Бино ва иншоотларни лойиҳалашда ёнғинга қарши чора – тадбирлар - БЖД - Рефераты

Бино ва иншоотларни лойиҳалашда ёнғинга қарши чора – тадбирлар

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

721.5 KB

Бино ва иншоотларни лойиҳалашда ёнғинга қарши чора – тадбирлар Режа: 1.Қурилиш конструкциялари, материаллари ва ашёларининг ёнғинга чидамлилиги. 2.Қурилиш конструкцияларини ёнғинга чидамлилик хусусиятини аниқлаш йўллари ва айрим конструкцияларнинг ёнғинга чидамлилик хусусиятлари. 3.Бино ва иншоотларнинг ёнғинга чидамлик даражалари бўйича таснифланиши. 4.Ёнғинга қарши оралиқлар ва ёнғинга қарши тўсиқлар. 5.Саноат корхоналарининг бош режаларини тузишда ёнғинга қарши тадбирлар. 6.Корхоналар ва қурилиш майдонларида ёнғин хавфсизлигини таъминлаш. 7.Портлашга хавфли ишлаб чиқариш биноларини ҳимоялаш. 8.Одамларни бинолар ва хоналардан хавфсиз олиб чиқиш (эвакуация қилиш).

Таянч иборалар: Ёнғинга чидамлилик, ёнмайдиган, қийин ёнадиган, ёнадиган, ўтга чидамлилик чегараси, Халқаро мезонлаштириш ташкилоти, ёнғинга бардошли материаллар қопламаси, ўзи шишадиган бўёқлар, ўтга чидамлилига кўра бино ва иншоотлар даражаси, ёнғинга қарши оралиқлар, ёнғинга қарши умумий ва маҳаллий тўсиқлар, санитар – ҳимоя зоналари, ёнғинга қарши кураш-техник ҳайъати, енгил отилиб кетувчи конструкциялар. 1.Қурилиш конструкциялари, материаллари ва ашёларининг ёнғинга чидамлилиги. Юқорида келтирилган саноат корхоналарининг ёнғин ва портлаш хавфи бўйича бешта тоифага бўлиниши асосида бино ва иншоотларни лойиҳалашда ёнғинга қарши чора-тадбирларни ишлаб чиқиш, ҳажмий- режавий ва конструкциявий ечимларни қабул қилиш, ишлаб чиқариш технологик жараёнларини жойлаштириш учун хизмат қилади. Бундан ташқари, қурилишнинг бош режасини ишлаб чиқишда ҳам бино ва иншоотларнинг ёнғин ва портлашга хавфи бўйича тоифалари ҳисобга олинади. Материаллар ва ашёларнинг ёнувчанлиги деб, юқори ҳарорат ва иссиқлик таъсирида ёниши ёки ёндирувчи манба олинганда ҳам бурқсиб ёниши ва кўмирга айланишига айтилади. ҚМҚ 2.01.02-85 (Ёнғин хавфсизлиги) меъёрий ҳужжатида кўрсатилганидек қурилиш материаллари ва ашёлари ёнувчанлик хусусиятига кўра учта гуруҳга бўлинади: ёнмайдиган, қийин ёнадиган ва ёнадиган гуруҳлар. Ёнмайдиган гуруҳларга, аланга ёки юқори ҳарорат таъсирида ёнмайди, бурқсиб тутамайди ва кўмирга айланмайдиган қурилиш материаллари ва ашёлари киради. Буларга табиий ва сунъий ноорганик материаллар, органик моддаларининг массаси 8% дан кам бўлган гипслар ва гипс толали плиталар; синтетик, битумли ёки крахмалли боғловчилар массаси 6% дан кам бўлган минерал плиталар; шунингдек, қурилишда

ишлатиладиган металлар киради. Ёнмайдиган материаллардан ишланган кострукциялар ҳам ёнмайдиган конструкциялар деб аталади. Қийин ёнадиган гуруҳларга аланга ва юқори ҳарорат таъсирида ёнадиган, бурқсиб тутайдиган ва кўмирга айланадиган ва аланга олинганидан кейин ёнмайди ва тутамайди. Қийин ёнадиган материаллар ёнмайдиган ва қийин ёнадиган материаллардан ташкил топади, масалан асфальт бетон, 8% дан кўп аралашмали органик тўлдирувчиси бор бўлган гипс ва бетонли деталлар, ҳажмий массаси 900 кг/м 3 лойли-самонли материаллар, цементли фибролит, антиперин моддаси билан обдан шимдирилган ёғочлар, лой билан шимдирилган органик тола, пенопласт, битум массаси 7...15% бўлган минерал плиталар киради. Юқоридаги материаллардан ишланган конструкциялар ҳам, қийин ёнувчи конструкциялар жумласига киради. Ёнадиган гуруҳларга, аланга ва юқори ҳарорат таъсирида ёнадиган ва бурқсиб тутайдиган ва аланга олингандан сўнг ҳам ёнувчи, тутовчи материаллар киради. Буларга антиперин моддаси билан чуқур шимдирилмаган барча органик материаллар, яъни ёғоч, бундан ташқари торф, битум, гудрон, миерал тола, қоғоз, картон, қамиш, самон, пенопласт, базаш ва қурилишда ишлатиладиган пластиклар киради. Бундай материаллардан ишланган конструкцияларни ёнадиган конструкциялар деб аталади. Бино ва иншоотлар конструкцияларининг ёнғин пайтида маълум муддатга ўтга бардошлилиги унинг ўтга чидамлилигини билдиради. Ёнғин пайтида қурилиш конструкцияларининг ўзининг иш вазифаси тугагунича юқори ҳарорат таъсирига бардош беришининг соатлардаги муддати ўтга чидамлилик чегараси деб аталади. Ўтга чидамлилик чегарасининг пайдо бўлиши қуйидаги учта ҳолат билан изоҳланади: -бино (иншоот)ни ўраб турувчи деворлари, орадевори, ораёпма, ёпмаларида аланга ва ёнғин маҳсулотлари ўтувчи очиқ ёриқлар пайдо бўлса;

-қиздирилмаган сиртда синов пайтигача ҳароратнинг ўртача 160 0 С дан ошиши, ёки ушбу сиртнинг ҳар қандай нуқтасида 180 0 С дан ортиши, ёки ҳар қандай солиштирувларсиз 220 0 С ҳароратда бўлса; -конструкциянинг кўтариш қобилиятининг йўқолиши, яъни конструкциянинг қулаб тушса. 2.Қурилиш конструкцияларини ёнғинга чидамлилик хусусиятини аниқлаш йўллари ва айрим конструкцияларнинг ёнғинга чидамлилик хусусиятлари. Материал ва конструкцияларнинг ўтга чидамлилик чегараси тажриба йўли билан аниқланади. Бу усулларниг асосий қоидалари шартлари Халқаро мезонлаштириш ташкилоти (ISO) нинг тавсияномалари ва SEV 1000-78 мезонларида ёнғин хавфсизлигини таъминлашнинг лойиҳавий ечимларида белгиланган. Ҳақиқий ўлчамдаги қурилиш конструкцияларининг ўтга чидамлилик чегарасини аниқлашнинг асосий йўлларидан бири – махсус стендларда аланга остида синалади. Бунинг учун конструкция маълум вақт ичида қиздирилади, қиздириш ёнғинда бўлиши мумкин бўлган ҳароратда ушлаб турилади. Конструкцияда юқорида такидланганидек конструкцияда ўзгаришлар, яъни ёриқлар пайдо бўлиши билан синов тўхтатилиб, ўтга бардош беришлигининг давомийлиги тажриба бошланишидан тугашигача соатларда белгиланади. Тажрибаларда ўраб турувчи деворлар, орадеворлар, ораёпма ва ёпма плиталари бир томонлама қиздирилади; тўсинлар, прогонлар ва ригеллар уч томонлама; устунлар, фермалар, тик таянчлар - барча ён томонлари бўйича қиздирилади. Синалаётган конструкциялар қиздириш давомида заҳира коэффициентларисиз юкланишлар таъсирига дучор этилади. Конструкциявий элементлар қиздириш жараёнида термик синовга ҳам текширилади, бунда бирданига сув сепилиб совитилади.

