Заготовка турлари ва уларни олиш усуллари. - Транспорт - Рефераты

Заготовка турлари ва уларни олиш усуллари.

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

511 KB

Заготовка турлари ва уларни олиш усуллари. Режа: 1. Заготовкаларга қўйиладиган талаблар. 2. Қуйма усулида заготовка олиш. 3. Босим билан ишлов бериб заготовка олиш 4. Бошқа усулларда заготовка олиш.

1. Заготовкаларга қўйиладиган талаблар. Транспорт машинасозлиги саноатида асосан заготовкаларнинг қуйидаги турлари ишлатилади: қора ва рангли металл қуймалари; қора ва рангли металлардан штамповкалаб олинган заготовкалар; пўлат прокати ва бошқа материаллардан штамп-пайвандлаб олинган заготовкалар; пластмассадан штамповкалаб олинган заготовкалар; металлокерамик заготовкалар; сортовой профиллли материаллардан (ғўла, труба, лист, лента) олинган заготовкалар. Маълумки, деталнинг таннархи заготовка таннархи, унга ишлов бериш таннархидан иборат бўлгани учун детал тайёрлаш жараёнини комплекс олиб қараш керак, яъни заготовка тайёрлаш ва унга ишлов бериш жараёнини биргаликда олиб қараш керак. Заготовка олиниши мумкин бўлган усуллардан мазкур шароитда детал тайёрлаш учун минимал таннархда тайёрланадиган энг мақбул усулни танлаб олиш керак. Машина деталларининг бирламчи заготовкасини тайёрлашда тайёрлаш сермеҳнатлигини, механик ишлов беришдаги иш ҳажмини, металл сарфини имкони борича камайтириш талаби қўйилади. Агар заготовка дастгоҳда мосламалар ёрдамида ишлов бериладиган бўлса, у ҳолда заготовка маълум аниқликда ва яққол кўзга ташланиб турадиган технологик базаларга эга бўлиши керак. Бу талабларнинг бажарилмаслиги заготовкани дастгоҳга ўрнатишда каттагина ҳатоликларга ва созланган асбобларнинг шикастланишига олиб келиши мумкин. Заготовка олишнинг турли усуллари бир хил аниқликни таъминлаши мумкин, аммо бу усулларнинг кам ҳаражатлилигини бир хил миқдоррдаги ишлаб чиқаришда турлича бўлиши мумкин. Катта серияли ва ялпи ишлаб чиқариш шароитида заготовкалар шакли ва ўлчами бўйича тайёр детал шакли ва ўлчамига мумкин қадар яқин бўлиши керак. Шундагина ишлов беришга қўйиладиган қатлам ва механик ишлов бериш амалларининг сони камгина бўлиб, металлдан фойдаланиш коэффициенти 0.9 гача етади. Металлдан фойдаланиш коэффициенти деб тайёр детал вазнининг заготовка вазнига нисбатига айтилади, яъни 21 M M K  бу ерда М 1 -тайёр детал вазни, М 2 -заготовка вазни. Ялпи ишлаб чиқариш шароитида заготовка тайёрлашнинг энг оқилона усулини танлаб олиш учун металлдан фойдаланиш коэффициенти энг катта бўлган усулни олиш керак.

Автомобил деталларининг хар бир гуруҳи учун бу коэффициентларнинг катта қийматлари технологик жараёнларни турларга ажратиш орқали амалга оширилади. Заготовка олишнинг ҳар бир усули, кесиб ишлов бериш каби меҳнат сарфи ва таннарх билан характерланади. Шу сабабли заготовка тайёрлаш турини танлаб олишда текширув иқтисодий ҳисоб-китоблари қилинади. 2. Қуйма усулида заготовка олиш. Транспорт машинасозлиги саноатида қуймаларни бир марталик, ярим доимий ва қолипларга қуйиб олиш мумкин. Бир марталик қолипларга қуйиб қуйма олиш қора ва рангли металлардан турли оғирликдаги ва ўлчамдаги заготовкалар олишда ишлатилади. Қуйиш бир марталик ҳўл ёки қуруқ қумли қолипларга қобиқли қолипларга ва эрийдиган андозали қолипларда амалга оширилади. Қумли қолиплар опокли ёки опоксиз ерда тайёрланиши мумкин. Қумли қолиплар опокли ёки опоксиз (ер қолиплар)қилиб тайёрланади. Опоксиз қолиплар фақат қўлда, опокли қолиплар эса қўлда ёки машинада тайёрланиши мумкин. Ёғоч андозалар билан қўлда тайёрланган қолипларда иш унумдорлиги кам бўлиши билан бирга паст сифатли қуйма беради ва уларга мосламаларда ишлов бериб бўлмайди ва ишлов қўлда бажарилиши керак. Қолиплар машинада тайёрланганда иш унумдорлиги қўлда тайёрлангандагига қараганда 10-20 марта кам. Шу сабабли кичик серияли қўйма ишлаб чиқаришда ҳам қолипни механизацияланган усулда тайёрлаш керак, ҳолбуки, қуйиш цехининг технологик жиҳозлари универсал бўлиб, осонгина қайта созланади. Қуйиш цехида андаза тайёрлаш ускуналари махсус бўлиб, улар қўлда ёки машинада қолип тайёрлаш усуллари учун ҳам зарур. Қуйма аниқлиги уни олиш усулига боғлиқ. Бир марталик қўлда тайёрланган қолиплардан 16-17 квалитет аниқлигини олиш мумкин, машинада тайёрланган қолиплардан эса, 15 квалитет аниқлигини, бундан ҳам аниқроқ қуймалар олиш учун металл қолиплар ишлатилиб, ўзаклари (стерженлар) кондуктор ёрдамида йиғилиши керак. Ер қолипларга қуйиш технологик имкониятларидан бири бу турли материаллардан қуйма олинганда қуйма деворининг қалинлигидир. 1 -жадвалда заготовка олишда қуйма деворининг минимал қалинлиги келтирилади.

