Ichki muhit to`qimalari - Валеология - Рефераты

Ichki muhit to`qimalari

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

99.7744140625 KB

Ichki muhit to`qimalari Reja: 1. Qon plazmasi (plasma sanguinis) 2. Qonning shaklli elementlari 3. Eritrotsitlar (erythrocyti)

Mezenximadan hosil bo`lib, tayanch-trofik vazifani bajaruvchi, lekin tuzilishi bilan farqlanuvchi to`qimalar ichki muhit to`qimalari (tayanch-trofik, biriktiruvchi to`qima) nomi bilan ifodalanadi. Bu to`qima tarkibiga qon, limfa, siyrak va zich biriktiruvchi to`qima, retikulyar to`qima, tog`ay va suyak to`qimasi kiradi. Ichki muhit to`qimasini o`rganish I. I. M yechnikovning klassik eksperimental ishlaridan boshlandi. I. I. Mechnikov birinchi bo`lib fagotsitoz nazariyasini yaratdi. Biriktiruvchi to`qima hujayralarining kelib chiqishi ustida taniqli rus gistologi A.A.Mak- simov bir qator noyob eksperimental ishlar qildi va u birinchilardan bo`lib, qon va biriktiruvchi to`qimalar genetik va funkional nuqtai nazardan bir ekanligini isbotladi. Sovet olimi A. A. Z a v a p z i n va uning o`quvchilari tomonidan yillar davomida biriktiruvchi to`qima va. qon hujayralari ustida olib borilgan izlanishlar bir qator yangi fikrlar tug`dirdi. Jumladan, u struktura bilan funksiya-ning birligini ta’kidlab, retikulo-endotelial sistemannng organizmdagi rolini chuqur va asosli qilib ko`rsatib berdi. Biriktiruvchi to`qima haqidagi fikrlarning rivojlanishiga sovet olimlari A. A. Bogomolts, G. K. Xrushchov, N. G. Xlopin, A. V. Rumyantsevlar katta hissa qo`shdilar. Keyingi yillarda yangi usullarning qo`llanishi natijasida biriktiruvchi to`qima haqidagi fikrlar ham ancha ilgarilab ketdi. Ko`p eksperimental izlanishlar shuni ko`rsatdiki, biriktiruvchi to`qima hujayralari qon hujayralarn kabi o`ziga xos o`zak hujayradan rivojlanar ekan. Asrimizning boshida A. A. Maksimov ilgari surgan, ya’ni barcha qon hujayralari va biriktiruvchi to`qima hujayralari limfotsitlarga o`xshash hujayralardan rivojlanadi, degan nazariya hozirgi kunda to`la tasdiqlandi. Takomil davrida yuqorida keltirilgan to`qimalarning hammasi homilaning boshlang`ich rivojlanish bosqichida hosil bo`ladigan mezenximadan taraqqiy etadi. Mezenxima birlamchi kam differentsiallashgan biriktiruvchi to`qimadir. U mezodermadan ko`chib, homila varaqlari orasida va o`q organlar atrofida joylashib, hujayralar hosil qiladi. Mezenximaning hosil bo`lishida qisman ektodermadan ko`chgan hujayralar ham