Илмий тадқиқотлар кўпчилик қурилиш конструкцияларининг бузилиши ва ўтга чидамлилик чегарасини аниқлаш имконини берди. Фикримизнинг исботини, бир нечта қурилиш конструкциялар мисолида келтириб ўтамиз. 51-расм. Пўлат устунларни қоплаш усуллари. а -симли тўр устидан сувоқ қилиш. б -ҳишт билан; в -гипсли плита билан; г -ичи тешик блоклардан; 1-тўр; 2-бетон. Пўлат конструкциялари ёнғинга бардошли материаллар билан ҳимояланмаган бўлса, юқори ҳарорат таъсирига жуда қисқа вақт давомида дучор бўлади ва қиздириш бошланишидан 15-20 дақиқа фурсатда мустаҳкамлиги ва турғунлиги йўқолади. Металл конструкциялар ёнғинга бардошли материаллар қопламаси билан ҳимояланса, амалда уларнинг ўтга чидамлилиги ортади. Масалан, агар пўлат устунни 25 мм қалинликда пўлат тўр тортилиб сувалса, ўтга чидамлилик чегараси 45 дақиқани ташкил қилади, сувоқнинг қалинлиги 50 мм бўлганда у 2 соатга ва 6 см қалинликдаги ганч плиталар билан қопланса 3,8 соатга етади. Бундан ташқари, металл конструкцияларни ўзи шишадиган бўёқлар билан ишлов бериш орқали ўтга чидамлилигини 35-45 дақиқага узайтириш мумкин. Ғишт-тош конструкциялари хиллари ичида оддий пишиқ ғиштдан ишланганлари ўтга чидамлилиги жуда яхши ҳисобланади ва уларни ёнғин таъсирида бузилиши 900-950 0 С ҳароратда бошланади, худди шундай вазиятда оддий бетондан тайёрланган конструкцияларники 650-700 0 С

ҳароратда бузилса, силикат ғиштдан тайёрланганлари ҳам, ушбу ҳароратда бузилади. Оҳактошдан тайёрланган конструкциялар 850-900 0 С ҳароратда бузилса, гранитдан тайёрланганлари 600-650 0 С ҳароратни ташкил этади. Темирбетон конструкцияларнинг ўтга чидамлилик чегараси уларни қайси мақсадлар учун қўлланишига, кўндаланг кесими юзасига, бетоннинг иссиқлик физикаси хусусиятларига ва ўрнатилган арматурасига боғлиқ. Марказий сиқилишга ишловчи устунларнинг ўтга чидамлилик чегараси фақат кўндаланг кесими юзасига ва бетоннинг йирик тўлдирувчиларига боғлиқ бўлади. Эгилувчан арматура устуннинг ўтга чидамлилик чегарасига таъсир этмайди. Қаттиқ ёки спиралли арматураланган устунларнинг 3,5% дан кўп арматура сарфланганлари бундан мустасно. Бу ҳолатни қуйидагича тушунтириш мумкин, қурилиш амалиётидан маълумки эгилувчан арматура қабул қилинган ҳимоя қобиғида юқори ҳароратда тез қизиб критик ҳароратга эришади ва ишдан чиқади, худди шу пайтнинг ўзида бетоннинг критик ҳароратига эришиши учун анча кўп вақт керак бўлади. Ичи бўш устунларнинг ўтга чидамлилик чегараси яхлит кўндаланг кесимли устунларникидан анча кам бўлади. Кўп қаватли биноларда қўлланиладиган арматураланганлиги 3,5% дан юқори бўлганларининг кам арматураланганларига кўра ўтга чидамлилиги чегараси паст кўрсаткичга эга ва оқибатда ишчи арматуралари тез ишдан чиқади. Марказдан қочма сиқилувчи кичик эксцентриситетли устунларнинг марказий сиқилувчи бўлган, худди шундай ўлчамлилари ва заҳиравий мустаҳкамликка эга устунлардан ўтга чидамлилик чегараси кичик бўлади. Тўсинлар, прогонлар, ригеллар ва плиталарнинг ўтга чидамлилик чегараси уларнинг ишчи арматураларига, бетоннинг ҳимоя қатламига ва статик иш схемасига боғлиқ бўлади. Статик ноаниқ схемадаги яхлит тўсинларнинг ўтга чидамлилик чегараси юқори кўрсаткичга эга, чунки иссиқ ҳароратнинг таъсирида ташқи юкланмалар ҳамма жойда деярли бир хил

тақсимланади. Олдиндан зўриқтирилган арматуралар уларнинг ўтга чидамлилик чегарасини пасайтиради. Темирбетон фермаларининг ўтга чидамлилик чегараси, унинг энг кичик кўндаланг кесимли ва кам заҳира коэффициентли мустаҳкамликка эга бўлган элементининг ўтга чидамлилик чегараси билан белгиланади. Заводларда ишлаб чиқарилаётган кўпчилик фермаларнинг ўтга чидамлилик чегараси 0,75-1,5 соатни ташкил этади. Яхлит темирбетон деворлар ва орадеворларнинг ўтга чидамлилик чегараси уларнинг қалинлигига ва бетон хилига боғлиқ бўлади. Деворлар ва орадеворларнинг ўтга чидамлилик чегараси уларни ичига тўлдирилган материалларнинг ёнувчанлигига боғлиқ бўлади. Ичи ёнувчан пенопластдан тайёрланган панел сирти ёнмайдиган бўлса ҳам қийин ёнувчан ҳисобланади. Буни ёнғин пайтида конструкцияни қисқа муддатда иситиш натижасида панелни тўлдирувчиси тезда ёниши оқибатида, бутун бино ичига тарқалиши билан изоҳланади. Замонавий йирик панелли биноларнинг деворлари ўтга чидамлилик чегараси уларнинг кўндаланг кесимига ва иситилаётган сиртнинг қарама- қарши юзасининг хавфли критик ҳароратига боғлиқ бўлмасдан, қизитилиш жараёнидаги зўриқиш ҳолатидаги кучланишга боғлиқ бўлади. Чунки кўпчилик йирик панелли биноларининг юк кўтарувчи деворлари бино ичида жойлашгани ва уларнинг қалинлиги 12-14 см ни ташкил қилгани ҳолида иссиқликдан ҳимояловчи вазифасини ўтамайди. Шунинг учун ҳам ушбу деворларнинг ўтга чидамлилик чегараси сезиларли камаяди. Ёғоч ва пластмасса конструкциялари. Кўпчилик ёғочдан ясалган ва пластмасса конструкциялар ёнувчан бўлади. Ёғоч ва пластик масса қўлланилган изоляция, акустика ва пардоз учун қопламалар ҳам ёнувчан ҳисобланади. Буларга полиуретан поропласт, битум боғловчили минерал ватали плита, ёғоч қипиқли (ДСП) ва ёғоч толали (ДВП) плиталар, полистрол плиталар, полиэтилен ва поливинил пленкалар, стеклопластиклар киради. Пластик массалардан ясалган конструкциялар ёниш жараёнида жуда катта