1 -жадвал Материал Қуйма деворларининг минимал қалинлиги, мм Кичик қуймалар Ўртача қуймалар Катта қуймалар Кулранг чўян 2.5-6 7-11 15-20 Болғаланувчан чўян 2.5-5 6-8 10-12 Пўлат 4-7 8-14 20-25 Бронза 2-4 5-12 11-15 Маълумки, чўян совиганда сиқилади, яъни чизиқли ўлчамлари ва ҳажми тораяди. Кулранг чўяннинг чизиқли торайиши 0.6-1.2 %, оқ чўян учун 1.2-2 %ни ташкил этади, ҳажмий торайиш эса 3 марта катта. Қуйманинг ташқи юзалари ички қисмига қараганда тезроқ совийди. Натижада қуймада оқловчи қатлам ҳосил бўлади. Заготовкага ишлов берилганда бу қатламни олиб ташлаш керак. Бу қатлам қуйманинг катта-кичиклигига қараб, 2-20 мм бўлади. Қуймани қолипдан осон чиқариб олиш учун маълум қиялик бурчаклари билан қуйилади. Қуйиш қияликлари майда қуймалар учун  2-4 0 , катта қуймалар учун эса  30`-45` олинади. R эса қуйидаги ҳисобдан олинади: )( 51 31 baR  Қолип тайёрлаш материалларига қуйидаги талаблар қўйилади: - газ ўтказувчанлик; - ёнмаслик. Қолип тайёрловчи материалларнинг қуйма қуйилганда ёниб кетмаслиги унинг таркибига кўмир қўшиш билан эришилади. Маълумки, қолиплар кварц қуми ва гил тупроқни аралаштирилиб тайёрланади. Қуйма ичидаги бўшлиқни ҳосил қилиш учун қолипга ўзак қўйилади. Ўзаклар жуда оғир шароитда ишлагани учун улар жуда мустаҳкам бўлиши керак. Ўзакларнинг мустаҳкамлигини ошириш учун уларга суюқ ойна қўшилади. Серияли ва ялпи ишлаб чиқаришда ўзакларнинг минимал диаметри 30 мм, кичик серияли ва яккалаб ишлаб чиқаришда эса 50 мм бўлади. Қуймалар ҳўл ёки қуруқ бўлиши мумкин. Агар суюқ металлни ҳўл қолипга қуйсак, қолипдаги намлик бирданига буғланади ва бу намликлар қуйма юзасида ўйиқчалар ҳосил қилади ёки қолипни 1-расм. +уйиш =иялиги.

портлатиши ҳам мумкин. Шу сабабли муҳим ва катта қуймалар олинадиган қолиплар албатта 6-12 соат давомида 170-300 0 ҳароратда қуритилади. Мураккаб шаклли заготовкалар ер қолипларига қуйиб олинади. Аммо бунда заготовканинг аниқлиги унча юқори бўлмайди. Бу усулда металлдан анчагина иқтисод қилинади, қуйиш таннархи бирмунча паст. Шу сабабли бу усулда қуйма олиш анча кенг тарқалган. Ўзакли қолипларга қуйиб қуйма олиш ер қолипларда олинган қуймаларга қараганда қуймани 25- 30%га кесиб ишлов берилади, меҳнат сарфини эса 25% гача камайтиради. Бу усулда олинган қуймаларнинг аниқлиги 14 квалитетдан, юза ғадир-будурлиги R  *5-20 мкм бўлади. Марказдан қочма усулда қуйиб қуйма олиш асосан айланиш жисмларининг заготовкасини олиш учун қўлланилади. Масалан, гильзалар, халқалар , тишли ғилдираклар ва бошқалар . Марказдан қочма куч RmV C 2  Бу усулда икки қатламли қуйма олиш имкони бор, яъни чўян-бронза ёки пўлат-чўян. Бу усулда олинган қуймаларнинг ташқи юзаси жуда зич бўлади, чунки суюқ металл марказдан қочма куч таъсирида қолип деворларига қараб ҳаракат қилади. Ташқи юза аниқлиги ҳам жуда юқори бўлади, ички юза эса анча сийрак, юза тозалиги эса дағал бўлади. марказдан қочма усулда қуйма олиш айланиб турадиган қолипларда амалга оширилади. Қолипларнинг айланиш частотаси 250 дан 2000 мин -1 гача боради. Баъзи ҳолларда комбинациялашган қолипларда, яъни металл юзаларига қолип материалини бериш билан амалга оширилади. Марказдан қочма усулда қуйма олинганда заготовка сифати анча юқори бўлади, металл сарфи ва механик ишлов беришга бериладиган қуйма камаяди. Доимий металл қолипларга қуйиб қуйма олиш, яъни кокилга қуйиб қуйма олиш асосан рангли металлардан, айрим ҳоллардагина чўян ёки пўлатдан2-расм. Марказдан =очма усулда =уйиб =уйма олиш. 3-расм. Металл ызаклар. 1,2,3 ызак =исмлари.

