

1020.5 KB

Qon va limfa aylanishining buzilishi qon va limfa aylanish sistemasining umumiy ta'rifi Reja: 1. Qon va limfa aylanishining buzilishi 2. Markaziy qon aylanishini buzilishi. 3. Pereferik qon aylanishini buzilishi. 4. Ishimiya sabablari va uning belgilari.

Qon aylanishi 3 qismga bo’linadi: markaziy, periferi (regionar) va mikrosirkulyar. Markaziy qon aylanishi yurak va yirik qon tomirlaridan — aorta, uyqu arteriyasi, kovak venalar, darvoza venasini o’z ichiga oladi. Yurak o’z ishi bilan qon harakatini yirik arterial tomirlarda qonning organizmga taqsimlanishini ta'minlaydi. Markaziy venalar unchalik yirik bo’lmagan venalardan qonni to’plab yurakka qaytaradi. Markaziy qon aylanish qon oqimini ham belgilaydi. Periferik (regionar) qon aylanishi unchalik katta kalibrga ega bo’lmagan arteriya va venalardan tashkil topadi. Arteriyalar qonni organlar o’rtasida va organlarning o’ziga tarqatib beradi. Venalar organlardan qonni yirik venoz tarmoqlariga oqib chiqishini ta'minlaydi. Mikrosirkulyator qon aylanishi — bu eng mayda tomirlardagi qon aylanishi. Mikrosilkulyator oqimiga arteriolalar, prekapilyarlar, kapilyarlar, postkapilyarlar, venulalar va arteriovenula tarmoqlari kiradi. Mikrosir-kulyator tomirlar mikrosirkulyar sistema komponentiga kirib, tegishli mikrotomirlar va organlarning to’qimasi o’rtasida qon va limfa aylanishini ta'minlaydi. Mikrosir-kulyasiya qon, to’qima va hujayralar o’rtasida normal modda almashinuvini ta'minlaydi. Kapilyarlar yoki modda almashinuvining mikrotomirlari bu almashinuvda bosh rolni o’ynaydi. Arteriolalar qonni oqib kelishini, venalar esa qonni oqib ketishini tafminlaydi. Yaxshi taraqqiy etgan mushak devoriga ega bo’lgan arteriovenula tarmoqlarlariga keluvchi qon hajmini belgilaydi. Bu tarmoqlar berkilishida qon arteriolalardan kapilyarlarga, ochilganda esa kapilyarlardan chetlangan holda venulalarga quyiladi. Shunday qilib, arterio-venoz tarmoqlar mikrotomirlardagi moddalar almashinuvini boshqarib turishi mumkin. Qon aylanish sistemasining yuqorida ko’rsatilgan uchta komponenti o’zaro mahkam bog’langan, ulardan birortasi faoliyatining buzilishi, masalan, markaziy qon aylani-shining buzilishi periferik va mikrosirkulyar qon aylanishi buzilishiga olib keladi. Boshqa tomondan esa, masalan, mikrosirkulyasiya buzilishi yurak va yirik tomirlar faoliya-tining buzilishiga sabab bo’lishi yoki uni kuchaytirib yubo-rishi mumkin. Markaziy va periferik qon aylanishi asab va endokrin sistema orqali

boshqariladi. Simpatik ta'sir va bir qator gormonlar (adrenalin, tiroksin, kortikosteroidlar) yurak ishini kuchaytiradi va organ arteriyalari torayishini cha- qiradi. Parasimpatik ta'sir, aksincha yurak ishini bo’shash-tiradi va mayda arterial tomirlarni kengaytiradi. Mikrosirkulyasiya asosan mahalliy mexanizmlar: biologik faol moddalar (gistomin, prostaglandinlar va kininlar) va metobolitlar (sut va pirouzum kislota, K+ ioni, adenozin) tomonidan boshqarilishi bilan amalga oshiriladi. Bu moddalarning barchasi mikrosirkulyasiya tomirlarini kengaytiradi va ularning o’tkazuvchanligini orttiradi. Venoz qon oqimi boshqarilishi asosan shunday omillar bilan amalga oshiriladiki, ular qonni yurakning o’ng qismiga qaytib tushishini ta'minlaydi. Ularga ko’krak kafasi va yurakning so’rib olish kuchi, qonni yirik venalarga itaruvchi mushaklar qisqarishi, vcnada qonni qaytib ketishi oldini oluvchi vena klapan apparati ishi va hokazolar xizmat qiladi. Qon aylanishi sistemasi bilan funksional jihatdan limfa sistemasi uzviy bog’langan bo’lib, u limfa kapilyarlari, limfa tomirlari, limfa tarmoqlari (shahobchalari) va limfa tugunlaridan iborat. Limfa kapilyarlari mikrosirkulyar oqimining tugallangan zvenosi bo’lib, organ va to’qimalardan «berk» o’siqchalar boshlanadi. Limfa kapilyarlaridan limfa tarmoqlariga (ko’krak, qorin) so’ngra venoz sistemasiga o’tadi. Limfa tomirlari darajasida limfa tugunlari orqali o’tadi. Limfa, limfa kapilyarlaridagi limfa to’qimasi suyuqligidan hosil bo’ladi. Bunda 80—90% to’qima filtrati, vcnoz 10— 20% limfa tarmoqlariga oqib o’tadi. Limfa tomirlaridan limfa oqimini ta'minlovchi omillar bilan yurak va ko’krak qafasini so’rib olish mushaklar ishi bilan belgilanadi. MARKAZIY QON AYLANISHINING BUZILISHI Normal sharoitda yurak va tomirlar barcha organ va to’qimalarning metabolitik ehtiyojiga muvofiq qon bilan ta'minlaydi. Markaziy qon aylanish funksiyasi buzilishida va moslashuv mexanizmlari kuchsiz bo’lgan vaqtda qon

