Xomilaning provizor a’zolari - Валеология - Рефераты

Xomilaning provizor a’zolari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

82.888671875 KB

Xomilaning provizor a’zolari Reja: 1. Xomilaning provizor a’zolari 2. Embrional davr 3. Y uldoshning homila qismi

Xomilaning provizor a’zolari Embrional davrning 2-oyidan so’ng homilada, asosan, o’sish jarayoni yuz beradi. Homilaning rivojlanishi va shakllanishi bilan bir davrda homiladan tashqari yoki provizor organlar takomillashishi va o’zgarishlari yuz beradi. Qon kapillyarlari va tomirlarining mezodermada rivojlannshi barvaqt boshlanadi. Ayni vaqtda trofoblast hujayralaridan iborat bo’lgan birlamchi xorion so’rg’ichlari ichiga arterial va venoz qon tomirlar o’sib kiradi. Bunday so’rg’ichlar o’sib, kattalashib, tarmoqlanib boradi va ikkilamchi so’rg’ichlarga aylanadi. SHu qavatning o’zida so’rg’ichlarni qoplab turgan trofoblastda ikkita qavat differentciallashadi: 1) birinchi qavat kubsimon hujayralardan tashkil topgan ichki qavat - tcitotrofoblast yoki Langgans qavati. Bu qlvatda hujayralar chegaralari yaqqol ko’rinib turadi; 2) hujayra chegaralari aniq bo’lmagan va ko’p yadroli - simplast ko’rinishga ega bo’lgan tashqi qavat - s i ntci t o t ro f o b .1 ast. Ayni davrda bachadon shilliq qavati o’zgarishlarga uchrab, undan yo’ldosh hosil bo’la boshlaydi (bachadon shilliq qavatining o’zgarishlari va tushib ketuvchi qavatining hosil bo’lishi haqida, may-dalanish va gastrulyatciya jarayonlari to’g’risida bayon etilganda aytib o’tilgan edi). Sariqlik qopi. Sariqliq qopi odamda ham boshqa sut emizuvchilardagi kabi homila oziqlanishi va nafas olishida juda qisqa vaqt ishtirok etadi va bu borada uning ahamiyati unchalik katta emas. Sariqlik qopi qon yaratishda asosiy ahamiyatga ega, ya’ni uning devorlarini hosil qiluvchi vistceral mezoderma tarkibida birinchi qon orolchalari paydo bo’ladi. 7-8 hafta davomida qon yaratuvchi organ vazifasini bajargandan so’ng sariqlik qopi aks taraqqiyotga uchraydi. Pusht tanasining buklamasi hosil bo’lgan paytda esa sariqlik qopchasi ichak bo’shlig’i bilan ingichka poyacha orqaligina bog’lanadi. Bu poyacha torgina naycha sifatida kindik yo’li tarkibiga kiradi. Sariqlik qopining o’zi esa xorion mezenximasi va o’sib borayotgan amnion sharda orasiga aralashib ketadi.

Suvli parda (Amnion). Amnion homilani dastlabki davrda qoplab turuvchi ikki qavatli yupqa parda bo’lib, uning bo’shlig’i homila suvi bilan to’lgan bo’ladi. Homila suvi esa epitelial hujayralarning mahsuloti bo’lib, kuchsiz ishqoriy muhitga ega. Suvli parda juda tez o’suvchanligi bilan diqqatga sazovordir. Homila taraqqiyoti ikkinchi oyining oxirida shu qadar kattala-shadiki, uning bo’shlig’i butun homila pufagining ichini to’ldiradi. Pardaning yuzi esa so’rg’ichli pardaning chekka yuzasi (xorionning biriktiruvchi to’qimali stromasi) bilan bitishib ketadi. Homila suvining miqdori ham ortib boradi, homiladorlikning oxiriga kelganda 1,5- 2 litrni tashkil etadi. Homila suvining tarkibida oz miqdorda tuz va oqsil moddalar, homiladorlik oxirida hatto homila terisi va sochining qoldiqlari ham uchraydi. Amnion devori ektodermadan va mezodermaning parietal varag’idan iborat bo’lib, u homilaning erkin rivojlanishi uchun zarur bo’lgan suvli sharoit yaratish hamda homila atrofidagi suvda organik va anorganik moddalar tarkibi hamda kontcentratciyasini homiladorlik oxirigacha tartibga solib turishda katta ahamiyatga ega bo’lgan provizor a’zo hisoblanadi. Homila atrofidagi suv homilani erkin holda tutib, mexanik ta’sirlardan satclaydi, yo’ldosh va kindik yo’lining homila tomonidan ezilishiga yo’l qo’ymaydi hamda tug’ish jarayonida homila pardasi yorilgunga qadar tug’ish yo’llarini kengaytiruvchi mexanik ahamiyatga ega bo’ladi. Yo’ldosh. Implantatciya qilingan homila taraqqiyotining boshlang’ich davrlarida bachadonning tushib ketuvchi qavati hamma erda bir xil tuzilishga ega bo’ladi. Tushib ketuvchi qavatning tarkibida joylashgan homila pufagining kattalashishi tufayli uni qoplab turgan tushib ketuvchi qavatning uch qismi ko’tariladi va bachadon bo’shlig’iga asta bo’rtib chiqa boshlaydi. Bu jarayon natijasida homila pufagining usti va yon tomonlarida joylashgan bachadonning tushib ketuvchi qavati - decidua capsularis nomini, homila pufagining ostida yotgan va yo’ldoshning vujudga kelishida katta ahamiyatga ega bo’lgan tushib ketuvchi qavat (decidua basal is) ning qolgan qismi bachadon devorini qoplab turuvchi parda- decidua parietal is nomini oladi. Eng ko’p o’zgarishlar decidua

