Юк ташиш бўйича мажбуриятларнинг ҳуқуқий асослари - Транспорт - Рефераты

Юк ташиш бўйича мажбуриятларнинг ҳуқуқий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

263 KB

Юк ташиш бўйича мажбуриятларнинг ҳуқуқий асослари Режа: 1. Транспорт ҳуқуқининг тушунчаси, моҳияти ва манбалари 2. Буюртманома – юк ташиш шартномасини тузишнинг асоси 3. Юк ташиш шартномасининг юридик табиати

Транспорт – моддий неъматлар ишлаб чиқаришнинг мустақил тармоғи бўлиб, саноат ва қишлоқ хўжалиги билан бир қаторда фаолият кўрсатади. Транспортнинг ўзига хос иқтисодий хусусияти шундан иборатки, у қандайдир шаклдаги янги моддий неъматларни яратмайди, балки саноатда, қурилишда ва қишлоқ хўжалигида ишлаб чиқарилган маҳсулотларни макондаги жойини ўзгартиради, яъни уларни ишлаб чиқариш доирасидан истеъмол доирасига етказиб (ташиб) беради. Агарда саноат, қурилиш ва қишлоқ хўжалиги учун энг муҳим вазифа моддий шаклдаги маҳсулотларни ишлаб чиқариш бўлса, транспорт учун эса энг муҳим вазифа – ушбу маҳсулотларнинг жойларини ўзгартиришдир. Маҳсулотларнинг жойларини ўзгартириш ишлаб чиқариш жараёнининг энг зарур шартларидан бирини ташкил этади. Транспорт ижтимоий ишлаб чиқаришнинг ҳамма тармоқларини бир бутун ҳолатда боғлаб туради. Бундан ташқари, транспорт халқ хўжалигининг маҳсулотлар ишлаб чиқариш жараёнини давом эттириб, уни ниҳоясига, яъни истеъмол доирасигача етказиб берувчи соҳадир. Шу сабабли, транспорт ишлаб чиқариш фаолиятининг маҳсулоти шу фаолиятнинг ўзидан ажралмасдир. Транспортнинг бу фаолияти йўловчиларни ва юкларни ташишда ифодаланади. Транспорт кўп тармоқли мураккаб ишлаб чиқариш соҳаси ҳисобланади. Унинг фаолиятини ва транспорт воситаларидан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш учун махсус меъёрлар керак бўлади. Шу ўринда ҳуқуқ тушучасига изоҳ бериб ўтиш мақсадга мувофиқдир. Ҳуқуқ - бажарилиши мажбурийлиги ўрнатилган юриш-туриш қоидалари, хатти-ҳаракатларидир. Ҳуқуқнинг мажбурийлиги давлат томонидан ўрнатилади ва бажарилиши таъминланади. Ҳуқуқ тушунчаси – фуқароларга нисбатан олинса, у Конституциявий ёки оддий ҳуқуқларга бўлинади. Конституциявий ҳуқуқлар конститутциявий меъёрлар билан, оддий ҳуқуқлар оддий қонунлар билан тартибга солинади. Ҳуқуқ, ўз навбатида, тармоқларга

бўлинади: конститутциявий ҳуқуқ, маъмурий ҳуқуқ, фуқаролик ҳуқуқи, жиноят ҳуқуқи, транспорт ҳуқуқи ва бошқалар[6]. Транспорт ҳуқуқлари меъёрлар мажмуидан иборат бўлиб, транспорт фаолиятини ва унинг ишини ташкил этиш сабабидан пайдо бўладиган ижтимоий муносабатларни, транспорт корхоналари ва транспорт воситаларидан фойдаланувчи унинг кўп сонли мижозлари ўртасидаги муносабатларни, ҳамда бир хил ва ҳар хил турдаги транспорт корхоналари ўртасидаги муносабатларни тартибга солади. Шундай қилиб, транспорт ҳуқуқининг мавзуси (предмети) транспорт воситаларидан фойдаланиш туфайли пайдо бўладиган, транспорт корхоналари ва транспортнинг мижозлари ўртасидаги ижтимоий муносабатлардан ташкил топади. Шунингдек, ушбу мавзу транспорт фаолиятини ва уни ишини ташкил этиш сабабидан пайдо бўладиган транспорт корхоналари ўртасидаги муносабатлардан ва транспорт фаолиятининг жараёнларида учраб турадиган хорижий ташкилотлар, фирмалар ва фуқаролар билан бўладиган муносабатлардан иборатдир. Транспорт ҳуқуқида марказий ўринни юк ва йўловчи ташишни тартибга солувчи меъёрлар эгаллайди. Транспорт ҳуқуқи фақатгина ташиш мажбуриятларини белгиловчи меъёрлар мажмуаларини ўрганиб қолмай, балки, шу билан бирга, маъмурий, меҳнат, молия ҳуқуқий муносабатларини ва шартнома мажбуриятларини ҳам кенг маънода ўрганишга даъват этади. Транспорт ҳуқуқининг фуқаролик ҳуқуқлари тизимидаги ўрнини муҳокама қилишда шундан келиб чиқиш керакки, транспорт ҳуқуқи ҳуқуқшуносликнинг мустақил соҳаси деб эътироф этилмайди. Фуқаролик ҳуқуқи – фуқаролик ҳуқуқий муносабатлари иштирокчилари ҳуқуқий ҳолатини, мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқларнинг, интеллектуал фаолият натижаларига бўлган ҳуқуқларнинг вужудга келиши асосларини ҳамда уларни амалга ошириш тартибини белгилаш, шартнома мажбуриятлари ва ўзга мажбуриятларни, шунингдек, бошқа мулкий ҳамда у билан боғлиқ шахсий номулкий муносабатларни

тартибга солувчи ҳуқуқ меъёрларини йиғиндисидан иборатдир. Фуқаролик ҳуқуқи Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодекси (ФК)га асосланади. Фуқаролик ҳуқуқи товар-пул муносабатларига ва иштирокчиларнинг тенг ҳуқуқлилигига асосланади [6]. Транспортнинг фаолияти сабабидан пайдо бўлган мулкий муносабатлар фуқаролик ҳуқуқининг умумий ҳолатларига мос тушади. Транспорт ҳуқуқининг энг муҳим бўлими ташиш шартномаси эса ФК нинг ҳуқуқий пойдеворига асосланган. Транспортда мулкий муносабатларни тартибга солиш услублари ФКда баён этилган услублардан жиддий фарқ қилмайди. Юқорида таъкидланганидек, транспорт ҳуқуқи ҳуқуқшуносликнинг мустақил соҳаси, деб эътироф этилмайди. Транспорт ҳуқуқи ҳуқуқшуносликнинг турли соҳалари – фуқаролик, маъмурий, халқаро, меҳнат ва бошқа ҳуқуқий меъёрларнинг мажмуидан иборат. Темир йўл транспорти ҳуқуқи эса транспорт ҳуқуқининг махсус қисмини ташкил этади (денгиз, сув, ҳаво, автомобил транспорти ҳуқуқи сингари). Транспорт ҳуқуқи меъёрлари кўп қирралиги ва мураккаблиги билан ажралиб туради, шунинг учун ҳам уларни ўрганиш, ўз мавзусига ва ўз тизимига эга бўлган, махсус мустақил курс сифатида ажратиб қўйилган. Транспорт ҳуқуқи тизими юк, йўловчи ва багаж ташиш жараёнида пайдо бўладиган ижтимоий муносабатларни тартибга солишни ўзига хос услубларни акс эттиради. Ҳозирги бозор иқтисодиётига ўтиш даврида транспортнинг ташиш бўйича фаолияти халқ хўжалигининг бошқа тармоқлари сингари шартномага асосланади. Ташиш шартномаси эса ташишни ташкил этишни тартибга солувчи ҳуқуқий усул деб эътироф этилади. Шунинг учун ташишни ташкил этишда шартномавий муносабатлар аҳамиятини кучайтириш, ташиш иштирокчилари шартнома мажбуриятларини лозим даражада бажаришларидаги ҳуқуқий кафолат деб эътироф этилади. Ўз моҳиятига кўра юк ташиш (қуйида ташиш деб юритилади) жараёни ниҳоятда мураккаб жараёндир ва уни бир қатор техник операцияларни

бажариш натижасида (юкларни ташишга тайёрлаш, ортиш-тушириш ва омбор ишлари, саралаш ва маневр ишлари, поедзлар ҳаракатини ташкил этиш ва ҳ.к.) амалга оширилади. Бу техник операциялар мустақил равишда ҳар бири алоҳида-алоҳида маълум кетма-кетликда бажарилсада, аммо ҳар бири бошқалари билан биргаликда мақсадга-моҳиятга эга бўлади. Чунки бу мақсад иқтисодий жиҳатдан юкларни макондаги жойини ўзгартиришга қаратилган. Юк ташиш жараёнининг технологик муносабатлардаги бу умумийлиги, ташиш бўйича ҳуқуқий муносабатларни умумийлигини ҳам белгилайди. Шунинг учун ташиш жараёнидаги ҳар бир техник операцияни бажариш бўйича қилинган ҳаракат маълум ҳуқуқий шаклда намоён бўлади. Шу сабабли, унинг ҳар бирига ташиш иштирокчиларининг маълум доирадаги ҳуқуқлари ва мажбуриятлари мос келади. Бу эса ўз навбатида ташиш бўйича ҳуқуқий муносабатлар таркибидаги айрим мажбуриятларни ажратиб олиш имкониятини беради. Лекин, бу мажбуриятлар ўзаро шундай тиғиз ва ажралмас боғланганки, худди ташиш жараёнидаги материал ҳаракатлардек, қайсики улар ҳуқуқий шакллар ҳисобланади ва уларни мажмуи эса ташиш тушунчасини ўз ичига олади. Шундай қилиб, транспорт ҳуқуқий муносабатларининг умумийлиги ташиш жараёнининг технологик ва ташкилий ажралмаслигини юридик ифодаси ҳисобланади. Ташиш жараёнининг мураккаблиги эса ташиш бўйича ҳуқуқий муносабатларнинг мураккаблигини белгилайди, қайсики бу ҳуқуқий муносабатларда ҳар бир тараф мазмунан турли ҳуқуқ ва мажбуриятларга эгадирлар. Ижтимоий ва иқтисодий ҳаётдаги ҳуқуқий муносабатлар ҳуқуқ манбалари асосида тартибга солинади. Ҳуқуқий муносабатлар – ҳуқуқий меъёрлар билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатлардир. Меҳнат, мулкий, пул-кредит муносабатлари ҳуқуқий муносабатларга киради. Ҳуқуқ манбалари – ҳуқуқий меъёралр қайд қилинган ҳужжатлар. Ҳуқуқ манбалари – Конституция, Конституциявий қонунлар, фармонлар ва ҳокимият органларининг ҳужжатлари ҳисобланади [6].

Конституция – давлатнинг асосий қонуни бўлиб, энг юқори юридик кучга эга бўлган ҳужжатдир. Конституция давлат тузимини, давлатнинг бошқарув шаклини, давлат органларини тузиш тартиби, уларнинг ваколатларини, шахснинг ҳуқуқ, эркинлик ва бурчларини белгилаб қўяди. Конституция меъёрлари билан жамиятдаги энг муҳим ижтимоий муносабатлар мустаҳкамланади. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси 1992 йил 8 декабрда Олий кенгаш томонидан қабул қилинган. Шу куни умумхалқ байрами деб белгиланган [1]. Конституция – Ўзбекистон Республикасидаги ҳуқуқнинг бош манбаи. У турли қонунчилик соҳаларининг муштараклигини, бир бутунлигини ва ўзаро мувофиқлигини, бошланғич тамойилларининг умумийлигини таъминлайди. Конституция ва қонуннинг устунлиги шундан далолат берадики, ҳеч ким, ҳеч бир жисмоний ва юридик шахс ўз хатти-ҳаракатини қонундан юқори қўя олмайди ва бунга ҳаққи йўқ. Қонун ҳамма нарсадан устун туриши керак. Чунки демократик тарзда уюштирилган жамиятда қонун адолат ва тафаккур ифодасидир. Қонуннинг энг асосий ижтимоий вазифаси – жамиятда тартиб интизом ва барқарорликни таъминлашдан иборатдир. Транспорт ҳуқуқининг энг муҳим манбаларидан бири – Ўзбекистон Республикаси Фуқаролик кодекси ҳисобланади. ФКнинг 39-боби йўловчи, багаж ва юк ташишга бағишланган бўлиб, унда ташишнинг умумий қоидалари, ташиш шартномаси, бир йўналишда ҳар хил транспортда юкларни ташиш, кира ҳақи, элтиб бериш муддати, юк ёки багаж йўқолганлиги, кам чиққанлиги ва уларга шикаст етказилганлиги (бузилганлиги) учун ташувчининг жавобгарлиги, юк ташишга нисбатан талаб ва даъволар ва бошқа шу каби ҳуқуқий меъёрлар берилган [2]. “Темир йўл транспорти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси қарорига асосан 1999 йил 15 апрелда амалга киритилган «Темир йўл транспорти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни транспорт ҳуқуқининг асосий бош манбаларидан бири деб ҳисобланади. Унда темир йўл транспортининг