aylanish yetishmovchiligi yuzaga keladi, buning natijasida organ va to’qimalar yetarli miqdorda kislorod va oziq moddalarini olmaydi, shuningdek ulardan melabolizmning toksik (zaharli) mahsulotlari chiqib ketmaydi. Qon aylanishi buzilishining ikki xili farq qilinadi: kompensasiya-langan (moslashgan) va dekompensasiyalangan (moslash-magan). Qon aylanishining kompensasiyalangan yetish-movchiligi faqat jismoniy zo’riqish (ish, vazifaning ortishi) vaqtidagina yuzaga keladi. Dekompensasiyalangan (mos-lashmagan) qon aylanishi yetishmovchiligi jismoniy tinch holatda nafas qisilishi, lab va tirnoqlarning ko’kimtir rangi, terining rangsizlanishi, shishlar, yurak urishi buzilishi bilan namoyon bo’ladi. Qon aylanishi yetishmovchiligiga yurak funksiyasining buzilishi yoki qon tomirlari tarangligi (tonusi) pasayishi, qon bosimi pasayishi, (gipotoniya), sababchi bo’lishi mumkin. Shuningdek bir vaqtning o’zida yurak funksiyasi va tomirlar tarangligi (tonusi) buzilishi mumkin (13 bobga qaralsin). Qon aylanishining yctishmovchiligi periferik (regionar) qon aylanishi va mikrosirkulyasiya o’zgarishlari bilan birgalikda kuzatiladi. Dastlabki davrda periferik qon tomirlari va mikrosirkulyar tomirlari buzilishi moslashuv xarakteriga ega bo’ladi. Ular yurak ishining yaxshilanishiga, koronar qon oqimining kuchayishiga yurak mushaklarining kislorod va metabolizm mahsulotlari bilan ta'minlanishiga ko’maklashadilar. Ammo markaziy qon aylanishi buzilishi darajasi ortib borgan sari periferik qon aylanishi buzilishlari (venoz giperemiya, ishemiya, tromboz) va mikrosirkulyator buzilishlar (staz, sladj, shish) paydo bo’ladi va u yurak ishini buzilishlarini kuchaytiradi. PERIFERIK QON AYLANISHINING BUZILISHI Periferik (regionar) qon aylanishi buzilishlari arterial giperemiya (arterial to’laqonlik) venoz giperemiya (venoz to’laqonligi), ishemiya (kamqonlik), tromboz va emboliya ko’rinishlarida kuzatiladi.