ishtirok etadi. Mezenxima to`qimasini hosil qiluvchi mezenxima hujayralari yulduzsimon shaklga ega bo`lib, o`siqlar bilan birlashadi va to`rsimon tuzilmani hosil qiladi. Bu hujayralar amorf va fibrillyar hujayralararo modda ishlab chiqaradi. Hamma ichki muhit to`qimalari uchun xos umumiy xususiyat – bu ularda hujayralar va hujayralararo moddalarning mavjudligidir. Ichki muhit to`qimasining kon va limfa to`qimasidagi hujayralararo modda suyuq bo`lsa, tog`ay va ayniqsa suyak to`qimalarida uning zichlashganligini kuzatish mumkin. Bajaradigan vazifasi bo`yicha ham ichki muhit to`qimasining tarkibiy qismi bir-biridan farqlanadi. Qon, limfa, siyrak biriktiruvchi to`qima butun organizmni oziqa moddalar bilan ta’minlagani uchun ularni trofik to`qimalar deb ataladi. Shu to`qimalar organizmga tushgan mikroblar va yot oqsillar bilan kurashda asosiy o`rin tutadi. Qon va biriktiruvchi to`qima ma’-lum hujayralari fagotsitoz qilish va antitelolar hosil qilish qobiliyatiga ega. Ichki muhit to`qimasining boshqa turlari esa ko`proq mexanik vazifani bajaradi. Ular suyak, tog`ay va zich biriktiruvchi to`qimalardir. Ichki muhit to`qimasi hujayralari epiteliy to`qimasidan farqli ravishda nopolyar hujayralardir. Shunday qilib, ichki muhit to`qimasi mezenximadan rivojlanib , organizm ichida joylashadi va trofik, himoya va tayanch vazifalarni bajaradi. Ichki muhit to`qimasini quyidagicha klchssifikatsiya qilish mumkin: Qon (sangv1a, hayema) Qon, limfa va to`qima suyuqligi bilan birlikda organizmning ichki muhitini tashkil qiluvchi to`qimadir. Qon harakatchan muhit bo`lib, o`z tarkibini doimo o`zgargirib turadi. Qon tarkibining o`zgarishi tartibsiz bo`lmay, balki organizmning ma’lum funktsional holatiga mos ravishda yuz beradi. Qon tarkibining organizm funksional holati bilan o`zaro bog`liqligi meditsina praktikasida katta ahamiyatga ega, chunki ko`p hollarda qondagi o`zgarishlar ikkilamchi bo`lib, turli organlar fiziologik vazifasining buzilishi tufayli kelib chiqadi. I. A. Kassirskiy iborasi bilan aytganda, «qon - organizmning o ynasi bo`lib,

unda organ va to`qimalarda bo`ladigan har xil o`zgarishlar o`z aksini topadi». Qon suyuq hujayralararo modda - plazmadan va unda muallaq joylashgan shaklli elementlardan iborat. Ularning o`zaro nisbati sog`lom odamda 55:45 ni tashkil etib, gematokrit ko`rsatkich deb ataladi. Gematokrit ko`rsatkichning u yoki bu tomonga o`zgarishi qonning 'suyulishi yoki quyulishini ko`rsatib, muhim diagnostik belgi hisoblanadi. Qon miqdori voyaga yetgan organizmda tana og`irligining taxminan 7 protsentini tashkil etib, o`rta hisobda 5-5,5 litrga teng. Qonning vazifalari: 1) transportlik va trofik vazifasi - o`pkadan kislorodni to`qima va organlarga yetkazib, ulardan karbonat angidridni olib ketadi; ichak va me’dada so`rilgan va organizm uchun muhim bo`lgan har xil oziq moddalarni to`qimalarga yetkazib beradi; 2) himoya vazifasi - asosan oq Q o n tanachalari tomonidan bajariladi va organizmga tushgan mikroblar, zaharli, begona zarrachalarni fagotsitoz qilish (yutish va yemirish) dan iborat bo`ladi. Qon tarkibida maxsus oqsil moddalar - antitelolar bor bo`lib, ular o`z navbatida organizmga tushgan begona oqsillar, mikroblarga (antigenlarga) javoban ishlab chiqariladi. Antitelolarning asosiy roli ko`rsatib o`tilgan antigenlarni zararsizlantirish (neitrallash) hisoblanadi; 3) Gomeostatik (gomeostaz - organizm ichki muhitining doimiyligini ta’minlash demakdir) vazifasi - qon orqali har xil organ va sistemalarning fiziologiq faoliyatiny bajarishda ishtirok etuvchi gormonlar va turli xil moddalar tashiladi. Uz ximiyaviy tarkibining muayyanligi tufayli qon organizmda fizik-kimyoviy ko`rsatkichlarning doimiyligini, chunonchi, tana haroratining, osmotik bosimning va organizmda kislota-asos tengligining doimiyligini ta’minlab turadi. Qon plazmasi (plasma sanguinis) Rangsiz, tiniq suyuqlik bo`lib, 90-92% suvdan va 8-10% quruq moddadan iborat. Quruq moddaning 5,5-8% oqsillar bo`lib, 2-3,5% ni esa o r g a n i k va m i n e r a l b i r i km a l a r hosil qiladi. Qon oqsillaridan eng muhimlari a l b um i n (4,5-5,5%), g l o b u l i n (1,2-2,5%) va f i b r i n o g e n dir (0,2-0,6%). Oqsillar miqdori va ularning protsenti nisbati fiziologik sharoitlarda doimiy