basalisda yuz beradi. Homilaning o’sishi tufayli u cho’zilib, bachadon devorining qarama-qarshi tomonidagi decidus parietal is ga etib boradi va keyinchalik ular tutashib ketadi. Homilaning embriotrof oziqlanishi haqida ran yuritilganda trofoblastning o’sishi, birlamchi so’rg’ichlarning tushib ketuvchi qavat ichiga botib kirishi va shu tariqa homila pufagi atrofidagi qon tomirlar devorining emirilib ketishi haqida aytib o’tilgan edi. Qon tomir devorlarining emirilishi homila pufagi atrofida qon quyilishiga sabab bo’ladi. Bu qon deiilual hujayralar parchalanishidan hosil bo’lgan modda va bachadon bezlari ishlab chiqargan suyuqliq, ya’ni embriotrof bilan atalashadi. Bu - embriotrof oziqlanishdan gematrof oziqlanishga, ya’ni qon orqali oziqlanishga o’tish davridir, 259- rasm. 10 mm uzunlikdagi odam embriomi (pusht pardalari bilan). Xorioniing bir qismi (pusht pufakchasining devorn olib tashlangan). 1 - kindik tasmachasi (kanatik); 2 - sariqlik qopi; 3 - xorion; 4 - amnion; 5 – qon tomirlar. Gematotrof oziqlanishda ona qoni bilan oqib kelgan oziq moddalar trofoblast hujayralari tomonidan o’zlashtiriladi. Bachadonning tushib ketuvchi qavatining emirilishi to’xtaydi va aynan (decidua basalis) da homilani oziqlantiruvchi organ,