ARTERIAL GIPEREMIYA Arterial giperemiya sabablari. Arterial giperemiya venalar bo’ylab qon oqib, chiqib ketishi normal bo’lgan holda qon oqimining mikrosirkulyator sistemasida ko’payish sharoitida kuzatiladi. Arteriola va kapilyarlar kengayishi, qon tomiri ichidagi va to’qimalarning joyli harorati ortishi bilan ta'riflanadi. Arterial giperemiyani turli omillar chaqiradi. Masalan, ultrabinafsha nurlarida, mayda arteriyalar kengayib, arteriya oqimini kuchaytiradi: shunday natijani turli qitiqlovchi moddalar, yallig’lanish chaqirishi mumkin. Psixogen omillar, jumladan, so’z ta'siri, yuz, bo’yin arleriyalari giperemiyasiga olib kelishi mumkin va u uyalish yoki g’azablanish vaqtidagi qizarib ketish bilan namoyon bo’ladi. Artcrial giperemiya turlari. Arterial giperemiya fiziologik va patologik turlarga bo’linadi. Fiziologik giperemiya organlarning funksiyasini faollashishida, masalan, musha-klar ishida, homiladorlikda bachadonda, ovqat hazm qilish vaqtida ichaklarda kuzatiladi. U to’qimalarga kislorod va oziq moddalari kelishini kuchayliradi, shuningdek, ularning parchalanishi mahsulotlarini chiqarib tashlashiga yordam beradi. Arterial giperemiya tibbiyot amaliyotida keng foydalaniladi. Uni hosil qilish uchun isitgichlar, xantalma, isituvchi kompress spirtli eritmalarni teriga ishqalash va hokazolar qo’llaniladi. Patologik arterial giperemiya vaqtida organ yoki to’qima funksiyasi ortmaydi, balki kamayadi. Patologik arterial giperemiya organ innervasiyasi buzilishida, yallig’lanishida, endokrin kasalliklarida, to’qimalarning travmatik shikast- lanishida va hokazolarda kuzatiladi. Giperemiyaning bu turida organlarga keluvchi qon oqimi ortadi va arteriya qon bosimi ko’tariladi, natijada tomir devori yorilib qon quyilishi yuzaga kelishi mumkin. Arterial to’laqonlik qon tomirlarini kengaytiruvchi parasimpatik tolalar qattiqlanishidan — neyrotonik arterial giperemiya yoki qon tomirlarini toraytiruvchi simpatik nerv ta'siri pasayishida — neyroparalitik arterial giperemiya sifatida yuzaga kelishi mumkin. Uning keyingi turi travmatik, infeksion

kasalliklarda simpatik nerv shikastla-nishida paydo bo’ladi. Arterial to’laqonlik belgilari: arterial giperemiya yuzaga kelganligi teri yuzasida yaxshi ko’zga tashlanadi (17-rasm). Qon oqimi kuchayishi natijasida qizarish, arteriya tomiri pulsasiyasining ortishi, mikrosirkulyator tarmoq o’zgari- shi — arteriolalar kengayishi, kapilyar tomirlarda qon oqimining tezligining ortishi, limfa oqimining ortishi kabilar kuzatiladi. Arterial to’laqonlikning ahamiyati. Odatda arterial to’laqonlik organlarni kislorod, oziq moddalari, vitaminlar bo’ladi. Organ hajm jihatidan kattalashib unda dimlanish shishi yuzaga keladi. Oksidlanish jarayoni kamayib ketishi tufayli organ va to’qima harorati tushib ketadi. Venoz giperemiya vaqtida terida qonga to’lishgan, kengaygan, buralgan venalar yaqqol ko’zga tashlanadi, ularda qon bosimi ko’tarilgan, qon oqimi kamaygan bo’ladi (17-b rasmga qaralsin). Venalarda qon bosimi haddan ziyod ko’payganda qonning mayatniksimon harakati paydo bo’ladi. Mikrosirkulyar qon aylanishining buzilishi venula va kapilyarlar kengayishi, qon oqimining to’xtashi bilan namoyon bo’ladi. Bu holat venoz stazi deyiladi. Venoz giperemiyaning ahamiyati. Venoz giperemiyada to’qimalarga qon o’tishi buziladi. Buning oqibatida ularda kislorod yetishmovchiligi (to’qima gipoksiyasi) paydo bo’ladi. Oksidlanish jarayoni sustlashishi to’qimalarda to’la oksidlanmangan metobolizm mahsulotlarining (sut, pirouzum va boshqa kislotalar) to’planib qolishiga va asidoz holatiga olib keladi, u esa qon tomirlar o’tkazuv- chanligi bilan birgalikda ketadi. Gipoksiyada oqsil va molekulalar parchalanishi natijasida to’qimalarda onkotik va osmotik bosim ortadi. Ana shu jarayonlarning qo’shilishi tomirlardan qonning suyuq qismini chiqishiga va dimlanish shishini paydo bo’lishiga olib keladi. Eritrositlar diapedezi kelib chiqishi mumkin. Patologiyada surunkali yurak yetishmovchiligi natija-sida, o’pka va jigarda uzoq muddatli venoz dimlanishi bo’lishi muhim axamiyatga egadir (13-bobga qaralsin). Uning paydo bo’lish sabablari o’z navbatida yurak poroklari, surunkali ishemik kasallik, hafaqonlik kasalliklaridagi yurak dekompensasiyasi va boshqa kasalliklar bo’lishi mumkin. Bu vaqtda o’pka venalarida qon dimlanishi rivojlanib, gipoksiya