bo`lib, turli patologik holatlarda o`zgarishi mumkin. Qon plazmasida globulinlarning bir necha turla-ri (fraktsiyalari) uchraydi (alfa, beta va gamma- globulinlar). Gamma-globulinlar fraktsiyasi qon zardobida antitelolar tutuvchi asosiy oqsillar hisoblanadi. Fibrinogen esa zia’lum sharoitda fibrin tolalariga aylanish xususiyatiga ega bo`lib, qon ivishida muhim ahamiyatga ega. Fibrinogenesiz plazma qon zardobi deb ataladi. Plazmada mineral moddalardan temir, kaliy, kaltsiy, fosfor, mis va boshqalar bo`lib, ular ko`pchilik hollarda organik moddalarning tarkibiga kiradi. Bundan tash-qari, plazma tarkibida modda almashinuv mahsulotlari - mochevina, kreatinin, yog` va karbonsuvlar bo`ladi. Plazmaning muhiti (pH) neytral bo`lib, fiziologik sharoitlarda 7,37-7,45 ga teng. Uning doimiyligi bufer sistemalar tufayli saqlanadi. Qonning shaklli elementlari Qon shaklli elementlari (quyida berilgan sxemaga qarang) qatoriga qizil qon tanachalari - eritrotsitlar, oq qon tanachalari - leykotsitlar va qon plastinkalari - trombotsitlar kiradi (58-rasm). Eritrotsitlar (erythrocyti) Odamda va boshqa sut emizuvchi hayvonlarda eritrotsitlar yuqori darajada differentsiallashgan elementlar bo`lib, ularda yadro va hujayra organellalari bo`lmaydi. Tuban umurtqalilar va qushlarda eritrotsitlar zichlashgan yadro va mikronaychalar saqlaydi. Eritrotsitlar eng ko`p sonli qon hujayralari hisoblanadi. Sog`lom erkaklarda ularning soni 1 mm 2 qonda 4,0-5,5 mln (xalqaro birliklar sistemasida 4,0-5,5x 10' 2 / l), ayollarda esa 4,0-5,0mlnga (4,0-5,0 x 10 12 /l)ga tengdir. Voyaga yetgan odamda o`rtacha 25 trillionga yaqin eritrotsitlar bo`ladi. Eritrotsitlar soni yoshga va fiziologik holatlarga qarab o`zgarishi mumkin. Masalan, chaqaloqlarda va 60 yoshdan oshgan kishilarda eritrotsitlar soni 6-6,5 mln ga yetishi mumkin. Siyraklashgan atmosferada, kuchli jismoniy mehnat paytida ham eritrotsitlarning soni ortishi mumkin. Eritrotsitlar sonining turg`un ko`payib ketishi politsitemiya deyiladi va qon sistemasi kasalliklarida uchraydi. Eritrotsitlar sonining kamayib