Республикамиз хўжалигини иқтисодий ва ижтимоий соҳасидаги тутган ҳуқуқий ўрни белгилаб қўйилган. “Темир йўл транспорти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни (қуйида Қонун деб юритилади) 28 моддадан иборат бўлиб, унинг 1-моддаси асосий тушунчаларга бағишланган. Бу моддада темир йўл транспорти (темир йўли), темир йўл транспорти корхонаси, муассасаси ва ташкилоти, темир йўл Устави, транспорт хизматлари бозори, ташиш жараёни, умумий фойдаланишдаги темир йўллар, юк, йўловчи, багаж, юк багажи, юк жўнатувчи (жўнатувчи), юк олувчи (олувчи), хавфли юклар, ажратилган минтақа, муҳофаза зоналари каби ибораларга таъриф берилган. Қонуннинг 2-моддасида ушбу Қонун, темир йўл Устави, юклар, йўловчилар, багаж ва юк багаж ташиш қоидалари ҳамда бошқа норматив (меъёрий) хужжатлар темир йўл транспорти тўғрисидаги қонун хужжатлари деб белгиланган. Шунингдек, ушбу моддада, агар Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномасида Ўзбекистон Республикасининг темир йўл транспорти тўғрисидаги қонун хужжатларида назарда тутилганидан бошқача қоидалар белгиланган бўлса, халқаро шартнома қоидалари қўлланилиши эътироф этилган. Қонуннинг 3-моддаси темир йўл транспортида мулкчилик шаклига бағишланган бўлиб, бу моддада темир йўл транспортининг қайси турдаги мол-мулки мутлақ давлат мулки бўлишлиги ва қайси турдаги мол-мулки қонун хужжатларида белгиланган тартибда хусусийлаштирилиши мумкинлиги баён этилган. Темир йўл транспорти корхоналарини ташкил этиш, қайта ташкил этиш ва тугатиш (4-модда), темир йўл транспорти корхоналари, муассасалари ва ташкилотларининг мол мулки (5-модда), темир йўл транспорти ерлари (6-модда), темир йўл транспортининг муҳофаза зоналари (7-модда) каби масалалар ҳам Қонунда ўзининг аниқ ҳуқуқий ўрнини эгаллаган. Қонуннинг 8-моддаси темир йўл қатновларининг турлари ва махсус ташишларга бағишланган бўлиб, бу моддада ички қатновларга, ҳалқаро

қатновларга, тўғри аралаш қатновларга ва алоҳида муҳим давлат ва мудофаа эҳтиёжларини қондириш учун мўлжалланган махсус ташишларга таъриф (шарҳ)лар берилган. Темир йўл шохобчалари, уларнинг ишлаш шарт – шароитлари, ҳамда темир йўл шохобчалари мулкдорлари билан темир йўли ўртасидаги муносабатлар шартнома асосида амалга оширилиши қонуннинг 9-моддасида белгиланган. Кўп тармоқли темир йўл транспортини марказлашган тартибда бошқариш, давлат темир йўл транспортининг бошқариш органининг вазифалари ва ваколатлари, темир йўл транспортининг ташиш жараёни билан боғлиқ фаолиятига аралашишга ҳеч кимнинг ҳаққи йўқлиги, ҳамда давлат темир йўл транспортини бошқариш органининг ўз ваколатлари доирасида қабул қилган қарорлари барча юридик ва жисмоний шахслар, шунингдек, маҳаллий давлат ҳокимияти органлари учун мажбурийлиги Қонуннинг 10- моддасида таъкидлаб ўтилган. Юкларни, йўловчиларни, багажларни ва юк багажларни ташиш тартиблари ва уларни темир йўл орқали ташиш тарифлари, бу борадаги темир йўлининг вазифалари ва мажбуриятлари, ҳамда темир йўл транспортининг молиявий ва хўжалик фаолияти қонуннинг 11, 12, 13 ва 14- моддаларида баён этилган. Темир йўл транспорти корхоналарининг, темир йўл транспорти объектларининг мулкдорлари бўлган юридик ва жисмоний шахслар билан муносабатлари, ушбу Қонун, бошқа қонун ҳужжатлари, шунингдек шартномалар билан белгиланиши Қонуннинг 15-моддасида аниқ баён этилган. Темир йўл транспорти ходимларининг меҳнатига оид муносабатлари, улар ишининг сайёр хусусияти билан боғлиқ кафолатлар, компенсациялар ва уларга берилган имтиёзлар, темир йўл транспортидаги интизом ва ҳисоблаш – ҳисобот вақти Қонуннинг 16, 17, 18 ва 19- моддаларида белгилаб қўйилган. Қонунда ҳаракат ҳавфсизлигини таъминлашга катта аҳамият берилган, чунки йўловчиларни ҳаёти ва соғлиғи, ҳамда юк, багаж ва юк багажларни ўз

вақтида асраб-авайлаб етказиб бериш, темир йўл ходимларини меҳнати ва атроф – муҳитни муҳофаза қилиш бевосита ҳаракат хавфсизлигига боғлиқдир. Шу боис Қонуннинг 20-моддасида ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш, темир йўл транспорти ва бошқа техника воситаларидан фойдаланиш масалалари ўзининг ҳуқуқий ўрнини эгаллаган бўлса, унинг 21- моддасида темир йўл транспортида ҳаракат ҳавфсизлигига доир асосий талаблар белгилаб қўйилган. Йўл давомида ва темир йўл бекатларида юкларни қўриқлаш, темир йўл транспорти объектларини қўриқлаш, шунингдек темир йўл транспортида ёнғиннинг олдини олишга қаратилган ишларни ўтказиш ёнғинга қарши назорат ва ёнғинларни бартараф этиш темир йўл транспорти ҳарбийлаштирилган қўриқчи бўлинмалари томонидан амалга оширилиши, темир йўл транспортининг ҳарбийлаштирилган қўриқчилиги тўғрисидаги низом ҳамда қўриқланиши ва кузатиб борилиши зарур бўлган юклар руйхати Ўзбекистон Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланиши ва темир йўл транспортида юклар ва объектларни қўриқлашга оид бошқа масалалар Қонуннинг 22-моддасида баён этилган. Темир йўл транспорти ишининг бузилишига сабаб бўладиган ҳалокатлар, авариялар, табиий офатларнинг ва бошқа фавқулодда ҳолатларда темир йўл транспортининг ишлаши (23-модда), темир йўл транспортида сафарбарлик тайёргарлиги ва фуқаролар муҳофазаси (24-модда) ҳамда йўловчиларни, темир йўл транспорти ходимларининг айрим тоифаларини, юклар, багаж ва юк багажни суғурта қилиш (25-модда) каби масалалар ҳам Қонунда белгилаб қўйилган. Қонуннинг 26-моддаси темир йўл транспорти корхоналарининг жавобгарлигига бағишланган бўлиб, бу моддада темир йўл транспорти корхоналари темир йўл ҳақини ҳамда юк, багаж ва юк багажининг ташиш ҳақини тўлаган ва йўл ҳужжатларини тўғри расмийлаштирилган йўловчи ва юк жўнатувчига, агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ташишни рад этишга ҳақли эмаслиги, кўрсатилган. Шунингдек,

темир йўл транспорти корхоналари йўловчилар, юк, багаж ва юк багаж ташиш бўйича мажбуриятларини бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги учун темир йўл Устави ва бошқа қонун хужжатларида белгиланган тартибда ва миқдорда жавобгар бўлишлиги уқтириб ўтилган. Худди шунингдек, темир йўл транспорти хизматидан фойдаланувчи юк жўнатувчилар, юкни олувчилар, йўловчилар, бошқа юридик ва жисмоний шахслар ташиш жараёнининг баъзи бир жабҳаларида йўловчи, юк, багаж ва юк багаж ташиш боис вужудга келадиган ўз мажбуриятларини бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги учун темир йўл транспорти корхоналари олдида жавобгар бўлиш ҳолатлари Қонуннинг 27- моддасида баён этиб ўтилган. Қонуннинг 28-моддаси талаб ва даъволарни кўриб чиқишга бағишланган. Бунда юклар, йўловчилар, багаж ва юк багажини ташиш бўйича мажбуриятлар бузилган тақдирда юк жўнатувчилар ва юкни олувчилар тегишли темир йўл транспорти корхоналарига қонун хужжатларида белгиланган тартибда ва муддатларда талаб ва даъволар тақдим этишга хақли эканлиги ва бу талаб ва даъволарни кўриб чиқишнинг ўзига хос хусусияти темир йўл Уставида белгилаб қўйилганлиги уқдириб ўтилган. Ташишнинг умумий шартлари ҳамда бундай ташиш юзасидан тарафларнинг жавобгарлиги Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик кодексига мувофиқ транспортнинг айрим турларига оид уставлар, кодекслар, бошқа қонунлар ва белгиланган тартибда уларга мувофиқ чиқарилган қоидалар билан белгиланади. Ҳозирги вақтда темир йўл, дарё, ҳаво, автомобиль транспорти ташкилотларининг ўз мижозлари билан бўладиган муносабатлари қуйдаги хужжатлар билан тартибга солинади: 1) Темир йўл Устави; 2) Ҳаво Кодекси; 3) Автомобиль транспорти Устави; 4) Дарё транспорти Устави.

Темир йўл Устави. Темир йўли юк ташишларни амалга ошириш боис темир йўл транспорти хизматидан фойдаланувчи корхоналар, ташкилотлар, муассасалар ва айрим шахслар билан муайян ҳуқуқий муносабатларга киришади. Бу ҳуқуқий муносабатлар: корхона, ташкилот ва муассасаларнинг юкни ташишга тақдим этиш ҳуқуқи ва темир йўли тақдим этилган юкни ташиб бериш мажбурияти; фуқароларни темир йўлида сафар қилиш ҳуқуқи ва темир йўли йўловчини ва уни багажини йўл хужжатларида кўрсатилган манзилга етказиб қўйиш мажбурияти; юк эгаларида ва йўловчиларда талаб қўйишга асос бўлганида, бундай талаб ва даъволарни арз қилиш ва кўриб чиқиш тартиби ҳамда қатор ташкилий, иқтисодий ва ҳуқуқий масалаларни қамраб олган. Табиийки, барча бундай масалалар темир йўли учун ҳам ва унинг хизматидан фойдаланувчи ҳамма корхона, ташкилот, муассаса ва шахслар учун ҳам умумий, мукаммал бўлган муайян меъёр (норма)лар ва қоидалар билан тартибга солиниши керак. Юк, йўловчи ва багаж ташишни амалган ошириш боис вужудга келадиган ҳуқуқий муносабатларни тартибга солишда, фуқаролик кодексида назарда тутилган ва турли юридик ва жисмоний шахслар ўртасидаги муносабатларни белгиловчи (изоҳловчи) умумий ҳуқуқий нормалар етарли бўлмайди, чунки бу ҳуқуқий нормалар ташиш жараёнининг ўзига хос махсус шарт-шароитларини акс эттирмайди. Шу сабабли темир йўл транспорти тараққиётининг дастлабки даврларидаёқ темир йўли ва унинг мижозлари ўртасида ташиш боис вужудга келадиган муносабатларни тартибга солувчи махсус ҳуқуқий нормаларга зарурият пайдо бўлди. Барча давлатларда, темир йўли ва унинг хизматидан фойдаланувчи корхоналар, ташкилотлар, муассасалар ва шахсларнинг ҳуқуқини, мажбуриятини ва жавобгарлигини белгиловчи, қонун кучига эга ва давлатнинг иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий шарт-шароитлари билан боғлиқ бўлган ҳужжат – темир йўли Устави ёки шу маъно-моҳиятга эга бўлган бошқа ҳужжат (кодекс, низом) ҳисобланади. Темир йўл транспортини ибтидосидан то ҳозирги давргача, яъни чор Россия ва сўнгра собиқ Иттифоқ темир йўлларида бир неча бор турли нашрларда