rivojlanishiga ko’maklashadi. Venula va kapilyarlar devori o’tkazuv-chanligi ortishi natijasida qon plazmasi, so’ngra eritrositlar chiqishi kuzatiladi. Ular o’pka stromasida parchalanib, makrofaglar tomonidan qamrab olinadi, ularda gemoglobin gemosideringa aylanadi. o’zida gemosiderin saqlagan makrofaglarga berlin lazuri ta'sir etilsa, ko’k rangga kiradi. Bunday makrofaglar faqat alveolalar oralig’idagi devorda bo’libgina qolmay, balki, alveolalarga ham o’tib, u yerdan balg’amga tushadi. Bunday makrofaglar «yurak porogining hujayralari» deb ataladi. o’pka to’qimasidagi gipoksiya kuchaygan sari qo’shuvchi to’qima hosil qiluvchi fibroblastlar faollashadi. o’pka to’qimasida skleroz rivojlanadi, u qattiqlashadi. Qo’ng’ir rangga ega bo’ladi. Bemor ahvolini anchagina og’irlashtiruvchi qaytmas o’zgarish — o’pkaning qo’ng’ir indurasiyasi (lotincha — durum — qattiq) rivojlanadi (18- rasm). Yurak dekompensasiyasida uzoq muddatli venoz dimlanish jigarda ham kuzatiladi. Qon pastki kovak venaga, so’ngra jigar va bo’laklarning markaziy venalariga dimlanadi. Markaziy venalar kengayadi, bo’laklar marka-zida eritrositlar diapedezi paydo bo’ladi va gepatositlar halokatga uchraydi. Kesilganda jigar yuzasi ola-chipor ko’rinishga ega bo’lib, muskatli yong’oqni eslatadi («muskatli jigar») (19-rasm). Asta sekin unda qo’shuvchi to’qima o’sadi, skleroz va keyinchalik sirroz rivojlanadi. Jigar qattiqlashib uning yuzasi mayda donador bo’hb, faoliyati pasayadi. Bu vaqtda giperemiyaga uchragan darvoza (qopqa) venasi sistemasidan suyuqlik ajralib qorin bo’shlig’iga to’planadi (assit). Venoz giperemiya hayot uchun havfli bo’lishi ham mumkin. Masalan, venalarda tromb hosil bo’lgan bo’lsa, uzilib chiqib ketib, o’pka, miya va boshqa organlarning tromboemboliyasi manbai bo’lib qoladi. ISHEMIYA Ishemiya sabablari va belgilari. Ishemiya arteriyalarda qon oqimining kamayishi natijasida organlarni qonga to’lishining kamayishidir. Ishemiya sabablari turlichadir. Ular qon tomirlarini toraytiruvchi effcktga ega bo’lgan

simpatik-adrenal sistemasini faollashtiruvchi psixogcn tafsirotlar bo’lishi mumkin. Ishcmiyaning eng ko'p sababchilari bo’lib, arteriya tomirlari teshigining tromb, embol, aterosklerotik pilakcha bilan kichrayishi, ahyonda arteriya devorining yallig’lanish o’zgarishlari, ularni chandiq va o’smalar bilan ezilib qolishi hisoblanadi. Ishemiya zonasidagi to’qima, arterial qon oqimi kamayganligi uchun rangsizlanadi, arteriya pulsasiyasi kuchsizlanadi, mahalliy harorati pasayadi. Ishemiya holatida arteriya tomirlarida qon bosimi pasayadi, qon oqimi kamayadi. Mikrosirkulyator o’zgarishlar eritrositli kapilyarlar (chin kapilyarlar) sonini kamayishi va eritrositlardan ajralgan, uning o’rniga plazma bilan to’lgan kapilyarlar (plazmatik kapilyarlar) paydo bo’lishi bilan namoyon bo’ladi. Kapilyarlarda ham qon oqimi tezligi hatto to’xtash darajasigacha kamayadi. Ishemiya zonasida bemor paresteziya: karaxtlanish, sanchiqli og’riq, etni jimirlashi yoki xatto kuchli og’riq sezadi. Bunday sezgi ishemiya sohasida nerv oxirlarini qo’zg’atuvchi biologik faol moddalar va metabolizm mahsulotlari ta'siri natijasi bilan bog’liq. Arterial qon oqimining kamayishi eng awalo hujayralar energiyasi almashinuvida aks etadi. Kislorod va ozuqa mahsulotlari yetishmasligi biologik oksidlanishni susay-tiradi va makrergik birikmalar kreatin fosfat (KF) va ATF ko’rinishidagi energiya yetishmovchiligi (defisitni) chaqi-radi. Hujayralarda kompensator ravishda energiyani kislorodsiz paydo qilish — anaerob shlikoz kuchayadi. Buning natijasida to’qimalarda oksidlanmagan mahsulotlar yig’ilib asidoz paydo bo’ladi. Energetik yetishmovchilik oqsil sintezining kamayishiga, hujayragacha bo’lgan to’qimalarning kuchli parchalanishiga, jumladan ferment-lari oqibat natijada hujayralarning irib ketishiga (autoliziga) olib keluvchi lizosomalarning parchalanishiga olib keladi. Ishemiyaning ahamiyati. Ishemiya hujayra va organlar faoliyatining pasayishiga olib keladi. Ayniqsa, miya, yurak, buyrak ishemiyasi havflidir. Bosh miya ishemiyasida sezuvchanlik va harakat buzilishi, ko’pincha nafas olish va qon aylanish buzilishlarini yuzaga keltiradi. Miokard ishemiyasida yurak faoliyatining