миқдорда иккиламчи заҳарли моддаларининг чиқариши, уларнинг асосий камчилигидир. Ёғоч ва пластмассадан ясалган конструкцияларни ёнғин таъсирига бардошлилигини ошириш учун турли усуллар қўлланилади. Ёғоч конструкцияларни 270-280 0 С гача қиздирилганда ёна бошлайди, шунга кўра махсус қобиқлар билан шувалганда уларни ўтга чидамлилигини орттириш мумкин.Сувоқ қилиш учун асбоцемент ва ганч қоришмаларидан фойдаланиш мумкин. Сувоқнинг қалинлиги 20 мм бўлганда ўтга чидамлилиги 20-25 дақиқага ошади. Бундай конструкцияларнинг ўтга чидамлилигини оширишда антипирин моддасини ёғочга сепиш ёки шимдириш яхши натижа беради.Антипирин кимёвий бирикма бўлиб, ёғоч таркибига кириб бориши натижасида унинг ёнишини қийинлаштиради. Агар ёғочга махсус мосламалар ёрдамид 75 мм шимдирилса, яхши натижага эришилади. Антипирин тузининг 1 м 2 юзага сарфи 100 г ни ташкил этади. Юқоридагидек ёғочга ишлов беришлар ёғоч конструкциясининг ёнишини бир мунча қийинлаштириш ҳисобига ўтга чидамлилигини оширади. 3.Бино ва иншоотларнинг ёнғинга чидамлик даражалари бўйича таснифланиши. Бино ва иншоотларнинг ёнғинга чидамлилиги уларнинг қуйидаги асосий қисмлари: ёнғинга қарши деворлари (брандмауэр), юк кўтарувчи деворлари, зинапоя катаги деворлари, устунлари, ташқи деворлари, қаватлар орасидаги ораёпмалари, ёпмалари, орадеворларининг ўтга чидамлилиги билан аниқланади. Ўтга чидамлилига кўра бино ва иншоотлар 5 даражага бўлинади (10 - жадвал). 10-жадвал. Бино ва иншоотларнинг ўтга чидамлилик даражалари. Ўтга чидамлилик Бино ва иншоотларнинг қисмлари Зиналарнинг Зина ва зина Ораёпма Ёпма

даражаси деворлари майдонлари плиталар плиталар I 3 c ёнмайдиган 1 c ёнмайдиган 1 c ёнмайдиган 0,5 c ёнмайдиган II 2,5 с ёнмайдиган 1 c ёнмайдиган 0,25 c ёнмайдиган 0,25 c ёнмайдиган III 2 c ёнмайдиган 1 c ёнмайдиган 0,25 c ёнмайдиган ёнадиган IV 0,5 c қийин ёнадиган 0,25 c қийин ёнадиган 0,25 қийин ёнадиган ёнадиган V ёнадиган I даражали ўтга чидамли биноларга – юк кўтарувчи деворлари темирбетон, бетон, табиий ва сунъий тошлардан ва бошқа ёнмайдиган материаллардан қурилган иншоотлар киради. II даражали ўтга чидамли биноларга – биринчи тоифадаги бино ва иншоотлар киради, бунда фарқи шундаки, буларнинг томини ёпишда ҳимояланмаган металл қурилмалар ишлатилишига рухсат берилади. III даражали ўтга чидамли биноларга – юк кўтарувчи деворлари темирбетон, бетон, сунъий ва табиий тош материаллардан қурилган иншоотлар киради. Буларда том ёпиш қурилмаларини қийин ёнадиган ашёлардан шувоқ, металл тунукалар, ёки асбест плиткалар билан ҳимоялашга рухсат берилади. IV даражали ўтга чидамли биноларга – юк кўтарувчи деворлар ва том ёпқич қурилмалари яхлит ёки елимланган ёғочлардан ва ёнадиган ёки ёнмайдиган ашёлардан қурилиб, сувоқ ёки асьбест плиталари билан ҳимояланадиган бинолар киради. V даражали ўтга чидамли биноларга – деворлари ва бошқа қурилмаларига ўтга чидамлилик бўйича талаблар қўйилмайдиган барча иншоотлар киради. Бино ва иншоотларни юқоридагидек ўтга чидамлилик даражаларига таснифланиши, уларни лойилаштиришда ҳажмий-режавий ечимларини ва

қурилишнинг бош режасини тузишда асосий кўрсаткич бўлиб хизмат қилади. Бино ва иншоотларнинг ҳақиқий ўтга чидамлилик даражаси меъёрдаги (-жадвалда) кўрсатилган ўтга чидамлилик кўрсаткичларидан кам бўлмаслиги керак. 4.Ёнғинга қарши оралиқлар ва ёнғинга қарши тўсиқлар. Ёнғин бўлган вақтда аланга бир бинодан иккинчи бинога ўтиб кетмаслигини таъминлаш мақсадида ёнғинга қарши оралиқлар ташкил қилинади. Бундай оралиқлар белгиланаётганда, асосан, ёнма-ён жойлашиши мумкин бўлган биноларнинг ёнғинга хавфлилик даражаси, конструкцияларнинг ўтга чидамлилиги, алангаланиш майдони, ёнғинга қарши тўсиқларнинг мавжудлиги, бинонинг тузилиши, об-ҳаво шароитлари ва бошқалар ҳисобга олинади. Саноат ва ишлаб чиқариш корхоналаридаги асосий бинолар, ёрдамчи хона, омбор қурилишлари ўртасида оралиқларни биноларнинг ўтга чидамлилик даражасига нисбатан 11 – жадвалда келтирилган. 11-жадвал Саноат корхоналаридаги бинларнинг ёнғинга қарши оралиқларига белгиланган масофалари Бир бинонинг ўтга чидамлилик даражаси Ўтга чидамлилик даражаси асосида бинолар ўртасидаги ёнғинга қарши оралиқ (м) I ва II III IV ва V I ва II Г ва Д даражали корхоналар бинолари учун меъёрланмайди 9 12 III 9 12 15 IV ва V 12 15 18 Баъзи ёнғин хавфи йўқ бўлган бинолар учун ёнғинга қарши оралиқлар белгиланмайди. Г ва Д даражадаги саноат корхоналари, уларнинг ўтга чидамлилик тоифаси I ва II даражали ҳамда томи ёнмайдиган материаллар

билан ёпилган бўлса, шунингдек ташқи деворлари ёнғинга қарши тўсиқ сифатида қурилган бўлса, ёнғинга қарши оралиқлар белгиланмаслиги мумкин. Ёнғинга қарши тўсиқлар ёнғин содир бўлган жойларда алангани бинонинг бошқа қисмларига тарқаб кетмаслигини таъминлаш учун хизмат қилади. Улар умумий ва маҳаллий тўсиқлардан иборат бўлади. Умумий тўсиқлар алангани бинонинг ҳажми бўйича тарқалишидан муҳофаза қилади. Бундай тўсиқларга ёнғинга қарши деворлар ва юк кўтариш қобилиятига эга бўлган эшик ва деразасиз деворлар, томёпма плиталар, ҳимоя ҳудудлари, секциялар ва оралиқлар мисол бўлади. Тўсиқлар жойлашган ҳудудлар одатда тутундан ҳимоялагич, ҳаво сўргич мосламалар билан жиҳозланган бўлиши лозим. Баъзи ҳолларда қизиган ҳаво йўлини тўсиш мақсадида сув пардасини оқизиш йўли билан ҳам бино қисмларидаги ҳароратнинг кўтарилмаслигини таъминлаш мумкин. Маҳаллий тўсиқларга эса, бино ичидаги ўтда ёнмайдиган девор ва орадевор ҳамда бинонинг томида жойлашган ёнғинга қарши парапет тўсиқлар, шунингдек, шамоллатиш қурилмаларида ва ҳаво узатгич мосламаларида ўрнатиладиган шибер ва тўсқичлар киради. Маҳаллий тўсиқларнинг вазифаси ёнғиннинг сирт бўйлаб чизиқли тарқалишига йўл қўймасликдан иборат. Ёнғинга қарши тўсиқлар ўзларининг ўтга чидамлилик хусусиятларига кўра уч турга бўлинади ва улар – жадвалда акс эттирилган. 12-жадвал Ёнғинга қарши тўсиқларнинг ўтга чидамлилик хусусиятлари Тўсиқларнинг номи Тўсиқ турлари 1 2 3 Ёнғинга қарши деворлар 2,5 0,75 - Ора ёпма плиталар 2,5 1,0 0,75 Эшиклар, деразалар, дарвозалар, тутунга қарши қопқоқлар . 1,2 0,5 0,25 Орадеворлар 0,75 0,25 - Тамбур-шлюздаги эшиклар 0,75 0,6 - Тамбур-шлюз деворлари 0,75 - -