қуйиб қуйма олинади. Чунки қора металлар жуда юқори ҳароратда эригани учун қимматбаҳо кокил қолипнинг тез ейилишига олиб келади. Иккинчидан қора металлдан олинган қуйма сиртида оқловчи қатлам ҳосил бўлади. Шу сабабли кокилда кўпроқ рангли металлардан қуйма олинади. Кокилнинг афзалликларидан яна бири шуки, уни қуритишга эҳтиёж йўқ. Ишлов беришга жуда кичик қатлам қуйиш мумкин. Одатда кокилни нафақат ташқи юза берадиган қилиб, балки ички юзаларни олишда ҳам, яъни ўзакларни ҳам тайёрлаш мумкин. Қолипнинг очилиб ёпилиши пневмоузатма ёрдамида бажарилади. Қолипни суюқ металл билан тўлдиришдан аввал у 200-400 0 С ҳароратгача қиздирилади, ишчи юзаларга эса пуркагич билан оловбардош бўёқ суртилади. Бу қуймани қолипдан ажратиб туриш учун хизмат қилади. Бу усул мураккаб шаклли қуймалар учун самарали ҳисобланади (поршенлар, двигателнинг цилиндрлар блоки каллаги, илашма картери). Кокилда тайёрланган заготовкаларнинг сифати жуда юқори, чунки унда металл бўлмаган қисмлар йўқ. Рангли металлардан олинган заготовкаларда минимал қалинлик 3мм, қора металлардан олинган заготовкаларда эса 5-7 мм бўлади. Эрийдиган андозали қолипларга қуйиб қуйма олиш жуда аниқ заготовкаларни юқори легирланган ишлов бериш қийин бўлган металлардан заготовка олишда қўлланилади. Бундай усулда олинган қуйманинг аниқлиги ҳар 250 мм узунликка 0,5 мм. Бу усулда қуйма олишнинг асосий мақсади заготовкага механик ишлов бериш жараёнини максимал қисқартиришдир. Бу усулнинг моҳияти шундаки, жуда аниқ оловбардош қолип олиб уни суюқ металл билан тўлдиришдир. Андазани 50% парафин, 50% стеарин аралашмасидан тайёрланиши лозим бўлган детал чизмаси бўйича механик ишловга бериладиган қуйим ва металлнинг совиганда қисқаришини ҳисобга олган ҳолда махсус пресс-қолипга эриган ҳолда прессланади. Андаза қотгандан сўнг пресс-қолипдан чиқариб ва суюқ оловбардош массага ботирилади ва устига ювилган кварц қуми сепилади. Натижада андаза юзасида оловбардош масса ва кварц қумидан иборат қатлам ҳосил бўлади. Бу қатлам қуритилади сўнгра яна оловбардош массага ботирилиб, устидан яна қум сепилади ва қуритилади. Жараён то керакли қалинликдаги оловбардош девор олинмагунча давом эттирилади. Одатда девор қалинлиги 1-2 мм етарли бўлади. Қолипни 30-40 % ли гидролизланган этил силикатига, сўнгра 60-70 % кварц қумига ботирилади. Шундан сўнг уни 6-8 соат давомида уй ҳароратида қуритилади 1200 0 С ҳароратли ҳаво, буғ ёки сув берилиб, андаза эритиб юборилади. Андаза устидаги эримай қолган қобиқни металл яшиқларга ёки окопаларга солиб, 940 0 С ҳароратда куйдирилади. Шундан сўнг қизиган қолипни суюқ металл билан тўлдирилади. Усулнинг мураккаблиги ва тайёрлаш қийматининг юқорилигини ҳисобга

олган ҳолда бу усул қуйма олишнинг техник-иқтисодий жиҳатдан асослангандагина қўлланилади. Коромислолар, шлицали валлар, тишли ғилдираклар заготовкаси эрийдиган андазали қолипларга қуйиб олинади. Қобиқли қолипларга қуйиб қуйма олиш. Қобиқли қолиплар майда кварц қуми (92- 95 %) ва бакелит типидаги термореактив смолалардан (5-8%) тайёрланади. Қобиқли қолипларни тайёрлаш сода, юқори унумдор ва автоматлаштиришга қулай. Қобиқли қолиплар одатда икки ва ундан ортиқ бўлаклардан термореактив елимлар ёрдамида елимланади. Термореактив смолаларнинг хусусияти шундаки, 120-150 0 С гача қаттиқ ҳолатдан суюқ ҳолатга ўтади, қиздиришни 250-300 0 С гача давом эттирилса, қайтмас жараён содир бўлиб, қаттиқ ҳолатга ўтади. қолип тайёрлаш жараёни қуйидагича: металлдан тайёрланган 150 0 С гача қиздирилган ярим андазага қум-смола аралашмаси суркалади, у ярим андаза юзасидан иссиқлик таъсирида юмшоқ хамирсимон қобиқ ҳосил қилади. Буни 5-10 мм ва ундан қалинроқ, яъни қуйма вазнига қараб ҳосил қилиш мумкин. Ҳосил бўлган қобиқни андазаси билан 250-300 0 С ли минтақага ўтказилади. Бу ерда қобиқ қотади, сўнгра уни металл андазадан чиқариб олинади. Шу усул билан қобиқнинг иккинчи ярми тайёрланади. Сўнгра иккала бўлак елимланиб, қуритилади ва суюқ металл билан тўлдирилади. аниқ тайёрланган қолип аниқ қуйма олишни таъминлайди. Бу усулда алюминий қотишмасидан олинган қуймалар минимал коваги 10 мм, деворининг қалинлиги эса 1.5-2 мм, қора металлдан олинадиган қуймалар учун эса 3-5 мм. Бу усулда олинган қуймалар механик ишлов бериш ҳажмини 30-50 % га ва қолип тайёрлаш материалларини тахминан 10 марта қисқартиришга имкон беради. Қобиқли қолиплар тайёрлаш жараёнини автоматлаштириш қулай. Босим остида қуйиш рангли металлардан мураккаб юпқа деворли ва деворлари жуда мураккаб кесимга эга бўлган қуймалар олишда фойдаланилади. Пресс қолиплар оловбардош материалдан тайёрланади ва 1000 0 С гача қизиб кетишига рухсат этилади. Бугунги кунда автомобилларнинг цилиндрлар блоки, илашма картери, мой насосининг корпуслари босим остида қуйиб олинади. Бу усулда қуйма олишнинг энг содда усули статик босим остида қуйма олишдир. Бунда қуйма H баландликдаги металлнинг ўз оғирлигидан ҳосил қилинаётган босим натижасида олинаётган қуйманинг зичлиги4-расм. Металлнинг ў з о ғ ирлигидан босим ҳ осил қ илиб, қ уйма олиш 5-расм. Ю қ ори босим остида қ уйиб қ уйма олиш .