susayishi, buyrak to’qi-masining ishemik nekrozida — buyrak yetishmovchiligi rivojlanishi mumkin. Bu vaqtda ishemiya qancha tez rivojlansa va u qancha uzoq vaqt davom etsa, organ faoliyati shunchalik ko’proq buziladi. Bundan tashqari, organning kislorodga, oziq moddalariga, oksidlanish mahsulotlariga va energiyaga nisbatan yuqori talabchanligi oqibatida uning funksional qobiliyati yuqori bo’lsa, ishemiya ayniqsa havfli bo’lib qoladi. Ishemiyaning og’irligi shuningdek organ va to’qimalarning qon bilan ta'minla-nishining kamayishiga va buning oqibatida energiya yetishmovchiligi paydo bo’lishiga nisbatan sezuvchanligi bilan belgilanadi. Ishemiyaga nisbatan o’ta sezuvchan va ko’proq shikastlanuvchan organlarga yuqorida ko’rsatib o’tilganidek miya, yurak va buyrak kiradi. Unchalik sezgir bo’lmaganlariga o’pka, taloq va jigar, maflum darajadagi chegarali sezgirlikka ega bo’lganlariga skelet mushaklari, suyak va tog’ay kiradi. Ishemiya rivqjlanishi asosida bir necha mexanizmlar mavjud: obturasion (qon tomirining tiqilishi), kopression (tomirning tashqi tomondan bosilishi), angiospatik (mayda arteriyalarni neyrogen reflektor ravishda torayishi), oxirgi turdagi misol qilib trombembol bilan o’pka arteriyasi reseptorlari qittiqlanishdagi yurak toj tomirlarining o’tkir spazmasi, o’t toshi kasalligida toshlar bilan o’t pufagi, siydik pufagining sistit yoki siydik toshi kasalligidagi qisi-lishi misol bo’ladi. Mayda arteriyalarning reflektor qisilishi va so’ngra ishemiya paydo qilishi xafaqon kasalligida ham kuzatiladi. Ishemiya rivojlanishida qon tomirlarini toraytiruvchi biologik faol moddalar va gormonlardan-angiotenzin, adrenalin, vazopressin kabilar qonga ko’plab tushishi bilan bog’liq bo’lgan gumoral mexanizm ham muhim ahamiyat-ga ega bo’ladi. Bu mexanizm buyrak gipertoniyasida, buyrak usti bezi mag’iz qavati o’sma kasalligida (feoxromositoma), gipotalamus va gipofizning neyrosek-retor buzilishlarida arteriola va mayda arteriyalarning spazmasida muhim rol uynaydi. KOLLATERAL QON AYLANISH Ishemiyaning kelib chiqishi , uning rivojlanishi darajasi va oqibati ko ’ proq kollateral yoki aylanma qon aylanishi rivojlanishiga bog ’ liq . U yirik arteriya yoki