темир йўл Устави амалиётга киритилган бўлиб, улар ўша даврларнинг иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий ҳолатларини ўзида акс эттирган. Ҳозирги муомаладаги темир йўл Устави собиқ Иттифоқ Министрлар Кенгашининг Қарорига мувофиқ 1964 йилдан амалиётга киритилган [14]. 1991 йилда Советлар тузими инқирозга учраганидан кейин унинг ўрнида мустақил давлатлар пайдо бўлди. Латвия, Литва ва Эстония Республикаларидан ташқари собиқ Иттифоқ Республикалари ўрнида ташкил топган давлатлар Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги (МДҲ) деб ном олган ҳамжамиятга аъзо бўлиб кирдилар. Собиқ Иттифоқ темир йўл Вазирлиги тугатилди ва уни ўрнида мустақил давлатлар темир йўллари пайдо бўлди. Мустақил давлатлар темир йўллари ишлари ўзаро мувофиқлаштириш мақсадида 1992 йилда Ҳамдўстлик давлатлари аъзоларининг темир йўл транспорти бўйича Кенгаши таъсис этилди. Ушбу Кенгашнинг 1992 йил 20 октябрдаги бешинчи мажлисида Ҳамдўстлик давлатлари қатнашчилари темир йўлларида тижорат ишларини бажариш усулини, темир йўлнинг юк жўнатувчилар, юк олувчилар ва бошқа турдаги транспорт билан ўзаро муносабатларини, ҳамда айрим юкларни давлатлараро қатновда ташиш шарт- шароитлар бўйича кўрсатмаларни тартибга солиш мақсадида темир йўл Уставини, юкларни ташиш қоидаларини, юкларни вагонга ортишни ва маҳкамлашни Техник шартларини ва бошқа норматив хужжатларни (01.09.92. йил ҳолати бўйича ўзгартиришлари ва қўшимчалари билан) ягона қонун хужжатлари сифатида сақлаб қолишга қарор қилинди. Шу қарорга биноан Ҳамдўстлик давлатлари аъзолари темир йўллари ҳар бир давлатда белгиланган тартибда ишлаб чиқилган ва тасдиқланган темир йўл Устави, юкларни ташиш қоидалари ва бошқа норматив ҳужжатларни ички қатновда юк ташишда қўллашга ҳақли эканликлари кўрсатиб ўтилган. Хозирда ички қатновлар учун “Ўзбекистон темир йўллари” Давлат темир йўл компаниясида темир йўл Устави ишлаб чиқилган, лекин тасдиқланган эмас. Бу борада давлат темир йўл транспортини бошқариш органи Ўзбекистон

Республикаси Олий Мажлиснинг қўмиталари ва Вазирлар Маҳкамаси билан амалий ишларни олиб бормоқда. Шунингдек ушбу темир йўл Устави 1993 йил 22 мартдаги Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати ва Россия Федерацияси Ҳукумати ўртасида транспорт соҳасида ҳамкорлик қилиш тамойиллари тўғрисидаги Битимнинг 4 – моддаси, Ўзбекистнн Республикаси Олий кенгашининг 1992 йил 4 январь қарорига биноан Ўзбекистон ҳудудида амалда қўлланилмоқда [5]. Темир йўл Устави (ТЙУ) темир йўлини ҳамда темир йўл транспортидан фойдаланувчи корхона, ташкилот, муассаса (қуйида корхона деб юритилади) ва фуқароларнинг мажбурияти (бурчи), ҳуқуқи ва жавобгарлигини белгилайди. Темир йўл Устави темир йўлида ташиш режасини тузиш ва бажаришни, юк, йўловчи, багаж ва почта ташишнинг асосий шарт-шароитларини, темир йўл шохобчаларини эксплуатациясини, темир йўлини, юк жўнатувчиларни, юк олувчиларни ва йўловчиларни жавобгарлигини, акт тузишларни, талаб қўйишни ва даъво қўзғотишни, ҳамда темир йўлини бошқа турдаги транспорт билан ўзаро муносабатларини тартибга солади. Темир йўл Устави бу муносабатларни фақат асосий қоидаларини ўз ичига олган ва бу асосий қоидалар ўзининг ривожини, шу Уставга мувофиқ унинг 6-моддасида таъкидлаб ўтилган меъёрий ҳужжатларда ўз ифодасини топган. Булар қуйидагилардан иборат: а) юкларни ташиш Қоидалари (қуйида Қоидалар деб юритилади); б) юкларни вагонга ортишни ва маҳкамлашни Техник шартлари (қуйида Техник шартлар деб юритилади); в) бевосита тўғри халқаро йўналишга кирмаган денгиз портлари ва чегара станциялари орқали ўтувчи экспорт ва импорт юкларни ташиш Қоидалари; г) йўловчи ва багаж ташиш Қоидалари. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг транспорт фаолиятини тартибга солувчи қарорлари ва буйруқлари, халқаро

конвенциялар ва битимлар ҳам транспорт ҳуқуқининг муҳим манбалари ҳисобланади. 2. Буюртманома – юк ташиш шартномасини тузишнинг асоси Буюртманомаларни тақдим этиш. “Темир йўл транспорти тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Қонунининг 11-моддасида “... Темир йўл транспортида юкларни ташиш юк жўнатувчиларнинг буюртманомаларига мувофиқ амалга оширилади. Юкларни ташиш учун буюртмаларни бериш, бажариш ва ҳисобга олиш тартиби, шунингдек темир йўл транспортида ташиладиган юкларни рўйхати давлат темир йўл транспортини бошқариш органи томонидан белгиланади...” -дейилган. Юкларни ташиш бўйича мажбуриятларни пайдо бўлишининг асослари мураккаб ҳуқуқий таркибдан иборатдир. Буюртманома ва юк ташиш шартномаси бу мураккаб ҳуқуқий таркибнинг асосий элементлари ҳисобланиб, уларнинг мажмуи ташиш бўйича ҳуқуқий муносабатларни вужудга келтиради. Жўнатувчи (мижоз) ларнинг юк ташиш бўйича талабини темир йўли ушбу буюртманомаларга мувофиқ қаноатлантиради. “Ўзбекистон темир йўллари” Давлат акционерлик темир йўл компанияси (ЎТЙ ДАТК)да юкларни ташиш ички қатновларда, халқаро қатновларда (давлатлараро ва халқаро) ва бевосита тўғри аралаш қатновларда амалга оширилади. ЎТЙ ДАТКнинг юкларни ташиш маркетинг бўлими Ўзбекистон Республикаси Адлия вазирлигида рўйхатдан ўтказилган (№34. 01.04.94) ҳамда Ташқи иқтисодий алоқалар Агентлиги, Молия вазирлиги, Марказий банк, Солиқ қўмитаси билан келишилган. “Ички, давлатлараро ва халқаро қатновларда юкларни ташишни режалаштириш, юкларни расмийлаштириш ва юкларни ташиш кира ҳақларини ундириш Йўриқномаси” да белгиланган тартибларда жўнатувчилардан юк ташиш учун буюртманомаларни қабул қилиб олади (афсуски “Темир йўл транспорти тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни 1999 йил 15-апрелдан амалга киритилганига қарамай, бу Йўриқномани давлат темир йўл

транспортини бошқариш органи қайта кўриб чиққан эмас). Ўзбекистон Республикаси доирасида юкларни, йўловчиларни, багаж ва юк багажларини ташишларга ички қатновлар деб аталади. Давлатлараро қатновлар деб, Ҳамдўстлик давлатлари қатнашчиларининг темир йўл станциялари ўртасида юкларни ташиш тушунилади. Ҳалқаро қатновларга – юкларни, йўловчиларни, багаж ва юк багажларини Ўзбекистон Республикаси ва бошқа (учинчи-МДҲ га аъзо бўлмаган) давлатлар ўртасидаги ташишлар киради. Ички қатновларда юкларни ташиш учун юк жўнатувчилар - корхоналар, ташкилотлар ва муассасалар ЎТЙ ДАТК нинг юкларни ташиш маркетинг бўлимига юк ташиладиган ой бошланишидан 14 кун аввал ГУ-12 ва ГУ-12 К шаклдаги буюртманомани (ёйиқ режани) уч нусхада, ҳар бир номенклатурадаги юк бўйича тайинланган станцияни кўрсатиб, ҳар бир нусхани корхона, ташкилот ёки муассаса бошлиғи имзоси ва муҳри билан тасдиқлаб, тақдим этишлари керак. Давлатлараро қатновларда юкларни ташишда юк жўнатувчилар уч нусхада алоҳида буюртманома тузадилар ва уларни экспедиторлик ташкилотига, юк ташиладиган ой бошланишидан 20 кундан кеч қолмай тақдим этадилар. Агар ташиладиган юкка лицензия олиниши керак бўлса, у ҳолда тақдим этилаётган буюртманомада "Ташқи иқтисодий алоқалар Агентлиги" (ТИАА) белгиланган тартибда берган лицензия рақами ва санаси қўшимча қилиб кўрсатилади. Экспедиторлик ташкилоти тақдим этилган буюртманомани тўғри тузилганлигини ва ташиш ҳажмини муносиб тартибда текшириб чиққанидан сўнг ҳар бир нусҳа буюртманоманинг юқоридаги ўнг бурчагига ўзининг муҳрини босади ва юк ташиладиган ойдан олдинги ойнинг 16 - санасидан кеч қолмай буюртманомани ЎТЙ ДАТК нинг юкларни ташиш маркетинг бўлимига тақдим этади. Халқаро қатновларда юкларни ташишда юк жўнатувчилар уч нусхада алоҳида ТИАА берган лицензия рақамини ва санасини кўрсатиб буюртманома тузадилар ва уни юк ташиладиган ой бошланишидан 25 кундан кеч қолмай экспедиторлик ташкилотига тақдим этадилар. Экспедиторлик

ташкилоти тақдим этилган буюртманомани тўғри тузилганлигини ва ташиш ҳажмини тегишли тартибда текшириб, ҳар бир нусҳа буюртманоманинг юқоридаги ўнг бурчагига ўзининг муҳрини босади ва юк ташиладиган ой бошланишидан 20 кундан кеч қолмай буюртманомани ЎТЙ ДАТК нинг юкларни ташиш маркетинг бўлимига тақдим этади. Амалиётда кўпчилик ҳолатларда юк жўнатувчилар баъзи бир сабабларга кўра юқорида номи зикр этилган Йўриқномада белгиланган муддатларда буюртномаларни ЎТЙ ДАТКнинг юкларни ташиш маркетинг бўлимига тақдим эта олмайдилар. Бундай ҳолатларда юк жўнатувчилар буюртманомаларни ички ва давлатлараро қатновларда юк ташиш учун юк ортиш кунидан 5 кундан кечикмай ЎТЙ ДАТКнинг юкларни ташиш маркетинг бўлимига тақдим этишлари керак. Юк жўнатувчилар ҳалқаро қатновларда юк ташиш учун белгиланган муддатлардан кечикиб буюртманомаларни тақдим этганларида ЎТЙ ДАТКнинг юкларни ташиш маркетинг бўлими учинчи давлатларга ўтиш чегара станциялари жойлашган Ҳамдўстлик давлатлари аъзолари темир йўлларига сўров юборади. Бу сўровга ижобий жавоб олинганида юк жўнатувчиларнинг буюртманомаларини, ЎТЙ ДАТКнинг юкларни ташиш маркетинг бўлими, ижро этиш учун қабул қилади. Бундай кечикиб тақдим этилган буюртманомалар бўйича ташиш воситаларини бериш учун темир йўли юк жўнатувчилардан шартномавий тарифда кўрсатилган миқдорда ҳақ ундиради. Юк жўнатувчилар тақдим этган буюртманомаларни ЎТЙ ДАТК нинг юкларни ташиш маркетинг бўлими тегишли равишда кўриб чиққади. Сўнгра темир йўли уни ижро этиш учун қабул қилади. Юк жўнатувчилардан ижро этиш учун қабул қилиб олинган буюртманомалар (қуйида қабул қилинган буюртманомалар деб юритилади) асосида темир йўли юк жўнатувчиларга ўз вақтида қабул қилинган буюртманомада кўрсатилган миқдорда ва турдаги муносиб ташиш воситаларини етказиб беришни самарали ташкил этиш мақсадида минтақавий темир йўл узеллар, станциялар ва юк жўнатувчилар

бўйича жамланган ойлик юк ташиш режасини ишлаб чиқади. Бу ойлик юк ташиш режаси темир йўли ва юк жўнатувчилар учун ҳуқуқий муносабатларда ҳеч қандай мажбуриятларни келтириб чиқармайди, у фақат темир йўлини юк ташишлар бўйича ички технологик операцияларини иқтисодий жиҳатдан самарали ташкил этиш учун хизмат қилади. Темир йўли ва юк жўнатувчилар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатларни қабул қилинган буюртманома ва уни асосида тузилган юк ташиш шартномаси вужудга келтиради. Қабул қилинган буюртманома темир йўлини ва юк жўнатувчини унда кўрсатилган миқдордаги ва турдаги юкни ташиш учун шартнома тузишга мажбур этади. Шартномавий муносабатларга киришишдан аввал тарафлар қабул қилинган буюртманомаларни амалга оширишга қаратилган қатор тезкор (оператив) – хўжалик ҳаракатларни бажаришлари керак. Қабул қилинган буюртманомадан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажариш учун темир йўли ва юк жўнатувчи қилиши керак бўлган тезкор хўжалик ҳаракатлар мазмуни, шакли, муддати ва бажариш тартибларини ҳали-ҳануз давлат темир йўл транспортини бошқариш органи ишлаб чиққанича йўқ. Амалиётда бундай тезкор-хўжалик ҳаракатларини бажариш амалдаги темир йўл Устави ва юкларни ташиш Қоидасида баён этилган тартибларга мувофиқ амалга оширилмоқда. Қабул қилинган буюртманома темир йўли ва юк жўнатувчи ўртасида маълум бир мажбуриятларни келтириб чиқаради. Бу мажбуриятларга биринчи навбатда қуйидагилар: темир йўли учун қабул қилинган буюртманомада кўрсатилган юкни ортишга керакли миқдорда ва муносиб ташиш воситаларини юк жўнатувчига тақдим этиш (бериш) мажбурияти; юк жўнатувчи учун эса-қабул қилинган буюртманомада кўрсатилган миқдордаги ва турдаги юкни ўз вақтида (ойнинг ўн кунликларида ва шу ўн кунликнинг ҳар бир суткасида) ташишга тақдим этиш (топшириш) мажбурияти киради. Демак, ташиш воситалари етказиб берилганида, юк эса ташишга тақдим этилганидан кейин юк ташиш шартномаси тузилади.