ya’ni yo’ldosh vujudga keladi. Xorion birlamchi so’rg’ichlarining ikkilamchi so’rg’ichlarga aylanishi; va shilliq qavat ichiga o’sib kirishi avval so’rg’ichli pardaning butun! yuzasi bo’ylab davom etadi. Keyinchalik esa, so’rg’ichli pardaning deci dua basalisga tegib turgan yuzasida bu jarayon to’xtaydi. Ikkilamchi so’rg’ichlar yo’qolib, so’rg’ichli pardaning bu qismi endi silliq xorion - chorion lakevega aylanadi. So’rg’ichli pardaning decidua ba salisga tegib turgan qismida esa ikkilamchi so’rg’ichlar, aksincha, shiddat bilan rivojlanib, xorionning bu bo’limi so’rg’ichli xorioi- chorion frondosum ni vujudga keltiradi. So’rg’ichli xorionning so’rg’ichlari kattalashib, shilliq qavatning eng chuqur zich qaishmlariga etib boradi (259-rasm). So’rg’ichlar ko’p marta shoxlanib, so’rg’ichli pardaning butachalari nomini oladi. Butachalar o’z yo’lidagi devorlarini emirib borishi natijasida qon bilan to’lgan so’rg’ichlararo bo’shliqlar vujudga keladi. SHu tariqa so’rg’ichli pardaning yuzasi, butacha va so’r-g’ichlarning hamma qismi, aniqrog’i, butun chorion frondosum ning so’rg’ichlararo bo’shlig’i ona qoni bilan to’lib turadi. Butachalarning bir qismi decidua basalis ning chuqur katlamlari bilan zich birikkan holatda qoladi, ularni tutib turuvchi so’rg’ichlar deyiladi. Bachadon shilliq qavatining zich qatlami so’rg’ichlararo bo’shliqlarga chuqur botib turgan to’siqlar, ya’ni yo’ldosh to’siqlarini hosil qiladi. To’siqlar yo’ldoshda faqat chetki qirralarida so’rg’ichli pardaning tashqi yuzasi bilan birikib, gorgina halqasimon yopuvchi plastinkani hosil qilishda ishtirok etadi; qolgan qismlarida esa to’siqlar so’rg’ichli pardaning yuzasiga etib bormaydi. So’rg’ichlararo bo’shliqning ikki to’siq orasidagi qismi o’z ichidagi so’rg’ichli butachalar bilan birgalikda yo’ldosh orolchasi (coluledon) deyiladi. SHu vaqtga kelib bachad a n tushib ketuvchi qavatining emirilishi to’xtaydi. Embriotrof suyuqlik endi hosil bo’lmaydi va embrion to’liq oziqlanishga o’tadi. Decidua basalis zich qavatining emirilmay qolgan yupqa plastinkasidan Vinklerning bazal plastinkalari deb nomlanadigan yo’ldosh to’siqlari o’sib chiqadi. Bu plastinkalar, shu vaqtga kelib bachadonning o’ta yupqalanib ketgan bezlaridan iborat bo’lgan g’ovak qavatini qoplaydi. Rivojlanishining 2,5- 3-oylarida

shoxlangan yoki so’rg’ichli xorion va tushib ketuvchi qavatning bazal plastinkasi birgalikda duksimon yo’ldosh holiga keladi. Y o’ldoshning shakllanish jarayoni allantoisning rivojlanishi bilan uzviy bog’liqdir. Allantois odamda yuqori ri- vojlanish darajasiga etmasada, homilaning oziqlanishi va nafas olishi uchun katta ahamiyatga ega. CHunki allantois bo’ylab xorionga qon tomirlar o’sib kiradi va ularning oxirgi shoxchalari ikkilamchi so’rg’ichlarning stromasida joylashadi. Kindik yo’-lida allantoislarning qoldiqlari faqat hujayra tasmachalari yaiaklida saqlanib qolishi mumkin. Odam yo’ldoshi diskoidal (gemoxorial) so’rg’ichli yo’ldoshlar tipiga kiradi va u homila hamda ona qismlaridan iborat bo’ladi. Y uldoshning homila qismi so’rg’ichli xorion va uni qoplab turgan amnion pardalarining yo’ldosh qismidan iborat. Yo’ldoshning homila qismi tarkibidagi amnion parda avval bir qavatli yassi, keyinchalik esa tcilindrsimon epiteliydan (bu epiteliy amnion bo’shliqqa qaragan) va xorionning biriktiruvchi to’qimasi tomon davom etuvchi embrional biriktiruvchi to’qimadan tashkil topadi. Homiladorlik davrida murakkab tarmoqlangan xorion so’rg’ichlarining qalinroqlari bazal plastinkaga, ya’ni bachadon septalariga birikadi. Uning mayda shoxchalari qon ichiga erkin botib joylashadi. (260-rasm). So’rg’ichlar yuzasidagi trofoblast epiteliy siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to’qimali stromani qoplaydi. 260- rasm. Odam yo’lloshi (,s. 1 xema). 1 - kinlik tasmachasi; 2 - sariqlik qopi; 3 - kindik arteriyasi; 4 - kindik venasi; 5 -