анча юқори бўлади. Жуда юқори босимларни бу усулда олиб бўлмайди. Жуда юқори босим остида қуйма олиш лозим бўлганда (4-6 МПа) инерт газлардан фойдаланилади. Бундан ҳам юқори босимда қуйма олишда поршенли машиналардан фойдаланилади. Бу усулда 200 МПа гача босим ҳосил қилиш мумкин. Автомобилларнинг алюминий қотишмасидан тайёрланадиган цилиндрлар блоки поршенли машиналар ёрдамида олинади. Босим остида қуйиб олинган қуймаларнинг таркиби майда донли бўлиб, уларнинг мустаҳкамлиги оддий қумли қолипларга қуйиб олинган қуймаларга қараганда 1.5 баравар ортиқ. Бу усулда олинган қуймаларнинг контури жуда аниқ бўлиб, юза ғадир-будурлиги R a *5- 0.63 мкм ни ташкил этади. Шу сабабли бу усулда олинган қуймаларга фақатгина якуний ишлов берилади, холос. Аммо қуйманинг таннархи бошқа усулларга қараганда бирмунча юқори. 2-жадвалда турли усулларда олинган заготовкаларнинг аниқлиги, ғадир-будурлиги ва ишлаб чиқариш турини келтирамиз. 2 -Жадвал Қуйма олиш усули аниқлиги (квалитетлар да) Юза ғадир- будурлиги, R a , мкм Ишлаб чиқариш тури Ер қолипларда ёғоч анда-залар билан қўлда тайёрланган қолипда 16-17 80-100 Яккалаб, кам серияли Шунинг ўзи, машинада тайёрланган қолипда 15 20-5 Яккалаб, кам серияли Ер қолипларда металл андазалар билан машинада қолип тайёрланиб, ўзаклар кондукторлар ёрдамида йиғилганда 14 20-5 Катта серияли, ялпи Ўзакли қолипларда 14 20-5 Барча тур ишлаб чиқаришда Марказдан қочма усулда 13-15 40-10 Серияли, ялпи Кокилда 12-14 20-2,5 Серияли, ялпи Қобиқли қолипларда 13 10-2,5 Серияли, ялпи Эрийдиган андазаларда 12 10-2,5 Серияли, ялпи Босим остида 11-12 5-0,63 Катта серияли, ялпи

3.Босим билан ишлов бериб заготовка олиш. Металларга босим ишлов бериш ўзининг юқори унумдорлиги, нисбатан меҳнат сарфининг камлиги, металлдан самарали фойдаланиш ва металлнинг механик хусусиятларини яхшиланиши билан ажралиб туради. Транспорт машинасозлиги саноатида заготовкалар боғлаш, иссиқ хажмий, совуқ хажмий штамплаш ва совуқ ҳолда лист штамплаш усули билан олинади. Эркин болғалаш. Болғалаш молотларида амалга оширилади. Машиналарнинг шаклдор заготовкаларни сортовой прокатдан тайёрлаш учун пневматик ёки буғ, ҳаво болғадан фойдаланилади. Бу усулда заготовка олиш фақат яккалаб ишлаб чиқаришдагина қўлланилади. Эркин болғалаш билан олинган заготовкаларнинг аниқлиги жуда паст, айни пайтда арзон ва универсал усул ҳисобланади. Эркин болғалаш билан олинадиган заготовкаларнинг шакли ва ўлчамларини алмаштириладиган штамплар билан яхшилаш мумкин. Бу усул эркин болғалаш самарадорлигини ва аниқлигини ошириш учун майда ва ўртача заготовкалар олишда қўшимча амал сифатида қўлланилади. Бунда унумдорлик 5-6 марта ортади. Бу усулда заготовка олиш учун заготовка пластик дифференциалланиш ҳароратигача (углеродли пўлатлар учун 1100-1250 0 С) қиздирилади. Заготовкалар вазни бир неча килограммдан бир неча тоннагача бўлган барча пластик металлар ва қотишмалардан олиниши мумкин. Иссиқ хажмий штамплаш. Иссиқ хажмий штамплаш молотларида, штамповкалаш прессларида, горизонтал болғалаш машиналарида ва кўндаланг винт прокатлаш дастгоҳларида амалга оширилади. Бугунги кунда молотларда штамплаш самарали ҳисобланмайди. Керакли шаклда заготовка битта штампда жойлашган бир неча ариқчаларда кетма-кет ишлов бериш билан олинади (кўп ариқчали штампларда). Заготовкалар кесиб ишлов беришга каттагина қўйим билан олинади. Молотларнинг унумдорлигини ошириш ва заготовкаларнинг массаси унчалик катта бўлмаганда жараённинг меҳнат сарфини камайтириш учун кетма-кет штамплаш қўлланилади: масалан, заготовка дастлаб прокат дастгоҳларида шакллантирилади, сўнгра кўп ариқчали штампларда якуний штампланади. Заготовкаларни гидравлик, фрикцион ва кривошип прессларида штамплаш анча унумдор ва илғор усуллардан ҳисобланади. Прессларда штамплаш молотларда штамплашга қараганда металл сарфини қисқартиради, заготовка массасини 10-15% га камайтиради, кесиб ишлов беришга сарфланадиган вақтни қисқартиради. Прессларда иш шовқинсиз бажарилади. Штампнинг юқори қисми ползунга маҳкамланган бўлиб, йўналтирувчи бўйлаб маълум масофага равон тушади, натижада унинг остки қисмига нисбатан қийшайиб қолишига барҳам берилади, заготовканинг шакли бир хил бўлади.