venaga birlash-gan mayda tomir turidan iborat. Agar kollateral qon aylanashi tczlikda va yetarli darajada rivojlansa, hatto bosh arterial tomirlarda biror qarshilik yuzaga kelganda ham qon aylanishining to’la kompcnsasiyasi yuzaga kcladi. Ishemiya vaqtida kompensasiya darajasi kollatcrallarning anatomik va fiziologik xususiyatlariga bog’liq bo’ladi. Kollaterallar yurak, buyrak va miyada sust rivojlangan, lekin teri osti kletchatkasi, ichaklarda va charvida yaxshi rivojlangan. Boshqa organlarda kollaterallarning rivoj-lanishi o’rtacha tipda bo’lib, ishemiya zonasida qon aylani-shini qisman kompensasiya qiladi (20-rasm). rasm. Kollateral qon aylanishi rivojlanishi sxemasi va infarkt hosil bo’lishi: (a) yetarlicha kollateral arteriallarda qon aylanishi rivojlanish: (1) uch tarmoqqa bo’linuvchi arteriya; (2) tromb tiqilishi; 3), 4) kollateral to- mirlardan yetarli bo’lgan qon oqimi; (b) kollateral qon aylanishi bo'l-magan holat; (1) kollateralsiz arteriya tomiri; (2) tromb tiqilishi; (3) oq infarkt hosil bo’lishi; (c) kollateral qon aylanishi yetarli bo’lmagan va gemmorogik infarkt hosil bo’lgan holat. (1) uch tarmoqqa bo’lingan arteriya. (2) tiqilgan tromb. (3) kollateral tomirdan yetarli bo’lmagan qon oqimi. (4) vena tomiri. Shuning bilan birga xatto yaxshi rivojlangan kolla-terallarda qon tomirlari devorining ateroskleroz yoki boshqa o’zgarishlari natijasida, qon tomirlarini kengay-tiruvchilariga nisbatan kuchsiz ta'sirlanish kuzatilib, qon aylanishi buzilishini etarli darajada kompensasiya qila olmaydi.

Ishemiyaning eng yoqimsiz oqibatlaridan organning maflum bir qismidagi nekroz hisoblanadi. o’tkir qon aylanishi buzilishi natijasidagi nekroz infarkt deyiladi (21-rasm). Odalda infarkt kollaterallar kam rivojlangan organlarda kuzatiladi. Oq (ishemik) va qizil (gemorragik) infarkt, shuningdek gemorragik hoshiyali ishemik infarkt farq qilinadi. Oq infarkllar odatda kollateral qon aylanishi kuchsiz rivojlangan organlarda, masalan taloqda paydo bo’ladi. Bu vaqtda ishemiya zonasi oq-sarg’ish ko’rinishda bo’lib, atrof to’qimadan keskin ajralib turadi. Ishemiya zonasiga amalda anastomozlar tomonidan qon kelmaydi, kapilyarlar plazma bilan to’lgan bo’ladi. Qizil infarkt kollaterallar yaxshi rivojlangan organlarda, masalan o’pkada, ichaklarda paydo bo’lib, bunda ham ishemiya zonasi atrof to’qimadan ajralib turadi. Infarktning bu turida ishemiya zonasiga kollaterallar bo’ylab qon keladi, lekin tomir devori o’tkazuvchanligi yuqori bo’lganligi uchun eritrositlar ko’plab miqdorda nekroz to’qimasiga chiqadi va unga shimiladi. Gemorragik hoshiyali oq infarktlar ko’pincha yurak va buyrakda kuzatiladi. Hoshiyaning paydo bo’lishi tomirlar giperemiyasi va infarkt atrofida qon quyulish bilan bog’liq. TROMBOZ Qon tomirlari ichida yoki yurak bo’shliqlarida qon oqimiga qarshilik ko’rsatuvchi qon ivishining hayotiy jarayoni — tromboz deb ataladi. Tromb hosil bo’lishining sabablari. Tromboz paydo bo’lishini aniqlovchi uch asosiy omil farq qilinadi: tomir devori xususiyatining o’zgarishi, qon holatining o’zgarishi va tomirlarda qon oqimining buzilishi. Qon tomirlari devori xususiyati o’zgarishi faqat intimaning mexanik shikastlanishida bo’lmasdan, balki endoteliya va boshqa qavat hujayralaridagi metobolizm buzilishlarida, masalan, qon aylanishi, moddalar almashinuvi kasalliklari yoki yuqumli kasalliklarida ham bo’ladi. Qon holatining o’zgarishi qonni ivituvchi omillar — prokoagulyantlar (tromboplastin, protrombin) ko’payganda, qonni ivishiga qarshi — antikoagulyantlar (geparin, fibrinolizin) kamayganda, qonning shaklli elementlari (trombosit, eritrosit) ko’payganda va uning quyulib qolishida, qonning rcologik xususiyati buzilganda