Темир йўли ва юк жўнатувчиларнинг қабул қилинган буюртнома билан боғлиқ бўлган ҳуқуқ ва мажбуриятлари бирданига, бир вақтнинг ўзида вужудга келмайди, балки секин-аста ташиш технологиясининг бажарилиши натижасида вужудга келади. Бир тарафнинг ўз мажбуриятини бажариши иккинчи тарафнинг мажбуриятини вужудга келишига сабаб бўлади, яъни темир йўли ташиш воситаларини берилиши юк жўнатувчига уларни тижорий муносабатда қабул қилиб олиш, уларга юк ортиш мажбуриятини вужудга келтиради. Юк жўнатувчига ташиш воситаларини бериш. Қабул қилинган буюртманома юк ташиш бўйича мажбуриятларни вужудга келтирувчи юридик факт ҳисобланади. Айнан қабул қилинган буюртманома, ташиш воситаларини бериш, юкларни ташишга тақдим этиш ва ташиш воситаларига самарали юк ортиш мажбуриятларини белгилайди. Бу мажбуриятлар ўзаро чамбарчарс боғлиқдир, чунки ташиш воситаларини юк ортишга қабул қилмай туриб, улардан фойдаланиш мумкин эмас. Темир йўли учун қабул қилинган буюртманомадан келиб чиқадиган мажбуриятнинг энг муҳими - қабул қилинган буюртманома меъёрларини бажариш учун керак бўлган ташиш воситаларини юк жўнатувчига беришдир. Аксарият ҳолатларда юк жўнатувчиларга вагонларни ва контейнерларни бериш юкни ташишга тақдим этишга сабаб бўлади. Юк жўнатувчиларни темир йўли таъминлаши керак бўлган ташиш воситалари миқдори қабул қилинган буюртманомада белгиланган. Қабул қилинган буюртманома, суткалар ва ўн кунлик муддатларда бажариш бўйича ойдинлаштирилади. Темир йўли бўлими бошлиғининг ўн кунлик топшириғида юк жўнатувчига ўн кун ичида ва шу ўн кунликнинг ҳар бир суткасида бериладиган вагонлар сони кўрсатилади. Юк ортиш станцияси ҳар суткада юк жўнатувчига вагонларни ва контейнерларни ўн кунлик топшириққа мувофиқ бериб туриши керак. Ўн кунлик топшириқда кўрсатилган суткалик меъёрдан кам миқдордаги ташиш воситаларини юк жўнатувчига бериш, агарда темир йўли шу ўн кунликнинг айрим кунларида

бермаган вагонларни ўн кунликнинг бошқа кунларида бермаса (ТЙУнинг 146-моддаси) темир йўлини мулкий жавобгарликка маҳкум этади. Қабул қилинган буюртманома меъёрларини бажариш фақатгина бўш вагонларни бериш билан эмас, балки юкли вагонларни (контейнерларни) жуфтлашган операцияларга бериш тартиби билан ҳам амалга оширилади. Лекин, юкли вагонларни жорий суткада қабул қилинган буюртманома бўйича юк ортишни таъминлаш учун берилган деб ҳисоб этиш шундагина мумкин бўладики, агарда юкли вагонни темир йўли юк жўнатувчига жуфтлашган операцияларда туширишга ва ортишга тўла муддатларда берган бўлса. Бунда вагонлар ортиш учун берилган деб, юк тушириш ҳақиқатдан тугаган пайитдан эмас, балки юк тушириш учун белгиланган муддат тугаган пайтдан бошлаб ҳисоб этила бошлайди. Темир йўли транспортида юк ортиш ва тушириш ишлари умумий фойдаланиш жойларида ва ноумумий фойдаланиш жойларида амалга оширилади (ТЙУ нинг 9- моддаси). Маълумки, ноумумий фойдаланиш жойлари мутлақ юк жўнатувчиларнинг (олувчиларнинг) тасарруфида бўлади. Буларга темир йўли шохобчалари, рельс ёни омборлари ва майдонлари киради. Юк ортиш станциянинг ноумумий фойдаланиш жойларида амалга оширилганида вагонларни у жойларга элтиб беришни (подача), ҳамда вагонларни ортиш фронтларига жойлаштириб чиқишни темир йўли амалга оширади. Темир йўл шохобчаларидаги вагонларни элтиб бериш жойлари, уларга кимнинг локомотивида хизмат кўрсатилишига боғлиқ. Темир йўл шохобчаларига шохобча эгаси локомотивларида хизмат кўрсатилганида темир йўли, вагонларни чиқариб қўйиладиган (қабул - қилиш топшириш) йўлгача элтиб беради. Вагонларнинг кейинги ҳаракати ва уларни ортиш фронтларига жойлаштириб чиқишни шохобча эгасининг локомотиви амалга оширади. Темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатиладиган темир йўл шохобчаларига вагонларни олиб кириб бериш (элтиб бериш) ва вагонларни ортиш фронтларига жойлаштириб чиқишни станциянинг манёвр воситаларида (локомотивларида) амалга оширилади.

Юк жўнатувчининг воситаларида юк ортилганида станция вагонларни элтиб бериш вақти ҳақида юк жўнатувчини олдиндан хабардор қилиб қўйиши керак. Темир йўл шохобчасида ўртача суткалик юк ортиш ва тушириш 50 вагондан ортиқ бўлганида вагонларни элтиб бериш жадвал бўйича ёки элтиб беришлар ўртасидаги вақт интервалига риоя қилинган ҳолда белгиланади. Вагонларни юк ортиш учун элтиб бериш ҳақида юк жўнатувчиларни хабардор қилиш тартибини станция бошлиғи белгилайди. Станция юк жўнатувчини вагонларни юк ортиш учун элтиб беришдан 2 соатдан кечикмай хабардор қилиб қўйиши керак. Вагонларни юк ортиш учун элтиб бериш хабарда кўрсатилган вақтдан 2 соатдан кўпроққа кечикиб қолса, станция янгитдан вагонларни келгуси элтиб бериш вақти ҳақида белгиланган тартибда юк жўнатувчини хабардор қилиши керак. Элтиб бериш вақтига риоя қилинмай ёки хабар бермасдан юк ортиш учун элтиб берилган вагонларни, юк жўнатувчи тақдим этилган пайтдаёқ юк ортиш учун қабул қилиши керак. Бунда вагонлар: -белгиланган вақтдан илгарироқ элтиб берилган бўлса - шу вақт бошлангандан; -белгиланган вақтдан кеч қолиб элтиб берилганида, ҳамда хабар бермасдан элтиб берилганида вагон ҳақиқий элтиб берилган пайтдан 2 соат ўтганидан сўнг элтиб берилди деб ҳисобланади. Вагонларни юк ортиш учун элтиб бериш пайтини тўғри ва аниқ белгилаш, унинг меъёрдан ортиқ тўхтаб туриши ва қабул қилинган буюртманомани бажармаслик учун жавобгарликни белгилашда муҳим аҳамият касб этади. Юкни ортиш учун юк жўнатувчига маълум муддат берилади (ТЙУнинг 49-моддаси). Темир йўли бўш вагонларни ва контейнерларни юк ортиш учун шундай ҳисоб билан элтиб бериш керакки, бунда уларнинг элтиб берилган пайтдан токи жорий сутканинг тугашигача юк ортиш учун тўлиқ муддат мавжуд бўлиши керак. Шу ҳолатлардагина бу вагонларни суткалик қабул қилинган буюртманома меъёрларини бажарилишида ҳисобланади. Юк ортиш учун тўлиқ муддатларисиз вагонлар

элтиб берилганида, улар қабул қилинган буюртманома меъёрларини бажарилишида ҳақиқий юк ортилган пайитдан ҳисобланади. Темир йўли юк ортиш учун транспорт воситаларини маълум миқдорда берибгина қолмай, балки ҳолати лозим даражада яроқли ва соз бўлган вагонларни бериши керак. Темир йўли Уставининг 46-моддаси темир йўли юк ортиш учун яроқли, соз, юк қолдиқларидан ва ахлатлардан тозаланган, ҳамда керакли ҳолларда ювилган ва дезинфекция қилинган вагонларни ва контейнерларни бериш кераклигини белгилайди. Вагонларни ва контейнерларни техник созлигини аниқлаш темир йўли зиммасига юклатилади. Вагонларни техник кўриксиз ва унинг натижаларини махсус «ВУ-15» шаклидаги китобга ёзмасдан юк ортиш учун элтиб бериш тақиқланади. Вагонларни белгиланган юкни ташиш учун тижорий муносабатда созлигини, ким юк ортишига қараб темир йўли ёки юк жўнатувчи аниқлайди. Контейнерларни, цистерналарни ва бункерли ярим очиқ вагонларни тижорий муносабатда созлигини юк жўнатувчи аниқлайди. Агарда юк ортиш учун элитиб берилган вагон ва контейнер ўзининг техник ёки тижорий ҳолати бўйича ташилаётган юкни тўла асрашни таъминламаса, юк жўнатувчи бундай вагон ёки контейнерга юк ортишни рад этиши керак. Носоз, яроқсиз вагонларни ёки контейнерларни юк ортиш учун элтиб бериш, темир йўли қабул қилинган буюртманомадан келиб чиқадиган ўз мажбуриятларини лозим даражада бажармаётганлигидан шоҳидлик беради. Юк жўнатувчи носозлиги туфайли юк ортишни рад этган вагонларни ва контейнерларни, қабул қилинган буюртманома меъёрларини бажариш учун элтиб берилган деб ҳисоб қилинмайди. Буларни ўрнига темир йўли юк жўнатувчига яроқли ва соз ташиш воситаларини элитиб бериши керак. Ахлатлардан ва илгари ташилган юкларнинг қолдиқларидан тозаланмаган ташиш воситаларини юк жўнатувчиларга элтиб бериш, Қоидаларга жиддий риоя қилмаслик деб ҳисобланади. Юк жўнатувчи бундай вагонларни қабул қилиб олишни рад этишга ҳақлидир. Лекин, у тозаланмаган ташиш

воситаларини қабул қилиб олишга розилик ҳам бериши мумкин. Бундай ҳолатларда юк жўнатувчи ташиш воситаларини тозалаш мажбуриятини ўз зиммасига олади ва уларга юк ортади. Ушбу вазиятда темир йўли юк жўнатувчига темир йўл Уставининг 51- ва 161-моддасига ва 1-сонли тариф кўрсатмасига мувофиқ жарима тўлайди. Вагонни тозалаш учун станция бошлиғининг ва юк жўнатувчининг битимида белгиланган вақт ажратилади (берилади). Тозаланмаган вагонни юк ортишга элтиб берилганлик фактини тасдиқлаш мақсадида темир йўли умумий шаклдаги акт тузади. Жуфтлашган операцияларда қатнашадиган ташиш воситаларини элитиб берилганида темир йўли ва юк жўнатувчининг муносабатлари бошқача тус олади. Ушбу юк ташиш жараёнида юк жўнатувчи бўлиб иштирок этаётган мижоз бир вақтни ўзида юк олувчи бўлиб ҳам иштирок этаётир. Юк олувчи эса темир йўл Уставининг 51-моддасига мувофиқ вагонлардан (контейнерлардан) юкларни тўлиқ тушириб олиши ва уларни тозалаши керак. Юкни ташишга тақдим этиш. Юк жўнатувчининг қабул қилинган буюртманомадан келиб чиқадиган асосий мажбурияти юкни ташишга тақдим этишдан иборат. Юкни ташишга тақдим этиш эса юк ташиш шартномасини тузишнинг энг керакли шартидир. Бу мажбуриятни лозим даражада бажариш юкларнинг турига ва миқдорига идиши ва ўровига, тамғалашга, керакли ҳужжатларни илова қилишга, транспорт воситаларидан самарали фойдаланишга ва шунга ўхшаш шартларга нисбатан белгиланган талабларга риоя қилиш натижасида таъминланади. Ташишга тақдим этиладиган юк қабул қилинган буюртманомада ёки юк жўнатувчининг бир маротабалик буюртмасини бажаришга қабул қилишда ифодаланган тарафлар битимида белгиланади. Тақдим этилаётган юкларни алмаштиришга ижозат берилади, лекин, фақатгина буюртманома номенклатурасида назарга олинган битта гуруҳ доирасидагина (ТЙУ нинг 36-моддаси), чунки қабул қилинган буюртманоманинг бажариш ҳисоботи, фақат миқдор бўйича эмас, балки ҳар бир турдаги юк бўйича ҳам алоҳида-