ketishi eritrotsitopeniya deb atalib, bu turli xil kamqonlik (anemiya) larning xarakterli belgisi hisoblanadi. Qonda eritrotsitlar ikki tomonlama botiq disk shakliga ega bo`lib, qonning surtma preparatlarida yumaloq doira shaklini oladi. Rastrlovchi elektron mikroskop ostida ko`rilganda disk shaklidagi eritrotsitlar (diskotsitlar) eng ko`p (80%) uchraydi (59-rasm). Ulardan tashqari, sharsimon (sferotsitlar), gumbazsimon (stomatotsitlar) va tikanaksimon o`siqli (exinotsitlar) eritrotsitlar ham oz miqdorda uchrashi mumkin. Eritrotsitlar shakli muhim diagnostik ahamiyatga ega. Qonda noto`g`ri shaklli - urchuqsimon, noksimon, eritrotsitlarning paydo bo`lishi poykilotsitoz (yunon. poykilos - har xil) deb atalib, ba’zi bir patologik hollarda uchraydi. Eritrotsitlarning o`rtacha diametri sog`lom odamlarda 7,2 mkm (7,1-8,0 mkm) bo`lib, bunday eritrotsitlar normotsitlar, 6 mkm dan kichiklari mikrotsitlar, 9 mkm dan yiriklari esa makrotsitlar deb yuritiladi. Qon eritrotsitlarining doimiy kattaligi o`zgarib, ularning normadagidan katta yoki kichik bo`lishiga anizotsitoz deyiladi. Eritrotsitlarning o`rtacha hajmi taxminan 88 mkm 3 ga, yuzasi esa 125 mkm 2 ga teng. Tirik eritrotsitlar sarg`ish-yashil rangga ega bo`lib, eritrotsitlarning` qalin qatlami qon uchun xarakterli bo`lgan qizil rangni beradi. Yangi tayyorlangan qon surtmalarida eritrotsitlar o`zlarining yon yuzalari bilan yopishib «tanga ustunchalari» deb nomlangan tuzilmalarni hosil qilishi mumkin. Romanovskiy usuli bilan bo`yalganda eritrotsitlar kislotali bo`yoqlar (masalan, eozin) bilan, ya’ni oksifil bo`yaladi. Eritrotsitlarning taxminan 2-3 protsenti esa ham kislotali, ham ishqoriy bo`yoqlar bilan bo`yalish (polixromatofiliya) xususiyatiga ega. Agar eritrotsitlarni hali tirik vaqtida (supravital) brilliantkrezil ko`k yoki azur-I bo`yog`i bilan bo`yasak, ularning ma’lum bir qismida havorang bo`yalgan va ipchalar bilan tutashgan donachalarni ko`ramiz. Bu tuzilmalar donador-to`r modda (subslantia reticulo-filamentosa ) nomini olib, o`zida shu tuzilma-larni tutadigan eritrotsitlar esa gemoretikulotsitlar deyiladi. Gemoretikulotsitlar miqdori sog`lom odamda 1- 6% bo`lnb, ularning miqdori turli kamqonlik kasalliklarida ko`payadi. Elektron mikroskop ostida gemoretikulotsitlarda (haemoreticulocytus) endoplazmatik to`r, ribosomalar va mitoxondriylarning qoldiqlari saqlanib qolganligi aniqlangan.

Demak, gemoretikulotsitlar hali oxirigacha yetilmagan yosh eritrotsitlardir. Eritrotsitlar osmotik bosim o`zgarishiga juda sezgir. Gipotonik eritmalarda ular shishib yoriladi, bu hodisa eritrotsilarning gemolizi (haema - qon, lysis - erish) deyiladi. Gipertonik eritmalarda esa eritrotsitlar bujmayadi. Gemoliz protsessi eritrotsitlardan gemoglobinning chiqib ketishiga olib keladi. Gemolizga uchragan eritrotsitlar qobig`ini elektron mikroskop ostida o`rganish juda qulay. Eritrotsitlar qobig`i tipik uch qavatli biologik membranadan iborat bo`lib, uning tashqi yuzasida fosfolipidlar, oligosaxaridlar va proteinlar joylashadi. Ichki yuzada esa aktiv glikolitik fermentlar, ATF-azalar va glikoproteinlar mujassamlashgandir. Eritrotsitlar qobig`i yoki plazmolemmasi yarim o`tkazuvchi membrana bo`lib, qon va to`qimalar orasida aktiv modda almashinuvini ta’minlaydi. Gemolizga uchramagan eritrotsitlar elektron mikroskop ostida gomogen tuzilishga ega bo`lib, elektronlar uchun o`ta yuqori zichlikka ega. Eritrotsitlar tarkibida xromoproteidlar gruppa-siga kiruvchi murakkab oqsil - gemoglobinning borligi ularning elektron mikroskop ostida yuqori zichlikka ega bo`lishini ta’minlaydi. Eritrotsitlar taxminan 60% suvdan va 40% quruq moddadan iborat. Quruq moddaning taxminan 95% ini gemoglobin tashkil etadi. Ximiyaviy tuzilishi bo`yicha gemoglobin molekulasida temir elementi bo`lgan aktiv prostetik gruppa gemdan (4%) va oqsil gruppa globindan (96%) tarkib topgan. Gem odam gemoglobinining barcha turlari uchun bir xil bo`lib, globin esa turli xilda bo`lishi mumkin. Gemoglobinning 15 dan ortiq turi mavjud bo`lib, ular yoshga va organizm holatiga qarab o`zgarishi mumkin. Yangi tug`ilgan chaqaloqlarda gemoglobinning F turi (HBF, fetus - embrion) 80% dan ortiqroq bo`lib, A turi esa (HBA, adult - yetuk) 20% ni tashkil etadi. Organizm voyaga yetgandan so`ng gemoglobin asosan A turdan (98% dan ortiqroq HBA) tashkil topadi.