Ёнғинга қарши деворлар одатда ўтда ёнмайдиган, тош ва бетон ашёларидан тайёрланиши ва алоҳида пойдеворга эга бўлиши лозим. Бундай деворлар бинони қисмларга, яъни ёнғинга қарши бўлинмаларга бўлиш учун хизмат қилади. Ёнғинга қарши деворларнинг ўтга чидамлилик даражаси 2,5 соатдан, бўлинманинг ичида бўлса, 0,75 соатдан кам бўлмаслиги керак. Ёнғинга қарши деворлар бинонинг бутун баландлиги бўйича тикланиши керак. У том ёпмасини бўлиб ўтиши, ташқи деворлардан ва ёнувчан том ёпмаларидан ёнғиннинг ўтишини олдини олиши, том устидаги конструкцияларни қирқиб ўтиши ва ёнувчан иссиқлик сақловчи қаватли том устидан камида 60 см ёки ёнмайдиган ва қийин ёнадиган иссиқлик сақловчи қаватли том устидан 30 см баландликда бўлиши керак. 52-расм. Ўзаро қўшни биноларда ёнғинга қарши зоналар. 1- ёнғинга бардошлилик даражаси I бўлган бино; 2-ёнғинга мўлжалланган норвон; 3- ёнғинга бардошлилик даражаси II бўлган бино; 4-ёнғинга қарши зона. Изоҳ: ўлчамлар метр бирлигида берилган. Агар бино ёнмайдиган ёпма плитадан, иссиқдан сақловчи қаватдан ва ёнмайдиган том ёпмасидан иборат бўлса ёнғинга қарши деворлар ёпма плитани ва том ёпмасини қирқиб ўтмаслиги мумкин. Ёнғинга қарши деворларга эшиклар қўйилиши мумкин, бу пайтджа эшиклар ёнғинга қарши тунука билан қопланган метал синчдан ясалган бўлиши лозим. Эшикнинг ички қисми ёнмайдиган иссиқдан сақловчи

минерал момиқ ёки вермикулит билан тўлдирилган бўлиши керак. Ёнғинга қарши эшиклар ёғочдан ясалиши ҳам мумкин, бунда ёғоч тахталари албатта автоклавда антипирин билан ишлов берилган бўлиши, ёки бир-бирига 90 0 бурчак остида тахталар жойлаштирилиб икки қават қилиб ясалиши керак. Икки қават тахталарнинг орасига асбест япроқ ўрнатилади. Эшикнинг барча томонларига тунука қопланади. Ёнғинга қарши деворларга очилмайдиган деразалар ҳам ўрнатилади, одатда бундай деразалар шиша блоклардан қурилади. 5.Саноат корхоналарининг бош режаларини тузишда ёнғинга қарши тадбирлар. Соноат корхоналарининг бош режаларини тузишда ишлаб чиқариш жараёнлари ва меҳнат шароитларини яхшилаш, ер участкаларидан ва капитал маблағларидан самарали фойдаланиш учун қуйидаги амалларни бажариш керак бўлади: а) саноат корхоналари чегарасидан тураржой ва жамоат бинолдаригача хавфсиз масофаларни таъминлаш; б) бинолар ва иншоотлар оралиғидаги ёнғинга қарши меъёрий масофаларга амал қилиш; в) бинолар ва иншоотларни портлаш ва ёнғинга мойиллиги бўйича алоҳида комплексларга ажратиб гуруҳлаш; г) жойнинг рельефи ва ҳукмрон шамол йўналишига кўра биноларни режлаштириб жойлаштириш; д) корхона ҳудудини йўллар ва чиқиш жойлари билан кераклича таъминлаш. Саноат корхоналари чегарасидан тураржой ва жамоат бинолдаригача хавфсиз масофаларни таъминлаш кўп ҳолларда санитар – ҳимоя зоналарини яратиш мақсадида амалга оширилади. Саноат ва ишлаб чиқариш корхоналаридаги асосий бинолар, ёрдамчи бинолар орасидаги масофалар - жадвалга кўра белгиланади. Вазифавий мақсадларига кўра бино ва иншоотларни гуруҳлаб ҳудудда жойлаштириш уларнинг технологик боғланишлари, санитар – гигиеник ва ёнғинга қарши талаблари, юкларни ташиш ва ишлатиш, қурилишни навбатлаб олиб боришларни ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади.

Ҳудудда бино ва иншоотларнинг асосий ишлаб чиқариш ва ёрдамчи ишлаб чиқаришга мўлжалланганлиги, омборлар, маъмурий-хўжалик ва хизмат вазифаларини бажаришларига қараб жойлаштирилади. Ёнғин ва портлашга хавфли бино ва иншоотлар шамол эсиш йўналишининг тескари томонида жойлаштирилади. Нефть маҳсулотлари омборларини тиклашда жойнинг рельефи ҳисобга олинади. Уларни баландликда қуриш ман этилади. Ёнғин ва ҳалокатлар туфайли нефть маҳсулотлари резервуарларидан тўкилиб кетишини эътиборга олган ҳолда, уларнинг устига грунт тўкиб ёпилади. Майдони 5 га ёки 1000 м дан ошган қурилиш майдонларида автотранспортларнинг кириш ва чиқишларига мўлжалланиб иккита дарвоза жойлаштирилади. Чиқиш жойлари бир-биридан 1500 м масофадан ошмаслиги керак. Корхона ҳудудидаги йўллар ёпиқ халқали бўллиши лозим. Боши берк йўлларни албатта, айланиб ўтадига халқали йўллар ёки автомобилларни бурилиб олишлари учун 12×12 м ўлчамдаги майдончалар қурилиши керак. Бино ва иншоотлар узунлиги ва бинога кириш жойларининг сонига боғлиқ равишда автомобиль йўлининг ҳаракатланиш қисми четидан уларгача 1,5 дан 12 м масофа қолдирилади. Бино ва иншоотларнинг барча узунликлари бўйича ёнғинни ўчирувчи автомобиллари тўсиқсиз кира олишлари таъминланиши керак: бир томондан бино ва иншоотнинг эни 18 м дан ошмаса ва икки томондан эни 18 м бўлганда. Қурилиш майдони 10 га ёки эни 100 м бўлган бино ва иншоотларнинг ҳамма томонларига ёнғинни ўчирувчи автомобиллар киришлари таъминланиши лозим. Корхонанинг бош режасини тузишда ёнғинни ўчириш қисмининг биносини жойлаштириш масаласи аниқланиши керак бўлади. Ёнғин депосини асосий йўллардан холи бўлган жойларда жойлаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. Одатда ёнғинни ўчириш қисми бир нечта гуруҳ корхоналарнинг ёнғинларини ўчиришга мўлжалланади. А, Б ва В тоифага

кирувчи портлаш ва ёнғинга хавфли, ҳамда ёнғинга хавфли корхоналарни 2,5 км масофада, Г ва Д ишлаб чиқариш тоифаларига кирувчилари учун- 5 км масофада жойлаштирилади. 6.Корхоналар ва қурилиш майдонларида ёнғин хавфсизлигини таъминлаш. Корхоналар ва қурилиш майдонларида ёнғинлар ишчи ва муҳандис- техник ходимларнинг ёнғин хавсизлиги қоидаларига риоя этмасликлари туфайли келиб чиқади. Ёнғинлар кўп ҳолларда пайвандлаш ишларини бажаришда, коммуникациялар, двигателлар ва хоналарни иситишда очиқ алангалардан фойдаланиш хавфсизлиги техникасига риоя этмаслик, тақиқланган жойларда чекиш, электр ўтказгичлардаги қисқа туташувлари оқибатларидан келиб чиқади. Ёнғин хавсизлиги чора-тадбирларини амалга ошириш масуълияти корхоналар раҳбарларига ва цех бошлиқлари зиммаларига юклатилади. Улар ёнғинни олдини олиш ишларини ташкиллаштириш, белгиланган муддатларда ёнғинга қарши тадбирларни бажарилиши, цехларда, устахоналарда, иш бошқарувчилар хоналарида, омборларда бирламчи ўчириш воситаларининг мавжудлиги ва ҳолатларига жавобгардирлар. Ёнғин хавфсизлиги ҳолатлар бўйича масъул шахс Давлат ёнғин назорати органлари томонидан кўрсатилган ёнғинни олдини олиш тадбирлари ҳақидаги кўрсатмаларининг тартиботи (режими) га амал қилиши, хоналарни иш куни охирида ёпишдан олдин кузатиш ишларини сўзсиз бажарилишини таъминлаши керак. Ёнғин хавсизлиги талаблари бузилиши ҳолатини тезда тузатиш чораларини кўриши керак. Корхоналар ва қурилиш майдонида барча ишчилар ва хизматчиларни ёнғин хавфсизлиги қоидаларига риоя этиш ва ёнғин пайтида ҳаракатланиш қоидаларига ўқитишни ташкил этилиши талаб қилинади. Йўриқлантирувлардан ўтмаган шахсларни иш вазифасини бажаришга қўйилмаслиги керак. Корхонанинг ҳар бир ишчи ходим ёнғин хавсизлиги