алоҳида олиб борилади. Тақдим этилаётган юкларнинг турини алмаштиришга юк жўнатувчининг талабномаси (ходатайство)га кўра станция бошлиғи рухсат беради. Бир гуруҳга кирадиган юкларни иккинчи гуруҳ номенклатурасига кирадиган юклар билан алмаштиришга ижозат (рухсат) берилмайди. Юк жўнатувчи қабул қилинган буюртманомада кўрсатилган миқдордаги юкни ташишга тақдим этиши керак. Бундан ташқари, юк жўнатувчи темир йўли бўлими бошлиғи берган юк ортиш топшириғига мувофиқ ўн кунлик ва суткалик меъёрларга ҳам риоя қилиши керак. Суткалик юк ортиш меъёри ҳар бир жўнатма бўйича аниқлаштирилади. Юк жўнатувчининг юкни ташишга тақдим этиш бўйича тезкор - хўжалик ҳаракатларини юкни ташишга тайёрлаш, уни ташиш воситаларига ортиш ва ташиш ҳужжатларини расмийлаштириш каби ҳаракатларга бўлиш мумкин. Юк ортиш темир йўли зиммасига юклатилган ҳолатларда, юк жўнатувчида юкни вагонга ортиш ўрнига, уни умумий фойдаланиш жойларида ташишга топшириш мажбурияти вужудга келади. Юкни ташишга тайёрлаш - юк жўнатувчининг юкни транспортабел ҳолатга келтириш мажбурияти билан боғлиқдир. Юк жўнатувчининг бу мажбурияти юкни йўқолишидан, кам чиқишидан, бузилишидан ва шикастланишидан ҳимоя қилиш учун, уни идишларда ва ўровларда ташишга тақдим этишини тақозо этади. Идиш ва ўровларга бўлган талаблар давлат стандартларида ва техник шартларида, транспорт Уставларида ва Кодексларида, ҳамда юкларни ташиш Қоидаларида белгиланган. Жумладан, темир йўл Уставининг 42- моддасида «Юкларни йўқолишидан, кам чиқишидан, бузилишидан, шикастланишидан ҳимоя қилиш учун идишларга зарурат бўлса, бундай юклар яроқли, стандарт ва техник талабларга мос келадиган идишларда, қачонки юкларни идиш ва ўровларига стандартлар белгиланмаган бўлса, уларни тўла асрашни таъминловчи яроқли идишларда ташишга топшириш керак.

Қишлоқ хўжалик корхоналаридан ва қишлоқ хўжалик маҳсулотларни тақсимот қилувчи матлубот жамиятларидан жўнатилаётган қишлоқ хўжалик маҳсулотларини ташишда юкларни тўла асрашни таъминловчи ностандарт идишларда ташишга қабул қилиш мумкин» - деб белгиланган. Идиш ва ўровларга стандартлар ва техник шартлар белгиланмаган бўлса, қайсики идиш ва ўров юкнинг характерига ва ташиш шарт- шароитларига, ҳамда юкни тўла асрашни таъминлашга жавоб беришни юк ташувчи ҳал қилади. Нотранспортабел, сифатсиз ва яроқсиз идиш ва ўровларда юкларни ташишга қабул қилишни рад этишга темир йўли, фақат хақли бўлибгина қолмай балки, мажбурдир. Лекин, бундай яроқсиз идишлардаги ёки ўровлардаги юкни ташишга қабул қилиш ҳолатларида юкни тўла асраш учун ташувчи шубҳасиз жавобгар бўлади деган ҳулоса келиб чиқмайди. Бу масала ташилаётган юкни тўла асраш учун транспорт ташкилотининг умумий бош жавобгарлигидан келиб чиққан ҳолда, яъни идиш ва ўровларнинг камчиликларини, юкни қабул қилиш ва ташиш шароитларини ҳисобга олган ҳолда амалга оширилади. Ташишга тақдим этилаётган баъзи бир юклар тамғаланган, яъни юкни кимга тегишли эканлигини ва ўзига хос хусусиятларини аниқловчи ёзувлар ҳамда шартли белгилар билан ифодаланган бўлиши керак. Юкларни тамғалаш уч турдан: товарни тамғалаш; транспортга оид тамғалаш ва махсус тамғалашдан иборат. Товарни тамғалаш савдо ташкилотларига ва истеъмолчиларга маълумот бериш учун керак бўлади. Товар ишлаб чиқарувчи товар тамғасини товарнинг ички ўровига тасвирлаб қўяди. Унда товарнинг номи, тури, нави, артикули, махсулотнинг ранги, ишлаб чиқарилган вақти ва Давлат стандартининг рақами бўлади. Транспортга оид тамғалаш асосий, қўшимча ва ахборот ёзувлардан иборат бўлиб, юк олувчини, тайинланган станцияни ва темир йўлини номлари, жўнатиладиган юклар сони ва ҳар бир юк жойини тартиб рақами, юк жўнатувчини, жўнатувчи пунктни, станцияни ва темир йўлини номлари,

темир йўлига оид тамғалаш, юк жойларининг вазни, габарит ўлчамлари ва ҳажми ҳақида маълумот берилади. Идиш-ўровли ва донали юкларга транспортга оид тамғаларни (темир йўлга оид тамғадан ташқари) юк жўнатувчи тасвирлаб қўйиши керак. Махсус тамғалаш - манипуляция нишонлари ва хавфлилик ёрлиқларидан иборат бўлиб уни юкка жўнатувчи тасвирлаб қўяди. Манипуляция нишонлари - бу юк билан муносабатда бўлиш услубларини кўрсатувчи тасвирдир. Манипуляция нишонлари ва хавфлилик ёрлиқлари юкнинг ўзига хос хусусиятлари ҳақида огоҳлантиради, ҳамда хизматчиларга маҳсулотни ортиш-тушириш, сақлаш ва ташиш услублари ҳақида маълумот беради. Тамғалаш юкларни ташиш ва ортиш-тушириш ишларини бажариш жараёнида тўлиқ асрашни таъминлашга қўшимча кафолат яратади. Юк жўнатувчи юкка тасвирлаган тамғаларни мавжудлигини темир йўли текшириши керак, лекин тамғаларни тўғрилигини ва уни юкнинг характерига мос эканлигини текшириш мажбурияти темир йўли зиммасига юклатилмайди. Шунинг учун тамғалаш камчиликлари туфайли вужудга келган юкни шикастланиши учун темир йўли жавобгар бўлмайди, лекин ташиш қоидаси талабига зид тарзда юкни тамғалашсиз ташишга қабул қилган бўлса, жавобгарликдан озод этилмайди. Нотўғри тамғалашнинг барча ноқулай (фойдасиз) оқибатлари юк жўнатувчининг зиммасига юклатиш «қоидалари» мавжуд. Қабул қилинган буюртманомадан келиб чиқадиган мажбуриятларнинг энг муҳимларидан бири қабул қилинган буюртманомада кўрсатилган миқдордаги юкни ортиб жўнатишдан иборатдир. Юкларни вагонларга ортишни темир йўли ёки юк жўнатувчи амалга оширади. Темир йўл Уставининг 45-моддаси юк ортиш мажбуриятини қуйидагича тақсимлайди: «Вагонларга ва автомобилларга юк ортиш ва улардан юкларни тушириш мажбуриятини қуйидагича тақсимлайди:

а) умумий фойдаланиш жойларида, ҳамда ҳукумат қарорларида назарда тутилган ҳолатларида темир йўли бажаради; б) ноумумий фойдаланиш жойларида, ҳамда умумий фойдаланиш жойларида хавфли ва тез бузулувчан юкларни, хом хайвон маҳсулотларни, оғир вазнли (бир жойда 0,5 тоннадан юқори) ва габаритсиз юкларни, қуйиб ташиладиган суюқ, махсус ҳаракатдаги составда идишсиз тўкиб-уюб ташиладиган ва юк жўнатувчининг ёки юк олувчининг кузатувчиси назоратида ташиладиган юкларни юк жўнатувчилар ва юк олувчилар бажарадилар. Темир йўлида муносиб ортиш-тушириш машина ва асбоблари мавжуд бўлганида юк жўнатувчилар ёки юк олувчилар билан шартнома бўйича юқорида номлари кўрсатилган юклар билан (қуйиб ташиладиган суюқ, хавфли, ҳамда совутиб, иситиб ташиладиган тез бузулувчан юклардан ташқари) ортиш-тушириш ишларини бажаришни темир йўли ўз зиммасига олиши мумкин. Умумий фойдаланиш автомобиль транспортида станцияга (дан) юкларни марказлаштирилган тартибда ташиб келтириш ва ташиб кетиш ташкил этилганида, бу станциядаги ҳамма юкларни (хавфли ва қуйиб ташиладиган суюқ юклардан ташқари) ортиш ва туширишни темир йўли бажаради. Юкларни ортиб ва тушириш учун темир йўли юк жўнатувчилардан ва юк олувчилардан тарифда кўрсатилган миқдорда йиғим ундиради». Юк жўнатувчи давлат темир йўл транспортини бошқариш органи белгилаган муддатларда ( t нор ) вагонларга юкларни ортишлари керак. Станциянинг йўлларида юк ортилганида, вагонларни тўхтаб туриш вақти юк фронтларига вагонларни элтиб берилган пайтдан бошланиб, тўхтаб туришни тугаши (охири) эса бир вақтда элтиб берилган барча гуруҳ вагонларни олиб чиқишга тайёр эканлиги ҳақида юк жўнатувчидан станцияга хабар келгунгача ҳисоб қилинади. Гуруҳдаги ҳар хил муддатли вагонлар элтиб берилганида юк жўнатувчига ортиш учун, энг катта муддатли вагоннинг муддати гуруҳдаги барча вагонлар учун белгиланади.

Вагонни тўхтаб туришининг охирги вақтидан (Т ок ), вагонни тўхтаб туришини бошланиш вақти (Т нач )ни айириб ташласак, вагоннинг юк ортишда тўхтаб турган вақтини ( t гр ) аниқлаймиз, яъни t гр қТ ок - Т нач , соат. Агар t гр > t нор бўлса, вагонлар юк ортишда меъёрий муддатдан ортиқ тўхтаб турган бўлади. Вагоннинг юк ортишда тўхтаб турган вақтидан ( t гр ) , вагонга юк ортиш муддатини ( t нор ) айириб ташласак вагоннинг юк ортишда меъёрдан ортиқ тўхтаб турган вақтини (Δ t ) ни аниқлаймиз, яъни Δ t қ t гр - t нор , соат. Б у Δ t в а қ т у ч у н ю к ж ў н а т у в ч и Т Й У н и н г 1 5 6 - м о д д а с и г а м у в о ф и қ 1 - с о н л и т а р и ф к ў р с а т м а с и д а г и м и қ д о р д а м у л к и й ж а в о б г а р л и к к а ( ж а р и м а г а ) т о р т и л а д и . Темир йўл шохобчаларига темир йўлининг локомотивида хизмат кўрсатилганида вагонларни тўхтаб туриш вақти юқорида кўрсатилган тартибда аниқланади. Темир йўл шохобчасига шохобча эгасининг локомотивида хизмат кўрсатилганида вагоннинг айланиш муддати (оборот вагона) аниқланади. Юкларни ташишга топширишни муҳим шартларидан яна бири – бу юкнинг оғирлигини аниқлашдир. Юкни оғирлиги ҳақидаги маълумот юк ташишдаги ҳуқуқий муносабат иштирокчиларини ўзаро муносабатларини белгилашда муҳим роль ўйнайди, шунинг учун юк ташиш шартномасини тузишда юкнинг оғирлигини кўрсатиб қўйиш ва бу ҳақда келишиб олиш лозим бўлади. Бундай келишувга эришиш учун юкни оғирлигини аниқлаш бўйича тарафларни ҳеч қандай ўзаро ҳаракати ва уни ифодалашни ҳеч қандай алоҳида шакли талаб этилмайди. Юкнинг оғирлигини бир тарафлама тартибда аниқлаш мумкин ва унинг тўғрилигини эътироф этиш учун бу маълумотларни иккинчи тараф албатта текшириб кўриши талаб этилмайди.