Прессларнинг унумдорлиги молотларга қараганда 2-3 марта юқори; штамплаш ползун прессининг бир икки йўлида бажарилади. Автоматлаштириш ўнғай. Енгил қотишмалардан ва деформацияланиш учун катта тезлик талаб қилмайдиган заготовкалар гидравлик прессларда штампланади. Бу пресслар секин юриувчи пресслар ҳисобланади. Бу пресслар олинган заготовкаларнинг қиймати бошқа усулда олинган заготовкаларга қараганда анча юқори. Фрикцион пресслар рангли металл қотишмаларидан мураккаб ва аниқ заготовка олишда қўлланилади. Пўлатдан олинадиган заготовкалар эса аксарият ҳолда бир ариқчали штампларда олинади. Машинасозлик саноатида кривошипли иссиқ штамплаш прессларида штамповкалаш кенг тарқалган. Бу прессларда вазни 100 кг гача бўлган иссиқ ҳолда штампланадиган заготовкалар олинади. Бунда деформацияланиш тартиби, ўлчамларининг турғунлиги ва штампланган заготовкалар механик хусусиятининг ўзгармаслиги таъминланади. Стол ва ползунда итаргичларнинг қўлланилиши молотларда штампланганда штамплаш қияликларини 6-7 0 С ўрнига 3-4 0 С гача камайтиришга имкон беради. Штампларнинг бу хусусиятлари заготовкаларнинг аниқлигини ошриб, ишлов беришга қўйиладиган қатламни 25-30 % камайтиради. Штамплашнинг у ёки бу турини техник иқтисодий таққослаш билан танлаб олинади. Ёпиқ штампларда асосан айланиш жисмлари, симметрик жисмлар (клапанлар, шатунлар) тайёрланади. Агар клапанлар ғўладан кесиб тайёрланадиган бўлса, унда унинг жуда кўп қисми чиқиндига чиқиб кетар эди. Бугунги кунда автомобилларнинг клапанлари заготовкаси икки усулда: оддий усулда эзиш ва электр ёрдамида эзиш билан олинади. Эзиш билан клапан заготовкасининг олиш икки босқичда амалга оширилади. Биринчи босқичда стержен сал йўғонлаштирилади. Иккинчи босқичда каллак колибровка қилинади. Бундай автомат прессларнинг унумдорлиги соатига 450-500 та заготовка олиш имконини беради, чунки пресснинг битта йўлда қиздиришида клапан заготовкасини бераверади. Заготовкаларнинг аниқлиги 0,2-0,4 мм, механик ишловга қўйиладиган қўйим 0,5-0,8 мм (6-расм, а). Клапан заготовкаларини электр эзиш ёрдамида олинганида узунлиги ва учи цилиндрик юзаси бўйича шлифовка қилинган заготовка агрегатнинг юклаш призмасига ўрнатилади ва эзиш цилиндрининг штоги ёнлама контакт 3 ни охиригача сурилади. Сўнгра заготовка автомат тарзда қисилади. Контактлар орасидаги масофа бу пайтда 3-5 мм ни ташкил қилади. 6- расм. Клапан заготовкасини олиш схемаси: а-оддий эзиш; б- электр эзиш билан 1- пуансон; 2- заготовка; 3-ёнлама контакт; 4- радиал контакт.

Радиал контакт 4 билан қисиш кучи керакли миқдоррга етганда ёнлама контактга ток берилади. Натижада заготовка болғалаш ҳароратигача қизийди ва металлни олиш учун сурилади. Сўнгра радиал контакт 4 ёнлама контакт 3 дан узоқлашади, улар орасидаги масофа катталашиб боради ва клапан каллаги учун керакли бўлган металл керакли ўлчамгача тўпланади. Шундан сўнг ток узиб қўйилади, радиал контакт очилади, поковка клапан каллагини штамплаш учун прессга берилади. Сўнгра заготовкалар стержен ён томонидан ўсимталарни кесиб ташлаш учун кесиш дастгоҳига узатилади. Термик ишловдан сўнг заготовкалар куйиндидан тозаланиб назоратга берилади. Электр эзиш ёрдамида олинган заготовкалар-нинг аниқлиги 9-11 квалитетда. Қиздириш жуда тез (4 сек) бўлгани учун заготовка юзасида куйинди жуда кам ҳосил бўлади. Жараённинг унумдорлиги соатига 450-500 та заготовка. Айланиш жисмларидан заготовка олишда горизонтал болғалаш машиналарида заготовка олиш энг юқори унумдор ҳисобланади. Бу усулда халқалар, втулкалар, стерженлар ва тишли ғилдираклар олинади. Бу заготовкалар учун дастлабки материал сифатида думалоқ прокат, диаметри 30-250 мм бўлган трубалар олинади. Горизонтал болғалаш машиналарида олинадиган заготовкаларнинг массаси 0,1-100 кг гача бўлиши мумкин. Металл йўқотилиши заготовка вазнига нисбатан атиги 1-3 %. Дастлабки металлни бир қиздиришда бир неча заготовка олиш мумкин. Заготовка деворларининг минимал қалинлиги 2,5 мм. Горизонтал болғалаш машиналарида тайёрланадиган заготовкаларнинг тузилиши штампларни иккита ўзаро перпендикуляр х-х ва у-у текисликларда уч бўлакка ажралишига имкон бериши керак (7- расм). Горизонтал болғалаш машиналарида штамплар бир ариқчали ва кўп ариқчали бўлиши мумкин. Материал ҳисобланган узунлик бўйича берилади, сўнгра матрицанинг қўзғалувчи қисми 1 қўзғалмас қисми 2 билан бирлашади, пуансон 3 заготовканинг чиқиб турган қисмига зарб ҳаракатларини матрицанинг бўш қисми текисликда давом эттиради. Штампларнинг турғунлиги 15- 20минг заготовкагача. Амалиёт шуни кўрсатадики, горизонтал болғалаш машиналарида кўп миқдоррда тайёрланадиган кичик ва ўлчамли (ярим-ўқлар кожухи, шар таянчи, цилиндрик ғилдираклар) детал заготовкаларнинг олиш мақсадга мувофиқ экан. Узатмалар қутисининг бирламчи ва иккиламчи валлари, ярим-ўқлар ва шунга ўхшаш детал заготовкалари кўндаланг винт прокати (даврий прокат) усулида олинади. Бунда жараён юқори 7-расм. Горизонтал бол ғ алаш машиналарида заготовка олиш.1- қў з ғ алувчи қ исм, 2- қў з ғ алмас қ исм, 3- заготовканинг чи қ иб турган қ исми.