58-rasm. Odam qonining bo`yalgan surtmasi (sxema). 1-eritrotsitlar; 2-neytrofil' leykotsit; 3-eozinofil leykotsit; 4-bazofil leykotsit 5-kichik limfotsit; 6-yirik limfotsit; 7-monotsit; 8-trombotsitlar. 59- rasm. Eritrotsit. Rastglovchi mikroskopda ko`rinishi. Elektron mikrofotogramma X 4.000. 1- botiq qismi; 2-qabariq qismi.

Eritrotsitlar kislorodni to`qimalarga va hosil bo`lgan karbonat angidridni to`qimalardan o`pkaga tashib beruvchi asosiy elementlardir. Eritrotsitlar to`qimaning nafas olish protsessida ishtirok etishdan tashqari, o`zlariga har xil moddalarni, aminokislotalarni va toksinlarni biriktirish (adsorbsiya) xususiyatiga zga. Eritrotsitlarning yashash muddati o`rtacha 90- 120 kun. Eritrotsitlar qariy boshlashi bilan ularning tarkibidagi fermentlar aktivligi pasayadi. Bir kunda sog`lom odamda o`rta hisobda 250 million eritrotsit yemiriladi. Bu protsess asosan taloq, jigar va suyak ko`migida amalga oshadi. Yemirilgan eritrotsitlar makrofaglar tomonidan fagotsitoz qilinadi, ularning tarkibidagi gemoglobin oqsilga va temir saqlovchi qismga parchalanadi. Eritrotsitlar yemirilishidan hosil bo`lgan temir saqlovchi gemosiderin yoki ferritin moddalari yangi taraqqiy etayotgan eritroid hujayralar sitoplazmasiga tushib, qaytadan gemoglobin sintezi uchun ishlatiladi.

Adabiyotlar: 1. Narziyev D.X., T.: “Mexnat”1986 2. Kodirov E. “Gistologiya” T.: “O’qituvchi” 1994 3. Alimov D.A. Gistologiya va Embriologiya. T. “ O’q ituvchi” 4. Vrakin V.F. “Morfologiya selskoxozyaystvennix jivotnix” M.: “Kolos” 1984. 5. Sidorova M.V. M.: VO “Agropromizdat” 1991

Похожие

Qon, qon aylanish tizimli fiziologiyasi, yosh hususiyatlari. Organizm ichki muhit- qon, limfa suyuqligi, ularning tuzilishi

Epiteliy to`qimasi epiteliy to`qimasining umumiy xarakteristikasi va klassifikatsiyasi

Mushak to`qimasi (textus muscularis)

Biriktiruvchi to`qima (textus conjunctivus)

Yosh fizioligiyasi va gigiyenasi fanining maqsadi, vazifasi, ahamiyati va rivojlanish tarixi