қоидаларига риоя этишлари лозимдир, ҳамда ёнғинни олдини олиш тадбирларида иштирок этишлари ва ёнғин чиққан тақдирда уни ўчиришлари бош вазифалари бўлиши керак. Ёнғинга хавфли участкаларда, ҳамда электр ва газпайванд ишларида ишловчи ишчиларни махсус ўқув дастури асосида, корхона маъмурияти буйруғи билан тасдиқланган ёнғин-техникавий минимуми бўйича мунтазам равишда ўқув йўриқлантирувлари олиб борилади. Бундай ўқувлар тугаганидан кейин ишчилар синов имтиҳонларидан ўтадилар. Корхоналарда ишчи ва хизматчилар, ҳамда муҳандис техник ходимларнинг кенг оммасини ёнғинни одини олиш тадбирларига жалб қилиш мақсадида ёнғинга қарши кураш-техник ҳайъати тузилади. Ёнғинга қарши кураш-техник ҳайъати нинг асосий вазифаси қуйидагилардан иборат бўлади: -ёнғин, портлаш ва ҳалокатларга сабаб бўлувчи, ёнғин хавфсизлиги қоидалари бузилиши ҳолатлари ва қурилмалардаги камчиликларни аниқлаш, шунингдек ушбу ҳолатлар ва камчиликларни тузатишга қаратилган тадбирларни ишлаб чиқиш; -ташкилотлардаги ўт ўчириш ходимларини ташкилий ишларига ва ёнғинни олдини олиш тадбирларини олиб боришга, ҳамда участкаларда, омборларда, устахоналарда ёнғинга қарши тартиботларни қатъий ўрнатилишига ёрдам берадилар; -ёнғин хавфсизлиги бўйича рационализаторлик ва ихтирочилик таклифларини ташкил этиш; -ишчилар, хизматчилар ва муҳандис-техник ходимлар ўтасида ёнғинни олдини олиш ва кураш тадбирлари ва қоидаларига риоя қилиш бўйича оммавий тушунтиришларни йўлга қўйиш. 7.Портлашга хавфли ишлаб чиқариш биноларини ҳимоялаш. Бино ичидаги ёнғинларнинг сабаблари. Ишлаб чиқариш бинолари ва иншоотларини фойдаланиш тажрибаларидан маълумки, айрим ҳолларда

бино ичида портлаш жараёни содир бўла туриб, бир пайтнинг ўзида ушбу ҳодиса конструкцияларни, технологик жиҳозларни вайрон қилади, айрим ҳолларда одамларни ҳам қурбон бўлишига олиб келади. Ишлаб чиқариш аппаратлари ва жиҳозлардан ажралиб чиқаётган газлар, буғлар ва чанглар ҳаво муҳитига аралашиши оқибатида портлашга хавфли аралашмалар ҳосил қилиши туфайли портлашни пайдо қилиши ҳам мумкин. Портлашга хавфли газ, буғ ва чанг мавжуд бўлган иншоотларга ёнувчи газ баллонлари сақланадиган омборлар, енгил алангаланадиган ва ёнувчи суюқликлар сақланадиган омборлар, ёнувчи газ ва суқликларни узатадиган насос ва компрессор станциялари, водород станциялари, сунъий тола ва синтетик каучук фабрикаларининг цехлари ва бошқалар киради. Қаттиқ моддаларни қайта ишлашда портлаш органик чанглар ажралиб чиқувчи цехларда содир бўлиши мумкин. Портлашга хавфли ишлаб чиқариш жараёнларидан фойдаланиш даврида кўпчилик портлаш сабаблари ишлаб чиқаришдаги жараёнлардан фойдаланиш хавфсизлиги қоидаларини бузилиши ва жиҳозларни таъмирлаш ишларининг қониқарсиз тугатилганлиги, ҳамда лойиҳавий ечимларнинг мукаммал эмаслиги ва жиҳоздаги элементларнинг камчиликлари мавжудлиги натижасида келиб чиқади. Бундан ташқари, технологик жиҳозларнинг монтажини сифатсиз бажарилганлиги ва назорат-текширув асбобларининг носозлиги ҳам ҳалокатларга сабаб бўлади. Кўп ҳолларда очиқ алангадан фойдаланиш, ўз-ўзидан алангаланиш, жиҳозлардаги иссиқ юзаларнинг мавжудлиги, электр жиҳозларининг носозлиги, статик электр разрядларининг учқунлари, металл билан металлнинг ўзаро тўқнашиши ва ишқаланиши туфайли учқун пайдо бўлиши ҳам портлашга олиб келади. Саноатнинг турли соҳаларида портлашга хавфли ишлаб чиқаришлар мавжуддир. Портлашдан ҳимояланишнинг муҳим жиҳати кимё, нефтни қайта ишлаш, энергетика, газ ва бошқа бир қатор саноат тармоқлари объектларининг технологик жараёнларида ёнувчи газ ишлатиладиган корхоналар бино ва иншоотларини лойиҳалаш даврида асос солинади.

Ишлаб чиқариш биноларини у ёки бу сабабларга кўра портлашга хавфсизлигини таъминлаш мақсадида махсус техник ечимлар бажарилади. Портлашга хавфли ишлаб чиқариш биноларини ҳимоялаш воситалари. Ёнувчи газлар, буғлар ва чанглардан портлашига қарши чоралар ишлаб чиқариш биноларидаги олиб бориладиган ишларни хавфсизлигини оширишга қаратилган бўлиб, ушбу чоралар портлашни олдини олиш ва қурилиш конструкцияларини портлашдан ҳосил бўладиган таъсир кучларидан ҳимоялашдан иборатдир. Бино ичида портлашдан ҳимоялашнинг замонавий усуллари кўплаб тадбирларни ўз ичига олади ва бундай тадбирларнинг биринчи навбатдагиси, ишлаб чиқариш хонаси муҳитининг ҳажмида ёнувчи аралашмалар ҳосил бўлишини олдини олишдан иборат бўлади. Бундай тадбирлар ёнувчи газ, буғ ва суюқликларнинг аралашмаларини ташкил этувчилари миқдорларини бошқариш орқали портлаш хусусиятини камайтиришга асосланади ва булар технологик жараёнларнинг бир қисми сифатида номоён бўлади. Айрим ҳолларда технологик жараёнлар ва биноларни юқоридаги тадбирларни қўлланиши орқали портлашга хавфсизлиги таъминланмайди, масалан портлашга хавфли аралашмаларни қайта ишлаўшда униг оқишини бутунлай тўхтатиш ва миқдорий қисмларини бошқариш мумкин бўлмайди. 53-расм. Газҳаво муҳитининг портлаши натижасида бино ичидаги ҳажмда босимнинг ўзгариши:

1-яримёпиқ ҳажмдаги портлашда босим ўзгариши; 2-ёпиқ ҳажмда босимнинг ўзгариши; 3-енгил отилувчи конструкцияларнинг секин очилиши туфайли ҳосил бўлган энергиясига боғлиқ равишда босимнинг ўзгариши; 4- енгил отилувчи конструкцияларнинг бирданига очилиши туфайли унга боғлиқ равишда босим ўзгариши. Бундай пайтларда бошқа хилдаги комплекс тадбирлардан бўлган, портлашга олиб келувчи хавфсиз шароитни яратишга йўналтирилган тадбирлар қўлланилади. Портлашга хавфли ишлаб чиқариш биноларининг портлашга хавфсизлигини таъминлаш учун, юқоридаги тадбирлар билан биргаликда уларни ўраб турувчи конструкцияларида енгил отилиб кетувчи конструкцияларни қўллаш назарда тутилади. Енгил отилувчи конструкцияларни қўлланилишининг асосий ғояси шундан иборатки, газ-, буғ- ва чанг-ҳаво аралашмаларининг портлашидаги ёниш жараёнида ҳосил бўлган босимини ўраб турган конструкцияларга таъсир этувчи миқдорини камайтиришдан иборатдир. Шунга боғлиқ равишда биноларни лойиҳалаш босқичида бинони ўраб турувчи конструкцияларида махсус конструкциялар қўлланилиб, портлашнинг дастлабки ривожланиш даврида босимнинг худди шу конструкцияларга таъсиридан, уларнинг бузилиши туфайли бино ичидаги ҳажмда портлашнинг ривожланиши сўндирилади. Портлаш туфайли моддий бойликларни сақлаш мақсадида қурилиш меъёрларида енгил отилиб кетувчи конструкцияларининг майдонини ҳисоблаш орқали аниқлаш ёки ҚМҚ II – 90 - 81 га биноан Б тоифали портилашга хавфли ишлаб чиқариш бинолари учун 1 м 3 ҳажмига 0,3 м 2 ва А ва Е тоифадагилари учун 1 м 3 камида 0,5 м 2 белгиланган миқдорларда қабул қилинади. Бино ичидаги газ, буғ ва чангларни портлашидан ёниши жараёнида енгил отилиб кетувчи конструкциларнинг ишлаш хусусиятларига кўра икки гуруҳга бўлинади.

Енгил отилиб кетувчи конструкцияларнинг биринчи гуруҳига, унча катта бўлмаган массага эга амалда оний вақт ичида бузиладиганлари киради. Иккинчи гуруҳи конструкцияларининг секин бузилиш хусусияти билан тавсифланади. Енгил отилиб кетувчи конструкциялар . Енгил отилиб кетувчи конструкцияларга асосий талаб шундан иборат бўладики, газбуғҳаво аралашмаларининг портлашида бино ичдаги босимни маълум миқдорда чегаралаш орқали, асосий конструкцияларнинг бус-бутунлигини сақлашдан иборат бўлиши керак. Енгил отилиб кетувчи конструкцияларнинг самарадорлигини таъминлаш учун уларнинг меъёрий майдони ёки ҳисоблар натижасидаги майдони талаб қилинган миқдорлардан кам бўлмаслиги ва конструкциянинг отилиб кетиши ёки бузилиши портлашнинг эрта бошланиш вақтидан олдин содир бўлиши керак. Енгил отилиб кетувчи конструкция сифатида ойналардан кенг фойдаланилади. Ойналашдан ташқари портлашга хавфли ишлаб чиқариш биноларини ҳимоялаш мақсадида турли хил конструкциялардан яъни енгил отилувчи деворлари, ҳамда том ёпма элементларидан ҳам фойдаланилади. 54 - расм. Енгил отилиб кетувчи девор панелларининг маҳкамлаш деталлари. 1-темирбетон устун; 2-анкер; 3-бобишка; 4-резинали қистирма; 5- герметик қистирма; 6-болт .

Енгил отилувчи деворлар сифатида эшиклар, икки томонга очилувчи дарвозалар ва бошқа айланиб кетиб очилувчилар, ҳамда девор панеллари қўлланилади.Енгил отилиб кетувчи конструкцияларнинг фойдаланиш самарадорлигининг асосий шарти уларнинг енгил бўлишини таъминлаш билан биргаликда, иссиқлик механикаси ва техник хусусиятларини сақлаб қолишдан иборат бўлади. Махсус ясалган енгил отилиб кетувчи конструкциялар бино синчига шундай маҳкамланадики, улар портлаш юкламаларининг энг кичик қийматларида ҳам конструкцияларини отилиб кетишини таъминлайди. Айрим ишлаб чиқариш биноларида енгил отилиб кетувчи конструкцияларининг етарлича майдонини таъминлашнинг иложи йўқ, шунинг учун ҳам том ёпмасида қўшимча конструкцияларни қуришга тўғри келади. Енгил отилиб кетувчи ёпма конструкцияларидаги ўрама юмшоқ тўшамасининг ўра мустаҳкамлиги уларнинг умумий камчилиги бўлиб ҳисобланади. Саноат биноларидаги енгил ёпма плиталар ўзига хос бўлган турли конструктив ечимларига эгадир, шулардан айримларини 55–расмда келтирамиз. Уларни кўтариб турувчи профиль элементи, иссиқлик сақловчи қатлам ва плитасидаги ўлчамлари ечимлари билан ажралиб туради.

55-расм. Енгил отилувчи ёпманинг режавий кўриниши. 1-ПНС плитаси; 2-ёпма плита; 3,8-асбоцемент япроқлар; 4-иссиқлик сақловчи қатлам; 5-цемен-қумли сувоқ қатлами; 6-сув ва намдан сақловчи қатлам; 7-ҳимоя қатлами . 56-расм. Ёпманинг устки юмшоқ қатламида чокни ўрнатиш схемаси. 1-ПНС плитаси; 2-тўлқинли асбоцемент япроқ; 3-иссиқлик сақловчи қатлам; 4-асбестли бурчак элементи; 5-цемент-қумли сувоқ; 6-сувдан

ҳимояловчи тўшама; 7-ҳимоя қатлами; 8-сирланган тунукадан иборат бўлган қистирма. Сувдан ҳимояловчи қатламнинг енгил отилиб кетишини таъминлаш мақсадида том устида ўлчамлари 32 дан 450 м 2 гача бўлган хариталарга яъни майдончаларга ажратилади ва –расмдаги кўрсатилган схемадагидек енгил очиладиган чоклар ишланади. Биноларни газбуғчанг алалашмаларининг портлашидан ҳимоялашда енгил отилиб кетувчи конструкциялар мавжуд чораларнинг ягона воситаси ҳисобланади ва бу орқали биноларнинг бузилиши олди олинади. 57 - расм. Енгил отилиб кетувчи конструкциянинг металл сарровларга бириктирилишига мисол: 1- ёпманинг юмшоқ тўшамаси; 2-текисловчи қатлам; 3-асбестли япроқ; 4- металл сарров. 8.Одамларни бинолар ва хоналардан хавфсиз олиб чиқиш (эвакуация қилиш). Ҳар бир ишлаб чиқариш, жамоат ва тураржой бинолари лойиҳаланаётган вақтда кишиларни у ердан ўз вақтида кўчириш – эвакуация йўллари билан таъминланади. Эвакуация йўллари билан таъминланади. Эвакуация йўллари ҳар қандай саноат биноси учун энг камида иккита