унумдор, заготовкалар аниқ бўлади. Заготовкалар ўлчамининг талаб қилинган ўлчамдан четга чиқиши диаметри бўйича 1,5 % ва узунлиги бўйича 1,5 мм бўлади. Бундан ташқари заготовкаларнинг механик хусусиятлари яхшиланади, металлдан иқтисод қилиш қуйимни 25...30 % га кам боради. Даврий прокатка усулида заготовка олишнинг яна бир афзаллиги шундаки, жараён узлуксиздир ва уни тўлиқ автоматлаштириш имкони бор. Камчилиги - даврий прокатлаш валикларининг тайёрлашнинг мураккаблигидир. Ғ ўла ёки полосадан (шатунлар, юпқа стерженлар, вилкалар) детал заго- товкаларнинг тайёрлашда дастлабки ёки якуний қисиш учун болғалаш жўваларида жўваланади. Болғалаш жўвалари иккита валикдан иборат бўлиб, уларга сектор штампининг ярим қотирилган (8-а расм) валиклар синхрон айланади, улар бирлашганда заготовка профилли ҳосил бўлади. Заготовка ярим штамплар орасига тиқилади ва қисилади (7 б-расм). Болғалаш жўвалари металл ҳажмини 6-8 маротаба қайта тақсимлаб қисади ва чўзади. Жўвалаш 4-5 сек давом этади, шу сабабли жўвалашдан кейинги штамплашни заготовкани қиздирмасдан амалга оширса бўлади. Масалан, шатун заготовкасини тўғри бурчакли полосадан тайёрлашда уни дастлаб болғалаш жўваларида жўваланади, заготовкани якуний шакллантиришда эса уни ариқчали штампларда бажарилади. Заготовка олишнинг бундай усули металл сарфини 10-15 % га қисқартириб, металл толаларининг қулай жойлашишини таъминлайди. Совуқ ҳажмий штамплаш. Машиналардаги қотириш деталларининг ва бошқа майда деталларнинг (болтлар, гайкалар тормоз кранининг тиқини роликлар, золдирлар, кўндаланг рул тортқисининг вкладиши ва шунга ўхшаш майда деталлар) катта миқдоррда тайёрланадиган заготовкалар совуқ ҳажмий штамплаш, яъни чўктириш билан олинади. Чўктириш махсус совуқ ҳолда чўктирувчи автомат прессларда бажарилади. Автоматнинг унумдорлиги минутига 400 донагача. Болт тайёрлаш учун дастлабки материал сифатида диаметри 32 мм дан ортиқ бўлмаган сим ўрами олинади. Бугунги кунда электр чўктириш билан заготовка олиш кенг ёйилмоқда. Электр чўктириш билан олинадиган заготовкаларнинг аниқлиги 9-11 квалитетда бўлиб, металл жуда тез қиздирилгани учун (2- 4 сек) куйинди ҳосил бўлмайди.

Совуқ ҳолда чўктириш, электр усулида чўктириш билан олинадиган болт ва гайкаларда механик ишлов билан олинадиган болт ва гайкаларга нисбатан металл сарфи 2 марта, меҳнат сарфи 5 марта ва маҳсулот қиймати 6 марта, кам. Совуқ лист штамплаш. Бу усулда асосан автомобилнинг кузов деталлари, картерлар, қопқоқлар, дисклар ва шунга ўхшаш деталлар олинади, дастлабки материал сифатида юпқа пўлат лист ёки лента олинади. Совуқ ҳажмий штамплаш амалларини икки гуруҳга бўлиш мумкин: 1. Ажратиш амаллари, улар ёрдамида материалнинг бир қисми ёки тўлалигича иккинчи қисмидан ажратилади: кесиш, тешиш,тозалаш, колибрлаш ва бошқалар. 2. Шакл ҳосил қилиш амаллари. Бунда ясси ёки фазовий заготовка керакли ўлчам ва шаклдаги деталга айланади: эгиш, қисиб чўзиш, борт чиқариш ва бошқа амаллар. Технологик жараёнларни қисқартириш, унумдорликни ва тайёрлаш аниқлигини ошириш учун айрим штамплаш амаллари бирлаштирилади, яъни улар бир пайтнинг ўзида битта штампда бажарилади. Штамплашда бундай турли амалларни бирлаштириш, яъни комбинациялашган штамплаш юқори унумдор жараён ҳисобланади. Лист штамплашининг аниқлиги штамплар аниқлиги ва усулига боғлиқ. Комбинациялашган штампларда аниқлик  0,02 дан 0,08 мм гача, кетма-кет штамплар билан штамплашда  0,1 дан 0,3 мм гача ва алоҳида - алоҳида штамплар билан штамплашда эса 0,3 дан 0,5 мм гача бўлади. Совуқ профилли жўвалаш. Бу усулда кўндаланг кесим юзаси кичик бўлган заготовкалар ёки диаметри 25-30 мм дан ортиқ бўлмаган заготовкалар олинади. Бу совуқ профиллли жўвалаш билан майда модулли тишли ғилдираклар хроповик ғилдираклари винтлар ва турли мураккаб профиллли деталларнинг заготовкаси олинади. Бу усулда олинган заготовкаларнинг фақатгина ён томонларигина механик ишлов берилади холос. 6-жадвалда турли хил усуллар билан босим остида ишлов бериб олинган заготовкалар аниқлиги ва юза тозалигининг холномаси келтирилган.