Юкларнинг оғирлигини аниқлашни темир йўли умумий фойдаланиш жойларида ва юк жўнатувчилар ноумумий фойдаланиш жойларида амалга оширадилар. Юкнинг оғирлигини трафарет, стандарт бўйича, ҳисоб йўли билан, ўлчаш ёки таҳмин бўйича ҳамма ҳолатларда юк жўнатувчи аниқлайди (ТЙУнинг 54-моддаси). Баъзи бир ҳолатларда (бошоқли дон юкларини, мойли ва ловия экинлари донини, тўкиб-уюб ташиладиган омиҳта емларни ортиб жўнатилганида, юк жўнатувчида вагон ёки элеватор тарозилари мавжуд бўлмаса) юкни оғирлигини темир йўлининг қабул қилувчи – топширувчиси юк жўнатувчининг тарозибони билан биргаликда станциянинг вагон тарозисида аниқлайдилар ва юкхатида уларнинг имзоси билан тасдиқланади. Аммо юк жўнатувчи темир йўлининг қабул қилувчи-топширувчиси билан биргаликда юкни оғирлигини аниқлаши, юкни оғирлигини кам чиқиши учун темир йўли сўзсиз жавобгар деган маънони билдирмайди ва бу масалани ҳал қилишда ташилаётган юкларни тўла асраш учун тарафларни жавобгарлигини тартибига солувчи умумий қоидаларини қўллашни истисно қилмайди. Жўнатувчи станциянинг қабул қилувчи - топширувчиси юкхатига имзо қўйиш факти ташиш хужжатларида юкнинг оғирлиги тўғрисидаги маълумотларни ишончлилигини тасдиқлайди. Бу маълумотларни ишончсизлигини ва юкни кам чиқишида ўзининг айбсизлигини исбот қилиш мушкулоти (бремя) темир йўлининг зиммасида бўлади. Юк жўнатувчи юкни оғирлигини аниқлаган ва уни юкхати (накладной)да кўрсатган барча ҳолатларда ушбу маълумотларни ҳар доим: юкни ташишга қабул қилиб олган пайтдан токи уни юк олувчига топширгунга қадар текшириш ҳуқуқига эга. Темир йўли юкни оғирлигини маълум тизимга асосланган тартибда, танлаб тортиб, текшириб туриши керак (ТЙУнинг 39-моддаси). Лекин ҳуқуқий муносабатда бундай текшириш қачон бажарилиши бефарқ (барибир) эмас, чунки ташишга юкни оғирлигини текширмай қабул қилиш, уни тўла асрамай ташиш ҳолатларида темир йўлини айблилик презумпциясини вужудга келтиради. Юкни вазнини текширишни

актда расмийлаштириш керак, акс ҳолда амалга оширилган текшириш юридик кучга эга бўлмайди, ҳатто бу ҳақида юкхатида тегишли белгилар ёзиб қўйилган бўлса ҳам. Юкларни оғирлигини юкхатида тўғри кўрсатиш кам чиқиши ҳолларида ҳамда вагонларга техник меъёрдан кам юк ортилган ҳолатларда мулкий жавобгарликни аниқлашда амалий аҳамиятга эга бўлади. Юк жўнатувчи ташиш воситаларини қабул қилиб олиб, уларга давлат темир йўл транспортини бошқариш органи белгилаган техник меъёрдан кам бўлмаган миқдорларда юк ортиши керак. Техник меъёр белгиланмаган юклар вагоннинг ёки контейнернинг сиғимидан тўла фойдаланиб ортилиши керак, аммо ижозат берилган кўп юклаш меъёрини ҳисобга олган ҳолда вагоннинг юк кўтариш қобилиятидан ортиқ юк ортиш керак эмас (ТЙУнинг 47- моддаси). Юк жўнатувчилар вагонларнинг техник меъёридан ёки тўла юк кўтариши (сиғими)дан кам юк ортган ҳолатларда мулкий жавобгарликка тортиладилар (ТЙУнинг 159 1 -моддаси). Юк жўнатувчининг мажбуриятига Қоидага ва Техник шартларга риоя қилинган ҳолда вагонларга ва контейнерларга юк ортиш киради. Юкларни вагонларга ва контейнерларга ортишга, жойлаштиришга ва маҳкамлашга қўйиладиган умумий талаблар Техник шартларда берилган. Юкларни шикастланиши кўпчилик ҳолатларда юк ортиш Қоидасига риоя қилмаслик билан боғлиқ бўлиб ва бунинг оқибатида келиб чиққан мулкий жавобгарликни юк жўнатувчининг ёки юк ташувчининг зиммасига юклаш масаласини ҳал қилиш лозим бўлади. Амалдаги қонунчиликда умумий қоидалардан келиб чиққан ҳолда юк ортишни ким бажарган бўлса, ана ўшанинг зиммасига юк ортиш шартлари ва қоидаларини бузилишининг барча ноқулай (фойдасиз) оқибатлари юклатилади. Баъзи бир ҳолатларда темир йўли юк жўнатувчининг юк ортишини тўғрилигини кузатиб туради. Бундай кузатишдан мақсад, вагонларнинг юк кўтариши (сиғими)дан самарали фойдаланиш ва ҳаракат хавфсизлиги, ҳамда юк ортиш қоидасини бузилишини олдини олишни таъминлашдан иборат. Аммо бу кузатув юк

жўнатувчи юк ортиш қоидасининг барча талабларига аниқ риоя қилишига кафолат бермайди ва юк жўнатувчини уларга риоя қилмаслик билан боғлиқ бўлган асоратлар (оқибатлар) учун жавобгарликдан озод этмайди. Агарда иш материалларида юкни шикастланиши уни ортиш ва маҳкамлаш нотўғрилиги натижасида содир бўлганлиги исбот қилинса, юкхатидаги юк ортишни тўғрилиги ҳақидаги темир йўли қабул қилувчи – топширувчисининг белгиси мавжуд эканлиги юк жўнатувчини жавобгарликдан озод этиш учун асос бўла олмайди. Шунинг билан бир қаторда, темир йўли ҳам юк ортишни тўғрилигини кузатиб турган ўзининг ходимларини йўл қўйган хатолари учун жавобгарликдан озод этилмайди. Бундай йўл қўйилган хатолар исбот қилинса, нотўғри юк ортиш сабабли вужудга келган юкларни шикастланиши учун жавобгарлик «аралаш айблилик» тамойиллари бўйича аниқланади. Юк жўнатувчи вагонлар, контейнерлар ва олиб қўйиладиган мосламаларни (тагликлар, боғлағичлар, тўсқичлар ва ш.ў.) шикастлангани ёки йўқолгани учун жарима шаклидаги мулкий жавобгарликка тортилади. Шикастланиш сабабларидан қатъи назар юк жўнатувчи вагон, контейнер ёки олиб қўйиладиган мосламани шикастланган (йўқолган) қисмларини баҳосини беш баробари миқдорида жарима тўлайди (ТЙУнинг 162-моддаси). Юк ортилган ёпиқ вагон, цистерна ва контейнерлар пломбаланиши керак (ТЙУнинг 55-, 67-моддалари). Пломбалаш–ташишга қабул қилинган юкнинг тўла асрашнинг таъминловчи воситаларидан биридир. Юк ортиш кимнинг воситаларида амалга оширилганлигига қараб – темир йўли ёки юк жўнатувчи вагонларни пломбалайди. Контейнерларни юк жўнатувчилар пломбалайди. Қишлоқ хўжалик корхоналарини ва фермерларни қишлоқ хўжалик махсулотлари, фуқароларнинг уй жиҳоз буюмлари ортилган контейнерларни юк жўнатувчининг иштирокида темир йўли ёки транспорт экспедицияси ташкилоти пломбалайди. Ноаниқ излари бўлган пломбалар нуқсонли ҳисобланади ва алмаштириш лозим бўлади. Нуқсонли ёки нотўғри

пломба осилган (илинган) вагонларни ва контейнерларни ташишга қабул қилиш ва юк ортилган станциядан жўнатиш тақиқланади. Юк ташишни ҳужжатлар билан расмийлаштириш темир йўлининг ва юк жўнатувчининг мажбуриятига киради. Темир йўл Уставининг 38- моддасига мувофиқ юк жўнатувчи ҳар бир жўнатма юк учун, юк ташиш шартномасининг мажбурий ёзма шакли ҳисобланган, тўлғазилган юкхатини жўнатувчи станцияга тақдим этиши керак. Белгиланган тартибда тўлғазилган юкхати шартнома тузилганлигини, бинобарин, қабул қилинган буюртманомадан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажарилганлигини тасдиқлайди. Юкхати билан бирга юк жўнатувчи ташиш Қоидаларида назарда тутилган ҳужжатларни (сифат гувоҳномасини ёки тез бузулувчан юклар учун сертификатни, хайвонлар, қушлар, асаларилар, хайвон махсулотлари учун ветеринар гувоҳномасини ва ш.ў.) тақдим этиши керак. Темир йўли юкни қабул қилиб олганидан сўнг йўл қайдномасида ташишни расмийлаштиради. 3. Юк ташиш шартномасининг юридик табиати Юк ташиш шартномаси тушунчаси. Ўзбекистон Республикасининг Фуқаролик Кодексининг 709-моддасида  Йўловчи, багаж ва юк ташиш (қуйида ташиш деб юритилади) ташиш шартномаси асосида амалга оширилади...  -дейилган [2]. Йўловчи, багаж ва юк ташиш шартномасининг тарафлари фуқаролар ва юридик шахслар бўлади. Ташиш шартномаси, тарафларнинг ўз хоҳиш- иродасидан келиб чиққан ҳолда, ФКнинг 354-модддаси талабларига мувофиқ эркин тузилади. ФКнинг ушбу 709-моддасида айрим транспорт турларида ташиш шартлари ва тарафларнинг жавобгарлиги мазкур кодекс, транспорт Уставлари ва Кодексларида, бошқа қонунларда ва уларга мувофиқ чиқарилган Қоидаларда белгиланмаган бўлса, тарафларнинг келишуви билан ФКнинг 345-моддаси талаблари асосида белгиланиши кўрсатилган.

ФКнинг 711-моддаси юк ташиш шартномаси таърифига бағишланган.  Юк ташиш шартномаси бўйича юк ташувчи, жўнатувчи томонидан ўзига ишониб топширилган юкни белгиланган манзилга етказиб беришга ва уни олишга ваколат берилган шахсга (олувчига) топшириш, юк жўнатувчи эса юкни ташиб берилганлик учун белгиланган ҳақни тўлаш мажбуриятини олади. Юк ташиш шартномаси тузилганлиги тегишли транспорт Устави ва Кодексида назарда тутилган ҳужжат (транспорт юкхати, коносамент ёки юкка доир бошқа хужжат)ни тузиш ва уни юк жўнатувчига топшириш йўли билан тасдиқланади  [2]. Мазкур модда юк ташиш шартномасининг берилган таърифи транспортнинг барча турларига жорий қилинади. Юк ташиш шартномасининг тарафлари транспорт соҳасида хўжалик юритувчи субъектлар ва юк жўнатувчилар бўлади. Юк ташувчи сифатида бу шартномада юк ташиш фаолияти билан шуғулланиш ҳуқуқига эга бўлган транспорт эгалари қатнашадилар. Юк жўнатувчилар сифатида бу шартномада корхоналар ҳам, фуқаролар ҳам иштирок этишлари мумкин. Юкни олувчи юк жўнатувчининг ўзи бўлмасдан, балки бошқа шахс бўлганида юк ташиш шартномасида қатнашувчи тарафлар билан бир қаторда бундай шахс ҳам юк ташувчига нисбатан шартномадан келиб чиқадиган ҳуқуқ ва бурчларни бевосита олувчи бўлади. Юк ташиш шартномаси ҳақ бараварига тузиладиган шартнома ҳисобланади. Юк жўнатувчи ҳар қандай юк ташилгани учун кира ҳақини ва бошқа қўшимча йиғимларни юкни топшириш чоғида тўлашга мажбур. Кира ҳақининг ва қўшимча йиғимларнинг миқдори белгиланган тартибда тасдиқланган тарифларда кўрсатилган. Юк ташиш шартномаси муайян ҳужжатларни, чуночи: темир йўл, дарё, ҳаво ва автомобил транспортида – транспорт юкхати ёки юкка доир бошқа ҳужжатларни тўлғазиш йўли билан ёзма равишда тузилади. Демак, юк ташишлар шартнома асосида амалга