amnion: 6- xorion; 7 - xorion so’rg’nchlari; 8 - bachadon devori; 9,10- ona qon tom irlari 9 - grteriyalar, 10 - venalar); 11 - qon to’lib turuvchi gemoxorial bo’shliqlar (A. G. Knorredan). Homiladorlik davrnga qarab trofoblast epiteliy yaqqol o’zgarishlarga uchraydi. Dastlab trofoblast ikki qavatdan: ichki (ostki) hujayralar qavati - tcitotrofoblast (Lan-xans) qavati va uning ustini qoplovchi xorial simplast yoki sintcitotrofoblastdan tashkil topadi. Sintcitotrofoblast tcitotrofoblast hujayralarining birlashib ketishidan vu-judga kelib, u ko’p yadroli hujayralardan iborat. Simplast-tcitoplazmasi tarkibida turli fermentlarning ko’pligi ona qoni-dan kelayotgan oziq moddalarni qayta ishlashda shu sintcptotrof-oblastning ahamiyati nihoyatda muhim ekanligidan dalolat beradi. Simplast yuzasining xuddi nefronning proksimal kanalchalari yoki ichak epiteliysi kabi hoshiya bilan qoplanganligini ko’rish mumkin. Homiladorlikning ikkinchi yarmida tcitotrofoblast yo’qolib, xorion so’rg’ichlarining yuzasi endi faqat sintcitotrofoblast bilan qoplangan bo’ladi (261-rasm). Xorion so’rg’ichlarining ayrim qismlarida xorial simplast ham nobud bo’lib, uning o’rnini to’q bo’yalish xususiyatiga ega bo’lgan gialinsimon modda koplaydi. Bu moddaga simplast parchalarining mahsuloti deb taxmin qilinadi. So’rg’ichlar stromasiui biriktiruvchi to’qima tashkil etadi. 6-8 haftalik homilada bu to’qima fibroblastlar, makrofaglar, retikulin va oz miqdorda kollagen tolalaridan iborat bo’ladi. Biriktiruvchi to’qimaning hujayralararo moddasida gialuron va xondrotinsul’fat kislotalarini tutgan glikozolinoglikanlar (mukopolisaxaridlar)' borligi aniqlangan. Xorial 'plastinkadan so’rg’ychLar stromasiga knndik arteriyasining shoxlari o’sib kirib, kapillyarlarga tarmoqlanadi. Kapillyarlar kislorod va oziq moddalarga to’ningan qonni kindik tomirlari orqali homilaga etkazadi. Yo’ldoshning ona kismi . Y o’ldosh ona qismi bachadon shilliq qavatining bazal plastinkasidan va uni yo’ldoshning bola qismi bilan bog’lovchi biriktiruvchi to’qimali to’siq (septum placetae) hamda qon bilan to’lgan so’rg’ichlararo bo’shliq (lakunalar)dan iborat. Bazal plastinkani bachadon shilliq qavati-ning o’zgarishiga

uchragan va xususiy, detcidural hujayralar tutuvchi biriktiruvchi to’yumali qavat hosil qiladi. Bu yirik, glikogenga mo’l detcidual hujayralar siyrak shakllanmagan biriktiruvchi to’qimaniig kam differentciallashgan hujayralaridan vujudga keladi. Bazal plastinkadan xorionga tomon biriktiruvchi to’qimali to’siqlar davom etib, ularning ba’zilari xorion so’rg’ichlariga ham birikishi mumkin. Bunday so’rgichlarni langar so’rg’ichlar deyiladi. Septalar va langar so’rg’ichlar yo’ldoshni ayrim bo’laklarga yoki kotiledonlarga bo’ladi. Bo’lakchalar yo’ldoshning ona qismida yaqqol ko’rinadi. Lakunalardagi qon oqin tufayli beto’xtov yangilanib turadi. Xonni lakunalarga mushak qavatdan keluvchi bachadonning pla-TCentar arteriyalari keltiradi. Bu arteriyalar shoxlanmay, platcentar to’siqlar orqaly o’tib, qonni to’g’ridan-to’g’ri lakunalarga quyadi. Lakunalar qonni olib ketuvchi platcentar venalar bilan b og’langan. Odamning etuk yo’ldoshining shakli yumaloq, diametri 15-20 sm, qalinligy 3 sm, og’irligi 500 g atrofida bo’ladi. Yo’ldoshning joylanishi bachadon devorining tuxum hujayrasi bilan tshplantatciya qilingan eriga bog’liq. U ko’pincha bachadonning oldingi va orqa devorida va kamdan-kam yuqori devorida joylasha-di. Ayrim hol l arda yo’ldosh bachadonning ichki teshigini yopgan holda joylashishi ham mumkin (placenta praeri). Yo’ldoshda qon sekin aylanadi. Har bir kotiledondagi lakunalarning qon olib keluvchi va qon olib ketuvchi o’z venalari bo’ladi. Eng diqqatga sazovor narsa shuki, lakunalarda oqayotgan ona qoni hech qaerda so’rg’ichlar stromasida oqayotgan homila qoni bilan aralashmaydi. Xorion so’rg’ichlari lakunalardan oziq moddani olib, pushtdan metabolik 'moddalarni qayta shu qonli bo’shliqqa chiqaradi. Bu jarayonda platcenta (xorion) vorsinkasining tuzilmalari muhim biologik fil’tr vazifasini o’taydi va u ona-bola qoni orasidagi bar’er ! (to’siq) ni hosil qiladi. Ona va bola qoni orasidagi to’siqni (gemoxorial 'bar’er) xorion so’rg’ichlari ichidagi tomirlar endoteliysi, so’rg’ichlar stromasi, qoplovchi hujayralar, ya’ni tcitotrofoblast hamda sintcitrofoblast tashkil qiladi (261-rasm). Bu qavatlar gema- trof oziqlanishda eng muhim vazifani bajaradi.