kuzatiladi. Tromboz paydo bo’lishiga ko’maklashuvchi omillarga qon oqimining sekinlashuvi va uning ravonligining buzilishi kirib, u ateroskleroz, tomir anevrizmi, uning yallig’lanishida kuzatiladi. Tromb turlari. Tromblar fibrin, trombosit va leykosit-lardan tuzilgan oq tromb, ulardan tashqari yana eritrositlardan iborat qizil tromb bo’ladi. Aralash tromb ham bo’lib, uning boshchasi (oq tromb) tanasi (aralash tromb) va dumi (qizil tromb) farq qilinadi. Tomir leshigini toraytiruvchi devor yoni trombi va tomir teshigini berkitib qo’yuvchi obturasion tromblar mavjud. Tromboz oqibatlari. Arteriyalarda tromb hosil bo’lsa ishemiya, venalarda bo’lsa venoz giperemiya paydo bo’ladi. Tromb yoki uning parchasi uzilib tushib qon oqimi bo’ylab turli organlarga yetkaziladi va ularda infarkt hosil qiladi. Tromb ba'zan yallig’lanishi kuzatilib, keyinchalik uning parchalanib ketishi kuzatiladi. Infeksiyalangan tromb parchasi uzilib tushib, qon oqimi bo’ylab tarqalib infek- siyani gematogen yo'l bilan rivojlanib ketishiga olib kelishi mumkin. Shuning bilan birga trombga qo’shuvchi to’qima o’sib kirib tromb organlanishi, tomir teshigini qayta tiklanishi — kanal hosil bo’lishi mumkin. Og’ir yuqumli-toksik jarayonlarda shokda, eritrosit-larning tomirlar ichida parchalanishida o’smalarda va leykozlarda, homiladorlik toksikozlarida tromboz mahalliy jarayondan tarqalgan jarayonga aylanadi. Bunday holat tarqalgan tomir ichi qon ivishi (DVS — sindromi) nomini olgan. Buning uchun o’tib ketuvchi qon ivishining ortishi va ko’pchilik mikrotomirlarda tromb hosil bo’lishi xarak-terlidir. Ammo tromb paydo bo’lishi jarayonida qonni ivituvchi omillar va fibrinolizdan kuchaytirilgan darajada foydalanish natijasida keyinchalik yoki hatto bir vaqtning o’zida qon ketishi va qon quyilishi kelib chiqadi. Tromboz asorati bo’lib, tromb hosil bo’lishi jarayonida qonni ivituvchi omillarni tezkorlik bilan qo’llanishi va ularda funksional yetishmovchilik rivojlanishi, natijasida yuzaga kelgan muddatidan ozgina kechiktirilgan qon ketishi va qon quyilish hisoblanadi. Qon ketish, qon quyilish va DVS-sindrom qon aylanishining buzilishiga va turli organlarda nekroz o’choqlarining paydo bo’lishiga olib keladi.

EMBOLIYA Emboliya — qon limfa tomirlarida normada uchramay-digan parchalarni qon (limfa) oqimiga tushib mayda tomirlarga borib tiqilish jarayonidar. Ana shu parcha embol deb ataladi. Emboliya sabablari va turlari. Kelib chiqishiga qarab ekzogen va endogen emboliya farq qilinadi. Ekzogen emboliyaga havo va gaz emboliyasi, yot parchalari, bakterial va parazitar emboliya kiradi. Endogenga esa tromboemboliya, yog’ va hujayra (to’qima) emboliyasi kiradi. Embollar joylashishi (lokalizasiya) ga qarab quyidagi turlarga bo’linadi (22- rasm). Kichik qon aylanish doirasi emboliyasi, bunda embol katta qon aylanish doirasidan yoki yurakning o’ng qismidan kichik qon aylanish doirasiga o’tadi. Katta qon aylanish doirasi emboliyasi — embol chap yurak qismidan, aorta yoki boshqa yirik qon tomirlaridan katta qon aylanishning organlardagi tomirla-riga o’tadi. Shuningdek, darvoza venasi emboliyasi ham bo’lishi mumkin. Odatda embol qon oqimi bo’ylab harakat qilsada, ortograd, biroq vena tomirlarida parchalar o’zining katta og’irligi bilan qon oqimiga qarshi harakat qiladi — rctrograd emboliya. Nisbatan kamdan-kam hollarda embol katta qon aylanish doirasidagi venadan ana shu doiradagi arteriyalarga, kichik qon aylanish doirasini chetlab o’tishi mumkin — paradoksal emboliya. U yurak qorinchalari yoki bo’lmachalari oralig’idagi to’siqning tug’ma ravishda berkilmay qolishida kuzatiladi.