оширилар экан. Хўш шартноманинг ўзи нима. ФКнинг 353-моддасида шартнома таърифи берилган. “Икки ёки бир неча шахснинг фуқаролик ҳуқуқлари ва бурчларини вужудга келтириш, ўзгартириш ёки бекор қилиш ҳақидаги келишуви шартнома” - дейилади [2]. Шартнома жамиятда моддий ва номоддий неъматларни ишлаб чиқариш, истеъмол қилиш соҳасида эхтиёж ва таклиф қилиш масалаларини оқилона белгилаш, тўғри ҳал қилиш учун имконият яратади. Унинг кенг кўламда қўлланиши жамиятнинг турли соҳаларда, жумладан мулкий муносабатларни ҳуқуқий тартибга солиш соҳасида ҳам демократик тамойилларнинг ривож топишидан дарак беради. Шартноманинг ўзи ўз маъноси ва моҳияти билан демократияни ифода этади. Унинг бундай хусусиятининг ўзига хос маъноси унда қатнашувчи тарафларнинг ҳақиқий хоҳиш ва иродаларини ифода этишдан иборат. Умумий фойдаланишдаги транспортда ташиш шартномаси оммавий шартнома бўлганлиги сабабли, ФКнинг 358-моддаси қоидалари қўлланилади. Оммавий шартнома биринчи галда истеъмолчилар, фуқароларнинг манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган. Унинг воситасида бозор мунособатларида монополия ҳолатини эгаллаган тадбиркорлар томонидан ўзбошимчалик, яккаҳокимлик ҳаракатларига мумкин қадар йўл қўймаслик, бундай ҳолларнинг олдини олиш масалаларини ҳал қилиш мақсад қилиб қўйилган. Оммавий шартноманинг хусусияти шундан иборатки, чакана савдо, умум фойдаланадиган транспортда юк ва йўловчиларни ташиш, ишлар бажариш ёки хизмат кўрсатиш, алоқа хизмати, энергия билан таъминлаш, тиббий хизмат ва шу каби фаолиятлар билан шуғулланувчи тижоратчи ташкилотлар, корхоналар ўзларига мурожаат қилган ҳар бир шахсга нисбатан бир хил ва бир текисда муомалада бўлишлари керак. Шартнома шартлари, масалан, унинг нархи ҳамма истеъмолчилар учун баб-баробар. Айрим

истеъмолчилар қонун ҳужжатларида белгиланган имтиёзлардан фойдаланишлари мумкин [4]. Шартнома тузилиши унинг тарафлари ўртасида ҳуқуқ ва мажбуриятларни, мажбуриятларини бажармаганида ёки лозим даражада бажармаганда ва бунинг оқибатида зарар етказилганида эса жавобгарликни келтириб чиқаради. ФКнинг 234- моддасида мажбурият тушунчаси ва унинг вужудга келиш асослари берилган.  Мажбурият –фуқаролик ҳуқуқий мунособати бўлиб унга асосан бир шахс (қарздор) бошқа шахс (кредитор) фойдасига муайян ҳаракатни амалга оширишга, чунончи  мол-мулкни топшириш, ишни бажариш, хизматлар кўрсатиш, пул тўлаш ва ҳоказо ёки муайян ҳаракатдан ўзини сақлашга мажбур бўлади, кредитор эса - қарздордан ўзининг мажбуриятларини бажаришини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Мажбуриятлар шартномадан, зиён етказиш натижасида ҳамда ушбу Кодексда кўрсатилган бошқа асослардан келиб чиқади  [2]. Мажбурият бўйича бирон бир ҳаракатни бажаришга ёки бажаришдан ўзини сақлашга мажбур бўлган тараф-қарздор, ушбу ҳаракатни бажаришни ёки бажармасликни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлган тараф-кредитор деб ҳисобланади. Шунга кўра мажбуриятларнинг субъектлари  қарздор  ва  кредитор  деб юритилади. Айрим мажбуриятлар, масалан, қарз шартномасида бир тараф (қарз берувчи) фақат кредитор бўлиб ҳисобланса, иккинчи тараф (қарз олувчи) фақат қарздор ҳисобланади. Лекин кўпинча мажбуриятдаги тарафлар бир йўла ҳам кредитор, ҳам қарздор бўлиб қатнашадилар [4]. Масалан, юк ташишда юк жўнатувчи юкни транспортга топширишда, кира ҳақини тўлашда қарздорга ўхшаса, ташувчи берган транспорт воситаларини тегишли юкни ортиш учун қабул қилиб олишида эса кредиторга ўхшайди; худди шунингдек, ташувчи юкни қабул қилиб олишда ва кира ҳақини олишда кредиторга ўхшаса, юк ортиш учун муносиб

транспорт воситасини беришда қарздорга ўхшайди. Мажбурият актив (ҳаракатни бажариш) ёки пассив (ҳаракатдан сақланиш) бўлиши мумкин. Қабул қилинган буюртманома, унинг бевосита ижрочиларига- темир йўлига ва юк жўнатувчига етказиш улар ўртасида ҳуқуқий муносабатларни пайдо қилади, яъни улар ўртасида фуқаролик ҳуқуқларини келтириб чиқаради. Темир йўли ва юк жўнатувчи фуқаролик ҳуқуқий мажбуриятларини бажармасалар бир-бирлари олдида мулкий жавобгарликка тортиладилар. Қабул қилинган буюртманомадан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажарилиши тарафларни юк ташиш шартномасига киришларини билдиради. Қабул қилинган буюртманомани бажарилиши юк ташиш шартномасини тузилиши билан амалга ошади. Темир йўл Уставининг 37-моддасида  Юк ташиш шартномаси бўйича темир йўли юк жўнатувчи унга ишониб топширган юкни белгиланган манзилга етказиб бериш ва уни ваколатли шахсга (юк олувчига) топшириш мажбуриятини олади, юк жўнатувчи эса юкни ташиб берганлиги учун белгиланган ҳақни тўлаш мажбуриятини олади  - дейилган. Юк жўнатувчининг юкни ташишга тақдим этиши ва темир йўли уни қабул қилиши шартнома аҳамиятига эга бўлган юкхати асосида амалга оширилади. Юк ташиш шартномасини темир йўли ва юк жўнатувчи тарафлар керакли мажбуриятларга ва шартларга риоя қилиб тузадилар. Юк ташиш бўйича умумий ҳуқуқий муносабатлар структураси анчагина мураккабдир. У қабул қилинган буюртманомадан бевосита пайдо бўладиган мажбуриятларнинг, унинг таркибий қисми ҳисобланган, юк ташиш шартномасини тузиш мажбурияти ва юк ташиш шартномасидан пайдо бўладиган мажбуриятларнинг мажмуидан иборат. Фуқаролик-ҳуқуқий санкциялари фақатгина қабул қилинган буюртманомадан пайдо бўлган ташиш воситаларини етказиб бериш ва юкни ташишга тақдим этиш мажбуриятидан иборат бўлмай, балки қабул қилинган буюртманомадан пайдо бўлган юк ташиш шартномасини йўналишлари бўйича тузиш мажбуриятидан ҳам иборатдир. Юк жўнатувчилар қабул

қилинган буюртманомада қайд этилган, тайинланган темир йўллар бўйича юк ортишни бажармаганлиги учун ҳам мулкий жавобгарликка тортиладилар. Шунинг билан бирга, шартнома иштирокчиларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, юк ташишдаги ҳуқуқий муносабатлари ташиш жараёнининг баъзи жабхаларидаги бошқа мажбуриятларнинг мазмунларини ҳам ташкил қилади. Бу мажбуриятлар умумий фойдаланиш автотранспортида юкларни марказлаштирилган тартибда ташиб келтириш ва ташиб кетиш шартномасидан (ТЙУнинг 45-ва 68-моддалари), темир йўл шохобчаларини эксплуатацияси ёки вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш шартномасидан (ТЙУнинг 87-ва 89-моддалари) ва баъзи бир ҳолларда бошқа шартномалардан пайдо бўладиган мажбуриятлардир. Юқорида таъкидланганлардан кўриниб турибдики, юк ташиш шартномаси ҳуқуқ ва мажбуриятлари юк ташиш жараёнини бошқариш ва ташкил этишда келиб чиқувчи ҳуқуқ ва мажбуриятларни ҳам ўз ичига олади. Юк ташиш шартномаси мустақил турдаги шартномадир. Юк ташиш шартномаси-мустақил турдаги шартномадир, унинг предмети транспорт хизматидир, яъни юкларни жойини ўзгартириш хизматидир. Юк ташиш шартномасининг асосий мазмуни шундан иборатки, темир йўли юкни тайинланган манзилга элтиб бериш ва уни юк олувчига топшириш мажбуриятини олади. Юк ташиш шартномаси буюртмага асосланган шартномадир, яъни темир йўли ва юк жўнатувчи учун мажбурий бўлган қабул қилинган буюртманома топшириқлари асосида ва уни ижро этиш мақсадида тузилади. Буюртманомаларга асосланган шартномаларни тузиш, шартнома мазмунини қабул қилинган буюртманома топшириқларига мувофиқ бўлиш тамойилларига асосланади, яъни қабул қилинган буюртманомадаги кўрсаткичларга уни бажарилиш жараёнида эришилади. Лекин буюртманомага асосланган шартнома қабул қилинган буюртманома топшириқларини оддий такрорлашдан иборат эмас. Ташиш бўйича муносабатларда буюртманома қанчалик юқори даражадаги аниқликка

етказилса ҳам, ҳар бир партиядаги юкни жўнатиш таъминланса ҳам, тарафларнинг хоҳишига ҳавола килинадиган масалалар учун ўрин қолади, чунки қабул қилинган буюртманома қанчалик аниқ ва мукаммал бўлмасин, у ҳар қайси бир маротабалик ташишнинг барча шарт шароитларини инобатга ололмайди. Бу масалани эса шартнома ҳал қилади. Темир йўл транспортида ташиш бўйича муносабатлар императив меъёрлар билан тартибга солинади, шунинг учун тарафларнинг хоҳиши бўйича ташиш шартларини белгилаш чегараси темир йўлларда анчагина тор. Юкларни ташиш шарт- шароитларга нисбатан битимлар рамкасининг чекланганлиги ва шартнома мазмунини индивидуаллашганлиги, шартнома тузишда белгиланган тартибга тарафлар сўзсиз риоя қилишлари билан ҳам таъминланади. Шундай бўлса ҳам, юк ташиш бўйича мажбуриятларда шартнома, унинг субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини келиб чиқиши ва шаклланиши учун ҳуқуқни вужудга келтирувчи аҳамиятини йўқотмайди. Масалан, шартнома юк жўнатувчи учун: кира ҳақини ва бошқа йиғимларини тўлаш мажбуриятини; тайинланган станцияда юк олувчи мавжуд бўлмаганида юк билан қандай йўсинда иш тутиш кераклиги ҳақида кўрсатма бериш мажбуриятини юклайди. Юк ташувчи учун эса: юкларни тўла асраш мажбуриятини; тайинланган манзилга юкларни белгиланган муддатларда етказиб бериш мажбуриятини; юкни олишга ваколат берилган шахсга (олувчига) топшириш каби мажбуриятларини вужудга келтиради ва юк ташиш бўйича мажбуриятларнинг ажралмас таркибий қисмини ташкил этади. Қабул қилинган буюртманома эса бундай мажбуриятларни вужудга келтирмайди. Юк ташиш шартномаси ҳаққонийдир. Уни тузиш учун темир йўли ва юк жўнатувчининг битими етарли бўлмай, балки жўнатувчи юкни темир йўлига топшириш керак, чунки темир йўли ўзига ишониб топширилган юкни тайинланган манзилга элтиб беришга ваъда беради. Шунинг учун темир йўли юкни ташишга қабул қилиб олган пайтдан бошлаб, шартнома тузилган ҳисобланади. Жўнатувчи юкни топшириши ва ташувчи уни қабул қилиб