Yo’ldosh ko’p qirrali vazifalarni bajaradi. Yo’ldoshning trofik funktciyasini xorion simplasti ona qonidagi oziq modda larni so’rishi va qayta ishlashi tufayli amalga oshiradi. 261-oasm Yo’ldosh xorien vorsinkasishshg elektrom mikroftografiyasi (ona va ho- g’ mila qoii orasidagi bar’er). t -kovval’ sichshlzst- 2-mikrovorsinkalar: 3- piieaitoz SHu erning o’zida homila qonidagi modda almashinish mahsulotlari ona qoniga chiqarib tashlanadi, Yo’ldosh orqali ona qonidagi kislsk rod bola qonini to’yintiradi, ya’ni yo’ldosh bolaning nafas olishini ta’min etadi. Yo’ldosh ona qonidagi zararli moddalarning (mikroblar, toksinlar va hokazolarning) bola qoniga o’tishiga to’sqinlik qiladi va bu uning himoya funktciyasidir. yo’ldosh en dokrin funktciyasiga ham ega. Uning xorial epiteliysi progeo teron va xoriogonadotropin kabi bir qator gormonlar ishlab chiqaradi. Bola tug’ilganidan so’ng yo’ldosh va kindik, suv pardalari hamda bachadonning tushib ketuvchi qavatining zich pardasidan iborat tuzilmalar bachadondan ajraladi. Zich pardaning ajralishi uning bazal qavatiga o’tish chegarasida yuz beradi. Bazal qavat bachadon bezlarining saqlanib qolgan tub qismlari va detcidual hujayralardan tashkil topadi. Bola tug’ilgandan keyingi 2-3 hafta ichida bachadon bezlarining qoldiqlari (shilliq pardaning ba-zal qavati) hisobiga bachadonning shilliq qavati to’la tiklanadi. Kindik yo’li yoki kindik tizimchasi . Kindik yo’lining hosil bo’lishida

sariqlik qopcha, allantois va allantoisning tarkibidagi qon tomirlar ishtirok etadi. Bu tuzilmalarning barchasi tashqaridan amnion parda bilan o’ralgan bo’ladi. SHakllangan kindik yo’li o’rtacha 50 sm uzunlikka ega bo’lib, spiralsimon o’ralgan to’qimadan iborat. Bu to’qima tarkibiga tezda reduktciyalanuvchi allantois, sariqlik qopchasi, sariqlik poyachasi, ikkita kindik arteriyasi va bitta kindik venasi kiradi. Kindik yo’lining to’qimasi dirildoq moddadan iborat bo’lib, uni Bartomov ivitmasi deyiladi. Modda tarkibidagi gialuron kislotasining juda ko’pligi hisobiga u ma’lum taranglikda bo’lib, egilishga yaxshigina qarshilik ko’rsatish xususiyatiga ega. Kindik yo’li tashqaridan iviq to’qimaga birikkan holda amnion parda bilan o’raladi. Kindik yo’lining to’qimasi katta ahamiyatga ega. U kindik to-mirlarini siqilishdan saqlab, shu bilan homilaga zarur oziq moddalar va kislorodni uzluksiz etkazib berishni ta’minlaydi. Undan tashqari, iviq to’qima yo’ldoshdan zararli moddalarning tomirlar atrofi bo’ylab homilaga o’tishiga qarshilik ko’rsatib, himoya vazifasini ham o’taydi.

Похожие

Qon yaratuvchi va immun himoya a’zolari

Odam embriologiyasining asoslari

Urug’lanish

NERV TIZIMI VA OLIY NERV FAOLIYATI. ANALIZATORLAR

Ayiruv tizimi fiziologiyasi