rasm. Embol harakati yo’nalishi sxemasi. Venoz sistemadan embol yurakning o’ng tomoniga tushib undan o’pka stvoli orqali turli organlarga tushadi Havo emboliyasi. Yirik bo’yinturuq va o’mrov osti ve-nalari yaralanishi, shuningdek, venalarga noto’g’ri ravishda in'eksiya qilinganda havoning (shprisdagi havo bilan) qon tomirlariga tushib qolishida paydo bo’ladi. Hamma holatlarda ham havo pufakchalari vena qoni bilan o’ng yurakka, so’ngra kichik qon aylanish doirasiga tushadi va u erga borib o’pka artcriyasi tarmog’iga tiqiladi.

Gaz emboliyasi. Yuqori bosimdan normal barometrik bosimga tez octishida (barokameralarda, kesson va suv osti ishlarida) yoki normadan past barometrik bosim xonasiga o’tishda (uchuvchi apparatlarning germetikligi buzilganda) kuzatiladi. Bunday holatlarda qonga nisbatan atrof muhitdagi gazning parsial kuchi kam bo’lganligi uchun ular erigan holdan gaz holatiga o’tib qon oqimida pufakchalar ko’rinishida namoyon bo’ladi. Bunday embollar — pufaklar qon oqimi bilan tarqalib kapilyarlariga borib tiqiladi. Ayniqsa bosh va orqa miya kapilyarlarining gaz emboli bilan tiqilishi xavflidir. Yot tanachalar emboliyasi. Yirik tomirlarga o’q, snaryad parchalari va boshqa predmetlar tushib qolishi natijasida paydo bo’ladi. o’zining katta og’irligi bilan bunday emboliya ko(pincha retrograd bo’ladi. Mikrob va parazit (tekinxo’r) emboliyasi mikroblar, zamburug’ oddiy hayvonlar yoki hayvon parazitlarining bir- biriga yopishgan quyuq massa tomirlar ichida ko’chib yurishida hosil bo’ladi. Bu faqat qon aylanishini buzilishi emas, balki to’qimalarda yiringli irish, masalan, embollik yiringli nefritni paydo bo’lishiga olib keladi. Tromboemboliya trombning yoki uning biror qismini uzilib tushishi va qon oqimi bilan ko ’ chishida yuzaga keladi . Agar tromb katta qon aylanish venasida yoki yurakning kamerasida bo’lsa, bu bo’lakchalar o’pka tomirlariga tushadi. Bu vaqtda tromb o’pka arteriyasi bifurkasiya (bo’lingan joyi) qismida joylashgan refleksogen zonani qitiqlab, ba'zi yurak tomirlarini refleksogen torayishlariga, hatto yurakni to’xtab qolishiga olib keladi. Agar tromb yirik arteriyalarda, aorta yoki chap yurak kameralarida bo’lsa, uning ajralib chiqishi katta qon aylanish doirasidagi tomirlarga o’tishiga va organlarda infarkt hosil bo’lishiga olib keladi. Shu kabi holatlar endokarditlarda, yurak yoki aortaning surunkali anevriz-mida va boshqa kasalliklarda kuzatiladi. Yog ’ emboliyasi odatda yog ’ tomchisining o ’ pka tomirlariga tushishida , masalan naysimon uzun suyaklar travmasida , kamdan - kam teri osti , chanoq kletkachasi majag ’ lanishida paydo bo ’ ladi . Hujayra ( to ’ qima ) emboliyasi ko ’ pincha o ’ smalarda , o ’ sma hujayralarining turli organlarga qon va limfa orqali o ’ tishida kuzatiladi . Bu organlarda yangi o’sma

tugunlari (metastazlari) paydo bo’ldi. Emboliya ahamiyati. Emboliya to’g’risida yuqorida yozilganlardan malum bo’ladiki, uning organizmga ahamiyati kattadir. Emboliya birdaniga o’limga olib kelishi, yiringli jarayonlarni avjlantirib yuborishi, organlarda infarkt hosil qilishi mumkin. Xavfli o’smalar metastazining kelib chiqishida emboliyaning muhim roli isbot etilgan.

Похожие

Yurak va qon tomirlari kasalliklari

Qon ketish va yumshoq to`qimalarning shikastlanishi

Qon ketish va yumshoq to`qimalarning shikastlanishi

Yuqumli kasalliklar kechishining davriyligi

Patologiya predmeti, vazifalari va metodlari