3 -Жадвал Заготовка олиш усули. аниқлик (квалитет) Юза ғадр- будурлиги, R а ` мкм Ишлаб чиқариш тури. Эркин болғалаш 17 ва ундан паст 80 гача Кичик серияли яккалаб Алмаштириладиган штамплар билан болғалаш 14-17 80 гача Серияли Молот ва прессларда штамплаш 13-14 80-20 Серияли, ялпи Чеканкалаш, Колибрлаш 9-11 0,05-0,1 мм 10-2,5 Серияли, ялпи Горизонтал болғалаш машиналарида эзиш 13-14 80-20 Серияли, ялпи Болғалаш жўвалврида жўвалаш. 14-15 80-20 Серияли, ялпи Кўндаланг винт прокати 14-15 40-10 Серияли, ялпи Автоматларда совуқ чўктириш. 10-12 5-1,25 Катта серияли, ялпи Сиқиш билан чўзиш 9-11 80-20 Серияли, ялпи Умуман эркин болғалаш, иссиқ ҳолда штамплаш ва бошқа иссиқ ҳолда ишлов бериш усули билан олинган заготовкаларга якунловчи босқичда қолдиқ кучланишларни олиш, шунингдек, куйинди ва қолдиқлқолип аралашмаларининг куйиндисидан, корризиядан тозалаш учун термик ишлов берилади (куйдириш ва нормалаш). Аниқ заготовкалар чеканкаланади, колибрланади ва тўғриланади. Заготовкаларни тозалаш, питрали, гидравлик, кимёвий (заҳарлаш билан) ёки механик усулда-уриш билан, галтовка барабанларида амалга оширилади. 4.Бошқа усулларда заготовка олиш. Прокатдан заготовка олиш. Прокатдан бевосита заготовка олиш учун думалоқ, квадрат, олтиқиррали ва бошқа шаклдаги ғўла, шунингдек чокли ва чоксиз пайвандланган труба шаклидаги колибрланган сортовой прокатдан фойдаланилади. Автомобилсозликда - махсус профилли прокатлар ишлатиладики, улар механик ишловни тўла ёки каттагина бўлагига қисқартиради. Асосан механик ишлов бу ҳолда тешик очиш, фаска чиқариш каби ишловнинг унчалик сермеҳнат бўлмаган жараёнлари билан чекланади.

Штамп - пайванд билан заготовка олиш. Автомобилнинг катта ва шаклдор деталларини алоҳида - алоҳида содда қисмларидан тайёрлаб, сўнгра бу қисмларни пайвандлаб бириктириш яхши самара беради. Замонавий электр пайванд усуллари ишлов берилган деталларни аниқ пайвандлаш имконини бериб, кейинги механик ишлов беришни тўлиқ истесно қилади ёки каттагина қисмига камайтиради. Катта пайванд деталларнинг афзаллиги шундаки, уларнинг оғирлиги қуйма деталларга қараганда бир мунча камаяди. Штамп - пайванд заготовкаларининг яна бир афзаллиги шундаки, деталнинг оғир шароитда ишлайдиган қисмлари ёки элементлари юқори мустаҳкам легирланган пўлатлардан тайёрлаб, қолган қисми, яъни камроқ юклама қабул қиладиган қисми кам легирланган конструкцион ёки углеродли пўлатлардан тайёрланиши мумкин. Пайвандланадиган заготовкаларнинг айрим элементлари сифатида сортовой ёки шаклдор прокат, штампланган ёки боғланган заготовка ва қуймалардан фойдаланиш мумкин. Масалан, уч ўқли юк автомобилининг олдинги кўприги картери мураккаб шаклга эга бўлиб, уч қисмдан иборат, яъни труба, фланец ва кронштейн. Бу деталлар пайвандгача ишлов берилиб, сўнг пайвандланади. Пайванд оқим қаторида амалга оширилади. Агар олдинги кўприк картери қуйма усулида болғаланувчан чўяндан олинадиган бўлса, унга ишлов бериш учун махсус дастгоҳлар керак бўлар эди. Иккинчидан заготовка анча катта ва оғирлиги ҳам штамп - пайванд заготовкага қараганда бир мунча оғирроқ бўлар эди. Баъзи юк автомобиллари двигателнинг поддон картери ҳам (9-расм) шу усул билан олинади. Бу картерлар иккита штампланган қисмдан иборат: 1-картер ва 2- таглик. Картер ва таглик қалинлиги 1,5 мм бўлган Ст8 пўлатидан штампланади. Картерга пўлат 35А дан қўйилган фланец 3 пайвандланади. Пайвандлаш иккита махсус пайвандлаш қурилмаларида амалга оширилади. Биринчи-қурилмада картерни фланец билан, иккинчи-қурилмада эса тагликни фланец билан пайвандланади. Металлокерамикадан заготовка тайёрлашда металл кукунларини совуқ ҳолда пресслаб, сўнгра кукунини ташкил қилувчи асосий металлнинг эриш ҳароратидан бир оз пастроқ ҳароратгача қиздирилади. Металл кукунининг материалларни шар ёки вихор тегирмонларида майдалаб, шунингдек, осон эрийдиган материалларни суюқ ҳолда 0.02- 0.1 мм фракцияларга пуфлаб парчаланади. Пресслаш билан гидравлик ёки кривошип прессларда 100-160 МПа босимда пресс-қолипларда амалга оширилади. қиздириш эса шихта таркибига кирувчи материаллар хусусиятига қараб ҳимоя муҳитида амалга 9 - расм. Двигателнинг штамп - пайванд картери: 1-картер; 2- таглик; 3- фланец.