бўлиши керак. Ёнғин бўлган тақдирда ишчи ва ходимлар бу ҳудуддан энг қисқа йўл орқали зудлик билан чиқиб кетишлари зарур. Эвакуация пайтида хоналардан кўчиилаётган одамлар сонига, бинонинг ўтга чидамлилик даражасига, хоналарнинг тоифасига ва ҳажмига қараб, чиқиш эшикларининг кенглиги ҳисоблаб чиқарилади. Асосий йўлакларнинг кенглиги 1,2 м дан кам бўлмаслиги керак. Майдони 1000 м 2 дан катта бўлмаганг ва йўлак бўйлаб енг узоқ жойлашган хона эшигидан то ташқарига чиқиш ёки зинапояга келишигача бўлган масофа – жадвалда берилган қийматлардан ошмаслиги керак. Ишлаб чиқариш корхоналарида эвакуация даврида чиқиш эшикларининг ўлчами 1 м кенгликдан ўтиш мумкин бўлган одамлар сони – жадвалда келтирилган. Одамларни хонадан олиб чиқишнинг ҳисобий вақти. Хона ва бинонинг эвакуация чиқиш эшикларидан хавфсиз олиб чиқиш учун, энг узоқ нуқта жойлашган одамларнинг битта ёки бир нечта оқимларига кетадиган вақти олдиндан белгилаб олинади. Ҳисоблаш жараёнида одамлар оқимининг барча ҳаракатланиш йўллари (ўтиш жойи, йўлак, эшик, зина, тамбур) узунлиги l i ва эни δ i бўлган алоҳида участкаларга бўлинади. Эвакуация йўлини ҳисобий вақтини аниқлаш учун ҳар бир участканинг узунлиги ва эни лойиҳадан олинади. Зинапоя ва пандусларнинг йўли узунлиги уларнинг узунлиги бўйича ўлчанади. Эшик ун йўли узунлиги нолга тнгдеб қабул қилинади. Агар эшикнинг узунлиги 0,7 м қалинликдаги деворда жойлашган бўлса, уни алоҳида участкадеб, узунлиги l i бўлган гоизонтал йўлга тенглаштирилиб олинади. Одамларни эвакуация қилиш вақти t p алоҳида участкалардаги одамлар оқими вақтлари йиғиндисига тенг: t p =t 1 + t 2 + …+ t i , бунда t 1 – одамлар оқимининг биринчи участкадаги ҳаракаланишига кетган вақти, мин; t 2 , … t i – одамлар оқимининг биринчидан кейинги ҳар бир участкалардаги ҳаракаланишига кетган вақти, мин;

Биринчи участкадаги одамлар оқимининг ҳаракаланишига кетган вақти, мин: t 1 = l 1 / v 1 , бунда v 1 – одамлар оқимининг биринчи участкага тегишли горизонтал йўлдаги ҳаракатланиш тезлиги оқим зичлиги D 1 , (м/мин) га кўра - жадвалдан аниқланади. Биринчи участкадаги йўлининг узунлиги l 1 ва эни δ 1 бўлган одамлар оқимининг зичлиги қуйидагича аниқланади: D 1 = N 1 f / l 1 δ 1 , Бунда N 1 - биринчи участкадаги одамлар сони; f – одамнинг горизонтал текисликка проекциясининг ўртача қиймати, 13 - жадвалдан олинади. 13-жадвал Оқим зичлиг и D , м 2 /м 2 Горизонтал йўл Эшик ўрни Пастга қияланган зинапоя Юқорига қияланган зинапоя Тезли к v , м/ мин Изчилли к q , м/мин Изчилли к q , м/мин Тезли к v , м/ мин Изчилли к q , м/мин Тезли к v , м/ мин Изчилли к q , м/мин 0 ,01 100 ,0 1,0 1,0 100 ,0 1,0 60,0 0,6 0,05 100,0 5,0 5,0 100,0 5,0 60,0 3,0 0,10 80,0 8,0 8,7 95,0 9,5 53,0 5,3 0,20 60,0 12,0 13,4 68,0 13,6 40,0 8,0 0,30 47,0 14,0 16,5 52,0 15,6 32,0 9,6 0,40 40,0 16,0 18,4 40,0 16,0 26,0 10,4 0,50 33,0 16,5 19,6 31,0 15,5 22,0 11,0 0,60 27,0 16,2 19,0 24,0 14,4 18,0 10,8 0,70 23,0 16,1 18,5 18,0 12,6 15,0 10,5 0,80 19,0 15,2 17,3 13,0 10,4 13,0 10,4 0,90 ва ундан ортиқ 15,0 13,5 8,5 8,0 7,2 11,0 9,9 Йўлни навбатдаги яъни биринчидан кейинги участкаларига тегишли одамлар оқимининг ҳаракат тезлиги v i , оқим изчиллигига нисбатан ҳар бир

учаткаларга – жадвалдан олинади, шунингдек барча йўл узунлиги учун топилади, шунингдек, эшик оралиғи учун изчиллик қуйидагича аниқланади: q i = q i-1 δ i-1 / δ i , бунда δ i , δ i-1 – қаралётган i ва i i-1 олдинги участкалардаги йўлнинг эни ўлчами, м; q i , q i-1 – одамлар оқимининг қаралаётган ва олдинги участкалардаги изчиллиги, м/мин D 1 нинг қийматига кўра –жадвалдан олинади. Агар топилган q i нинг қиймати q mak кичик ёки тенг бўлса, участкадаги йўлга тегишли вақт: t i =l i / v i формуладан топилади. Шунинг билан биргаликда q mak қийматини қуйидаги мулоҳазалардан аниқлаш лозим: горизонтал йўлларга 16,5 м/мин, эшик оралиқларига 19,6 м/ мин, қиялиги пастга йўналган зинапоялар учун 11 м/мин қабул қилинади. Агар q i нинг қиймати q mak , қаралётган участка учун йўлининг эни δ i шундай орттириш керакки, унда ушбу δ i ≤ q mak шарт бажарилсин. Кўрсатилган шарт бажарилмаган тақдирда –жадвалдан i участкадаги одамлар оқимининг D= 0,9 га тегишли изчиллиги ва тезликлари қабул қилинади. Участканинг бошида одамлар оқимининг ўзаро қўшилиш ҳолати учун одамларнинг ҳаракатланиш изчиллиги қуйдагича топилади: q i =∑ q i-1 δ i-1 / δ i , бунда q i-1 – i участка бошида оқимларнинг қўшилиши ҳолатидаги одамлар оқимининг ҳаракати изчиллиги, м/мин; δ i-1 – оқим қўшилган пайтгача олдинги участкадаги йўлнинг эни; δ i – қаралаётган i участкадаги йўлнинг эни, м. Ёнғин пайтида одамларни мажбурий эвакуация қилишда эвакуация вақтига таъсир қилувчи асосий омиллар одамларни ҳаётини хавф остига солувчи энг юқори ҳарорат, кислороднинг концентрацияси ва хона ҳавосидаги нордон углерод газларнинг тўпланишидир. Одамларни хонадан ва бинодан хавфсиз олиб чиқиб кетишга кетаган ҳисобий вақти, олиб чиқишга керак бўладиган (меъёрий) вақтдан кичик ёки тенг бўлиши керак ва у ушбу шарт билан ифодаланади: t ҳ ≤ t м.в .

Жамоат биноларининг зал хоналаридан одамларни эвакуациясига керак бўладиган вақтлари ўтга чидамлилик бўйича I ва II даражали бинолар учун қуйидаги 14 -жадвалдан олинади. 14-жадвал Хоналарнинг номи Хоналарниг ҳажмларига (минг м 3 ) кўра, эвакуация учун керак бўладиган вақт, мин. 5 гача 10 20 40 60 Саҳнаси айланиб ҳаракатланадиган томоша заллари бўлган театр, клублар, маданият уйлари 1 ,5 2,0 2,5 2,5 - Саҳнаси ҳаракатланмайдиган томоша заллари, концерт, маъруза ва йиғилиш, кўргазма ва бошқа (кинотеатрлар, ёпиқ спорт саройлари, цирклар, ошхоналар ва б.) 2,0 3,0 3,5 4,0 4,5 Универсал магазинларнинг савдо заллари 1,5 2,0 2,5 2,5 - Ўтга чидамлилик даражалари I, II ва III бўлган жамоат ва саноат корхоналарининг ёрдамчи биноларида уларнинг узоқ нуқтасидан чиқиш эшигигача, ҳамда зина катагигача масофага одамларни эвакуация қилишга мўлжалланган коридорлари бўлса, эвакуацияга керак бўладиган вақт: хоналардан иккита ташқи эшиккача ёки иккита зина катагигача – 1 мин; боши берк коридор охиридаги хоналардан эса – 0,5 мин қабул қилинади. 15-жадвал Ишлаб чиқаришнинг Хоналарнинг ҳажмларигаи (минг м 3 ) кўра, эвакуация учун керак бўладиган вақт, мин.