оширилади. Бу усулда заготовка тайёрлашнинг асосий афзаллиги шундаки, заготовкаларни бошқа усуллар билан тайёрлаш мумкин эмас. Заготовкаларни қийин эрийдиган металлардан ва қотишмалардан - таркибида эриш ҳарорати тубдан фарқ қиладиган, яъни темир-қўрғошин, волфрам-мис ва бошқа қотишмалар, шунингдек, металл ва металлмас бирикмалардан (мисс-графит); ғовак материаллардан (подшипниклар, филтрлар, втулкалар) олинади. Бу усулда олинган заготовкаларнинг ўлчам аниқлиги 12-13 квалитетдан ва юза ғадир- будурлиги баъзи ҳолларда механик ишловни талаб қилмайди. Ишқаланишда ишлайдиган заготовкаларни металлокерамик заготовкаларни 8-10 % ғоваклик тайёрлаб, сўнгра мойга шимдириш тавсия этилади. Бу заготовкаларнинг мустаҳкамлик чегараси 300-320 МПа гача боради. Масалан, автомобиллардаги мой насосининг тишли ғилдираги металл ғўлаларидан металл қирқиш дастгоҳларида тайёрланса металлнинг 70% қириндига чиқиб кетар эди. Бу тишли ғилдиракларни кукун металлургияси билан тайёрланганда эса металлнинг йўқотилиши 10% дан ортмайди, чунки металлокерамик тишли ғилдирак тешиги ва шаклланган тиши билан тайёрланади. Тайёрлаш меҳнат сарфи эса 1,5 баравар камайган. Пластмассадан заготовка олиш. Пластмассадан заготовка олишнинг асосий афзалликлари уларнинг солиштирма оғирлигининг кичиклиги, антикоррозион, антифрикцион, иссиқлик ва электр изоляцион хусусиятларидадир. Пластмассадан заготовка олишда уларда вазнининг кичик бўлгани ҳолда мураккаб шаклларни олиш имконини беради. Юкламада ишлайдиган детал заготовкалари арматурали қилиб тайёрланади. Пластмассалардан тайёрланган заготовка механик ишлов умуман берилмайди ёки жуда кам ишлов берилади. Қора ва рангли металларни пластмасса билан алмаштириш катта серияли ва ялпи ишлаб чиқариш шароитида қора металлар учун таннархини 1,5-3,5 марта, рангли металлар учун эса 5-10 марта камайтиради. Пластмассадан тайёрланган заготовкаларнинг асосий афзалликлари қуйидагилардир: Кимёвий, сув, мой, бензинга турғунлиги юқори, электр изоляцион хусусиятлари яхши, шовқин ва тебранишларни ютади, ишқаланишга чидамли. Аммо, пластмассаларнинг қуйидаги камчиликлари бор: иссиқликка бардошлиги ва иссиқлик ўтказувчанлиги етарли даражада эмас, давомли ва ўзгарувчан юкламаларга сезгир. Пластмасса ўзи нометалл материал бўлиб, табиий ва синтетик полиметрлар асосида олинади. Пластмассага тўлдирувчи ва боғловчи модда бўёвчи, мойловчи моддалар ва бошқа қўшимчалар қўшилади. Пластмассада боғловчи модда сифатида сунъий термореактив ва термопластик смолалар, шунингдек бу смолаларнинг ўзаро аралашмаси

ишлатилади. Шунга кўра пластмассалар термореактив ва термопластик турларга бўлинади. Термореактив пластмассаларга қуйидаги пластмассалар киради: 1) кукунсимон пластмассалар (фенопластлар, аминопластлар, фторпластлар ва бошқалар); 2) толасимон пластмассалар (минерал тўлдиргичли кремний органик асосли композицияда) фаолит, волокнит, шишаволокнит ва бошқалар: 3) қатламли тўлдиргичи билан: пахта қоғозли (текистолит), қоғозли (гетинакс), ёғочли (ёғоч смолали пластик), асбестли (асботекистолит), шишали (шишатекистолит) ва бошқалар. Автомобил саноатида текистолит, капрон ва бошқа пластмасса-лардан детал (заготовка) тайёрланади. Автомобиллардаги тақсимот валининг тишли ғилдираги, ёнилғи насосининг клапанлари текистолитдан тайёрланади: турли сирпаниш подшипниклари, втулкалар (марказий тормоз, ва илашма педалларининг гўпчаги) шайбалар, ёнилғи насосининг корпуси капрондан тайёрланади. Волокнитдан эса сирпаниш подшипниклари, сув насосининг парраги тайёрланади. Пластмассадан олинадиган заготовкалар (деталлар)ни пресслаб ва босим билан қуйиб олинади. Бу усуллар мураккаб шаклли заготовкаларни аниқ ўлчами ва сифатли юза билан олиш имконини бериб, жуда кам механик ишлов талаб қилади. Олинган деталларнинг мустаҳкамлиги юпқа деворли алюмин ва чўян қуймаларининг мустаҳкамлигига мос келади, магний ва руҳ қуймаларининг мустаҳкамлигидан юқори туради. Пластмассадан детал тайёрлаш усуллари комбинациялашган усулда, яъни металл асосида тайёрлаш имконини беради. Асос сифатида пўлат, чўян, бронза ва бошқа металларни олиш мумкин. Масалан, сув насосининг парраги волокнитдан тайёрланиб, ўқ ўтирадиган тешигига эса СЧ 18-36 тамғали кул ранг чўяндан втулка кийгизилади. Тақсимот валининг текистолитдан тайёрланган тишли ғилдирагининг тешигига эса пўлат втулка кийгизилади. Термореактив ва термопласт пластмассаларнинг 0.6-1.0 МПа босимда ва 180-200 0 С ҳароратда пресланади. Прессларда юқори частотали ток билан ҳам пресслаш мумкин. Термореактив пластмассалар оқувчанлик ҳолатига келгунча бир пайтнинг ўзида маълум босим ва ҳароратни талаб қилади. Бу ўз навбатида заготовканинг керакли шаклини олишга имкон беради. Термопластик пластмассалар эса нафақат босим остида қиздиришни, балки босим остида совитишни ҳам талаб қилади. Габарит ўлчамлари бўлган заготовкаларни пресслаб тайёрланганда уларни тайёрлаш аниқлиги 0.1 дан 0.2 мм гача бўлади. Пластмассадан тайёрланган заготовкаларга кесиб ишлов бериш, пайвандлаш ва елимлаш мумкин.

Адабиётлар: 1. Ф.П. Гурин, В.Д. Клепиков, В.В. Рейн. Автомобилсозлик технологияси. I - II китоб. Тошкент, 2001. 2. Т.Абдусатторов, О.В.Лебедев, В.Ш.Ахмедов. «Транспорт машинасозлиги технологияси», ТошТЙМИ, Тошкент, 2003. 3. Ф.П.Гурин, М.Ф.Гурин, «Технология автомобилестроения», 1986, 246 стр. 4. С.М.Қодиров, О.В.Лебедев, А.М.Хакимов, под общей редакцией К.М.Сиддикназарова, «Восстановление деталей автомобиля», Тошкент, Ўқитувчи, 1995, 272 стр.

Похожие

Техник диагностикалаш турлари, усуллари ва воситалари

Илмий маълумотни олиш усуллари, илмий изланиш ва илмий тил.

Жиҳозларнинг эскириши ва уларни мойлаш

Диск типидаги деталларни тайёрлаш.

Тупроклар. Уларни физик ва механик хоссалари.