тоифаси 5 гача 10 20 40 60 ва катта А, Б, Е 0 , 50 0,75 1,00 1,50 1,75 В 1,25 2,00 2,00 2,50 3,00 Г, Д Чегараланмайди Ўтга чидамлилик даражалари I, II ва III бўлган саноат биноларининг хоаналаридан одамларни эвакуация қилишга керак бўлган вақт, портлаш, портлаш ва ёнғин, ҳамда ёнғин хавфсизлиги бўйича тоифаларига кўра хоналарнинг ҳажмига боғлиқ равишда – жадвал маълумотларидан олинади. ҚМҚ нинг II қисми талабларига ва одамларни олиб чиқиш учун битта эвакуация чиқиш эшигига 50 кишидан ошмаган тақдирда, энг узоқ иш ўрнидан яқиндаги чиқиш жойигача 25 м дан ошмаса хоналардан одамларни эвакуация қилишга керак бўладиган вақт ҳисобланмаса ҳам бўлади. Одамларни мажбурий эвакуация қилиш. Одатдагидек ҳаёт фаолиятида одамларнинг ҳаракатлари меъёрдагидек бўлиши мумкин. Ёнғин ёки ҳалокатлар пайдо бўлганда хоналарни тезда тарк этишига қаратилган мажбурий эвакуация ҳам бўлиши мумкин. Одамларни мажбурий эвакуация қилишда ўзига хос бўлган томонлари мавжуд бўлиб, бу вазиятларни инсонлар соғлиғи ва ҳаётини сақлаш учун албатта ҳисобга олиш керак. Одаларни ҳаракатланиш жараёнида уларга таҳдид солиб турган хавф остида ўз ихтиёрларига бўйсинмаган ҳолатда чиқиш эшиклари томонга қараб бир вақтда ҳаракатлана бошлайдилар. Бу вазиятда ўтиш жойлари аниқ зичликдаги одамлар оқими билан тўлдириб юборилади. Оқимнинг зичлиги ошади, одаларнинг ҳаракатланиш тезлиги кескин камаяди ва оқибатда ҳаракатланиш жараёни аниқ маромга эга бўлади. Мажбурий эвакуация қилиш жараёни самарадорлигининг кўрсаткичи, бу одамлар алоҳида хоналар ва бутун бинони тарк этишига керак бўлган аниқ вақт давомийлигидир. Мажбурий эвакуациянинг хавфсизлигига, одамларни алоҳида хоналар ва бутун бинодан эвакуацияси қилишга кетадиган вақти ёнғиннинг

давомийлигидан кам бўлгандагина эришилади. Эвакуация жараёнига сарфланадиган вақтни қисқартириш, конструкциявий-режавий ва ташкилий ечимлар орқали эришилади. Одамлар ҳаракатининг параметрлари . Бино ва иншоотлардан одамларни эвакуация қилиш жараёнининг асосий параметрларига, одамлар оқимининг зичлиги D, одамлар оқимининг тезлиги v, чиқиш жойлари ва эшикларнинг ўтказиш қобилияти Q, ҳаракатланишнинг изчиллиги q киради. Бундан ташқари эвакуация йўли хоҳ у горизонтал ёки хоҳ қия бўлишидан қатъий назар ўзига тегишли йўлнинг узунлиги l ва эни δ билан баҳоланади. Одамлар эвакуация йўли орқали ҳаракатланишлари орқали, одамлар оқимини ҳосил қилади. Одамларнинг оқимдаги жойлашуви тасодифий бўлиб, ҳаракатланишлари давомида ўзгариб туради. Одамлар оқимининг зичлиги . Зичлиги D , одамлар сони N дан иборат ва қуйидагича топилади D = N/A , бунда А – эвакуация участкаси йўлининг майдони, м 2 ; А = δ·l. 58-расм. Эвакуация йўлининг энини аниқлашга доир чизма. гар одамнинг горизонтал проекциясини f билан белгиласак, унда зичликни аниқлашнинг формуласи м 2 /м 2 ҳисобида қуйидаги кўринишда бўлади: D = Nf / A . Оқимдаги одамларнинг бир хил зичликда бўлмасликлари ҳисобидан оқим зичлигини аниқлаш қуйидаги кўринишда бўлади: D = , Бунда N n – горизонтал проекцияси f n бўлган одамларнинг сони.

Агар зичликни м 2 /м 2 бирликларда ифодалаш керак бўлса, олинган натижани f га бўлиш лозим. Зичликнинг 0,05 м 2 /м 2 қийматида одам ўзи хоҳллаган йўналиш ва тезликда эркин ҳаракатланади. Зичликнинг 0,05< D < 0,15 оралиқдаги қийматларида одам ўзи истаган йўналишда ҳаракат қила олмайди; 0,15 м 2 /м 2 дан ортиқ зичлик қийматларида одамлар қўшилиб – якдил бўлиб ҳаракатланади. Бундай ҳаракатланишнинг D ≤ 0,92 м 2 /м 2 қиймати зичликнинг юқори чегараси ҳисобланади. Шунинг учун ҳам зичликнинг ушбу қиймати эвакуация йўлларини лойиҳалашда инобатга олинади. Одамларни мажбурий эвакуация қилиш пайтида инсонлар хавф манбаидан тезроқ чиқишга ҳаракат қилишлари сабабидан юқори зичликни пайдо бўлиш эҳтимоли мавжуд ва эвакуация қилиш учун катта хавф туғилади. Эвакуация йўллари одамлар хоналардан чиқиб кетишларига кетадиган вақт t м.в ҳисобий қиймат t ҳ дан ошмаслиги керак. Бу шарт қуйидагича ифодаланади t ҳ ≤ t м.в .

Адабиётлар рўйхати. 1.Пчелинцев В. А. и др. Охрана труда в строительстве: Учеб. для строит. Вузов и фак. – М.: Высш. Шк., 191. – 272 с.: ил. 2.Охрана труда в строительства. Инженерные решения: Справочник/В. И. Русин, Г. Г. Орлов, Н. М. Неделько и др. – К.: Будивельник, 190. –208с. 3.Охрана труда в строительства. Учебник для техникумов. Изд. 2-е, перераб. и доп. М., Стройиздат, 1975, 263с. 4.Йўлдошев О.Р., Рахимов О.Р., Хўжақулов Р.Т., Ҳасанова О.Т., “Меҳнатни муҳофаза қилиш”, Тошкент-2005. 5.Х.Раҳимова, А.Аъзамов, Т.Турсунов. Меҳнатни муҳофаза қилиш.Т. – “Ўзбекистон” -2003. 6.G ΄ .Yo.Yormatov, O.R.Yuldoshev, A.L.Xamrayeva. Hayot faoliyati xavfsizligi (Darslik), Toshkent, «Adolat», 2009. 7.Ў.Йулдошев, У.Усмонов, О.Қудратов. Меҳнатни муҳофаза қилиш (Ўқув қўлланма), Т. “Меҳнат”, 2001. 8. Л.Г.Дикман . «Организация, планирования и управление с троительным производством» Москва, Высшая школа, 198 г. 480 стр . 9. Т.М.Махматкулов, Г.Ш.Шомирзаев, А.Райимкулов. «Ҳаётий фаолият хавфсизлиги» фанидан маърузалар матни. ТАТУ Самарқанд филиали. Самарқанд-2007.

Похожие

Қурилиш-монтаж ишларида хавфсизлик техникаси хавфсизлик

Ёнғиннинг олдини олиш ва ёнғиндан ҳимояланиш тизимлари

Транспорт, энергетика, коммунал тизимларидаги авариялар ва халокатлар. Ёнгинлар

Ёнғин хавфсизлиги асослари. Ёнғин хавфсизлигига қўйилган талаблар

Ёнғин хавфсизлиги асослари. Ёнғин хавфсизлигига умумий талаблар