олиш ҳаракатлари ташиш шартномасини тузилганлиги ҳақида гувоҳлик беради. Ташувчи юкни қабул қилиб олган пайтдан бошлаб юкни йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши, шикастланиши ва етказиб берилиши кечиктирилганлиги учун, жўнатувчи эса кира ҳақини ўз вақтида тўламаганлиги ва ташишга тақдим этилган юкни нотўғри номлаш учун жавобгар бўлади. Юк ташиш шартномаси муддатлидир, яъни унинг фаолият муддати, юк ташиш мажбуриятларини ижро этиш муддати билан аниқланади. Юкларни етказиб бериш муддати темир йўли юк ташиш шартномасининг мажбурий шартларидан ҳисобланади. Чунки ташиш мажбуриятларини ижро этиш юкни топшириш билан тугайди. Ташиш шартномасини ижро этиш муддати ўзида, юкни етказиб бериш муддатидан ташқари, уни тайинланган станцияда топшириш учун керакли бўлган вақтни ҳам қамраб олади. Юкларни элтиб бериш муддати тарафларни битими билан эмас, балки меъёрий хужжатлар асосида аниқланади. Юк ташиш шартномаси ҳақ эвазига (бараварига) тузила- диган шартномалар турига киради, чунки шартноманинг ҳар бир тарафи ўзининг маълум мулкий манфаатларини қаноатлантиришини назарда тутадилар. Юк жўнатувчи кўрсатилган темир йўл хизмати учун тарифга мувофиқ юк ташиш кира ҳақларини ва йиғимларини тўлайди. Бундан ташқари, юк ташиш шартномаси ўзародир, чунки шартноманинг ҳар бир тарафи маълум ҳуқуқларга ва мажбуриятларга эга бўлиб ўзининг ҳар бир ҳаракатига, бошқа тарафнинг маълум ҳаракатларини талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Темир йўли юкни етказиб беришга ваъда беради, юк жўнатувчи эса бунинг учун юк ташиш хақини тўлашга ваъда беради. Юк ташиш шартномасининг тарафлари ва иштирокчилари. Юк ташиш шартномасидаги тарафлар юк жўнатувчи ва темир йўлидир. Юк ташиш бўйича ҳаққоний шартнома асосида мажбуриятларнинг шаклланишини иккита босқичга ажратиш мумкин–шартномаолди ва шартномавий мажбуриятлар. Юк ташиш ҳуқуқий муносабатлари

субъектлари ҳақидаги масалани мана шу икки босқичга нисбатан кўриб чиқиш мақсадга мувофиқдир. Шартнома олди босқичдаги юк ташиш бўйича мажбуриятларнинг субъектлари қабул қилинган буюртманома адресатларидир, яъни юк жўнатувчи ва юк ташувчидир. Юк жўнатувчи деб барча ҳолатларда қабул қилинган буюртманома меъёрлари белгиланган ташкилот эътироф этилади, юкни ортиб жўнатишни ким амалга оширишидан қатъи назар. Юкни ортиб жўнатишни эса қабул қилинган буюртманома меъёрлари белгиланган хўжалик идораси ёки бошқа транспорт экспедицияси хизмати кўрсатиш ташкилоти амалга ошириши мумкин. Бу мажбуриятларини иккинчи тарафи ташувчининг қабул қилинган буюртманома адресати бўлиб, юк жўнатиш пунктидаги транспорт ташкилоти эътироф этилади, чунки юкни ташишга топшириш, бинобарин, юк ташиш жараёнинг бошланиши ана шу юк жўнатиш пунктидаги транспорт ташкилотида амалга оширилади. Ташиш – бу алоҳида моддий неъматлар ишлаб чиқариш соҳаси – транспорт саноатининг маҳсулотидир. Ташиш жараёнининг ўзига хослиги шундан иборатки, у муомала жараёни доирасидаги ишлаб чиқариш жараёнини давом этиши ҳисобланади. Шунинг учун ишлаб чиқариш жараёнида ташувчи бўлиб фақат умумий фойдаланиш транспорт ташкилотлари қатнаша оладилар, қайсики улар учун ташиш – товарларни ишлаб чиқариш соҳасидан истеъмол соҳасига жойини ўзгартириш, алоҳида фаолият бўлиб, уларнинг ҳуқуқий лаёқатининг таркибий қисмини ташкил этади. Ташиш бўйича мажбуриятлар субъектларининг шартнома олди босқичидаги ҳуқуқий ҳолатининг ўзига хослиги шундан иборатки уларни на бир тарафлама ўз хоҳишини изҳор этиш билан ва на тарафлар битими билан ўзгартириш мумкин эмас. Ташиш бўйича мажбуриятларнинг шартномавий босқичи шундан иборатки, шартнома тузилиши билан унинг янги иштирокчилари (қатнашчилари) пайдо бўлади (ташувчи тарафида – оралиқ ва охирги

транспорт ташкилотлари). Бундан ташқари, ташишда бошқа турдаги транспортлар иштирок этса ҳам аососан ташиш шартномаси фақат жўнатиш пунктдаги транспорт ташкилоти билан тузилади. Бунинг оқибатида қабул қилинган буюртманомадаги ташувчи - шартномадагига, шартномадаги эса асосий ташувчи билан тўғри келмайди. Бошқа тарафдан эса юк жўнатувчи сифатида қабул қилинган буюртманома меъёрлари белгиланган ташкилот эмас, балки махсус шартнома асосида бошқа ташкилот иштирок этиши мумкин. Бунинг оқибатида қабул қилинган буюртманомадаги юк жўнатувчи ҳар доим ҳам шартномадаги билан, шартномадаги эса асосий юк жўнатувчи билан тўғри келмайди. Шундан маълум бўладики, ташиш шартномасидаги боғланишлар тузилмаси оддий (шартнома субъектлари унинг ижрочилари билан тўғри келганида) ёки мураккаб (шартнома субъектлари унинг ижрочилари билан тўла ёки қисман тўғри келмаганида) бўлиши мумкин. Юкни жўнатиш билан боғлиқ бўлган операцияларини транспорт – экспедицияси ташкилотлари (ТЭТ) ҳам амалга оширишлари, қайсики улар мижозларнинг номидан ва ўзларининг шахсий номларидан иштирок этишлари мумкин. Биринчи ҳолатда юк жўнатувчи бўлиб шу ташкилот ҳисобланади, қайсики унинг номидан ташиш шартномасини тузишда ТЭТ иштирок этади ва шартномавий боғланишлар мураккаб тузилмада таърифланади. Агарда ташиш шартномасини тузишда ТЭТ ўз шахсий номидан қатнашса, ташиш бўйича шартномавий боғланишлар оддий тузилмада ифодаланади. Аммо ташиш шартномасини тузишда ТЭТ ўз номидан иштирок этадими ёки мижознинг номидан иштирок этадими, бундан қатъи назар у юк жўнатувчи учун белгиланган ҳуқуқлардан фойдаланади ва мажбуриятлар ҳамда жавобгарликлар унинг зиммасига юклатилади (ТЙУ нинг 68-моддаси). Юк олувчининг юк ташиш шартномасидаги ўрни. Юк ташиш шартномасининг ўзига хос ҳусусиятлари шундан иборатки, икки шахс – юк жўнатувчи ва темир йўли тузган шартномадан келиб чиқадиган юк ташиш ҳуқуқий муносабатларнинг иштирокчиси (қатнашчиси), учинчи шахс – юк

олувчи бўлиб қолади, қайсики унга темир йўли юкни топшириши керак бўлади. Юк олувчини белгиламасдан ташиш шартномасини тузишнинг ўзини ақлга сиғдириб бўлмайди, акс ҳолда ташиш шартномасидан келиб чиқадиган темир йўли мажбуриятларидан бири – ваколатли шахсга юкни топшириш имконияти бўлмайди. Юк олувчининг (учинчи шахснинг) ҳуқуқи юк жўнатувчи унинг фойдасига тузган ташиш шартномасидан келиб чиқади. Учинчи шахснинг ҳуқуқий муносабатлари икки томонлама хусусиятга эга бўлади. Учинчи шахс ташиш шартномасида ўзи учун белгиланган ҳуқуқлардан фойдаланишга розилик бериш билан бир қаторда, маълум мажбуриятларни қабул қилиши ҳам керак бўлади. Ташиш шартномаси юк жўнатувчилар ва юк олувчилар учун бошқа шартномалардан (етказиб бериш, олди-сотди каби.) келиб чиқадиган мажбуриятларни ижро этиш воситасидир. Ушбу шартномаларни тузишда маҳсулот харидори (кейинчалик ташиш шартномаси бўйича юк олувчи) уни (маҳсулотни) қабул қилиб олиш мажбуриятини ўзига олади, шартномада эса маҳсулотни олувчига етказиб бериш усуллари белгиланади. Шундай экан буюртма берилган маҳсулотни бўлғуси олувчиси тегишли (етказиб бериш, олди - сотди) шартномани тузишда юк ташиш шартномасини тузиш учун розилик беради ва фақатгина транспорт ташкилотидан юкни қабул қилиб олиш мажбуриятини олибгина қолмай, балки ташиш шартномасидан келиб чиқадиган бошқа ҳаракатларни ҳам амалга ошириш мажбуриятини олади. Шундай қилиб, юк олувчининг транспорт ташкилотидан юкни қабул қилиб олиш мажбурияти, бу унинг бошқа шартнома субъекти олдидаги мажбуриятидир. Бу мажбурият юк олувчининг ва юк жўнатувчининг юк ташиш ҳуқуқий муносабатлари доираси ташқарисидаги муносабатларидан келиб чиқади. Ташиш шартномаси уни ҳаққоний бажарилишни таъминлайди. Шундай қилиб, юк олувчининг юк ташиш муносабатларида учинчи шахс сифатида иштирок этиши, юк жўнатувчи унинг фойдасига ташиш шартномасини тузишдаги ҳаракатларига, ҳамда умумий қоидалар бўйича, юк

олувчининг юк жўнатувчи билан етказиб бериш шартномасини ёки бошқа шартномани тузишда ифодаланган ўз хоҳишларини эркин изҳор этишга асосланади. Аммо бу ташиш шартномасини кўп тарафлама шартнома деб таърифлашга ва уни уч шахс битими деб ҳисоблашга асос бўла олмайди. Ташиш шартномаси фақат унинг ўзига алоқадор бўлган қатор ўзига хос характерли ҳусусиятларига эга. Ташиш шартномаси ҳамма шартномаларга ўхшаб икки шахснинг – темир йўлининг ва юк жўнатувчининг ўртасида тузилади. Лекин, ташиш шартномаси учинчи шахс – юк олувчининг фойдасига тузилади, чунки юк ташиш унинг манфаати учун амалга оширилади ва юк унинг адресига етказиб берилади. Бу учинчи шахс ташиш шартномасидан манфаатдор шахс ҳисобланади. Шартнома тузиш пайтида ва уни ижро этиш жараёнида юк олувчи ҳозир бўлмайди. Ва, ниҳоят, бу учинчи шахс ташиш шартномасини ижро этилишидан манфаатдор бўлсада, аммо шартнома шартларига таъсир ўтказа олмайди, чунки кира хақи ва қўшимча йиғимлар миқдори, ҳамда ташишни бажаришни таъминлаш тартиблари ташиш қоидалари асосида амалга оширилади ва бу қоидаларни ҳатто фойдасига ташиш шартномаси бажарилаётган шахснинг хоҳиши билан ҳам ўзгартириш мумкин эмас. Шундай қилиб, ташиш шартномаси ташувчи ва юк жўнатувчи ўртасида, уни тузишда ҳозир бўлмаган ва иштирок этмаган юк олувчи фойдасига тузилади, яъни учинчи шахс учун маълум ҳуқуқларни ва мажбуриятларини вужудга келтирилади. Темир йўли ва юк жўнатувчи ташиш шартномасини тузган пайтидан бошлаб юк олувчида ҳуқуқ вужудга келади, яъни мана шу пайтдан эътиборан юкни тайинланган станцияга етказиб берилишини талаб қилувчи ҳуқуқ вужудга келади. Темир йўли мазкур юк олувчи адресига юкни етказиб бериш бўйича мажбуриятларни бажармаганида ёки лозим даражада бажармаганида, юк олувчи юкнинг йўқолишини, кам чиқишини, бузилишини, шикастланишини ёки етказиб берилиши кечиктирилиши сабаблари бўйича талаблар қўйишга ҳақли бўлади. Бундан ташқари, юк олувчи темир йўлига

ташиш шартномасидан келиб чиқадиган бошқа талабларни ҳам қўйиши мумкин. Масалан, агарда юк тушириш темир йўлининг мажбурияти бўлса, юкни темир йўли воситаларида тушириб беришни талаб қилиши ва ҳоказо (ТЙУ нинг 45-моддаси). Буларни ҳаммаси юк ташиш шартномаси учинчи шахс фойдасига тузилган шартнома деб эътироф этишга асос бўла олади. Юк ташиш шартномаси бўйича юк олувчи фақатгина ҳуқуққа эга бўлибгина қолмай, балки юк тайинланган станцияга етиб келгач, унинг зиммасига маълум бир мажбуриятлар юклатилади. ТЙУ нинг 62-моддасига мувофиқ "Юк олувчи ўз адресига келган юкни қабул қилиб олиши ва станциядан олиб чиқиб кетишга мажбурдир. Юкларни сақлаш ва олиб чиқиб кетиш Қоидаларда белгиланган. Етиб келган юклар тайинланган станцияларда 24 соат давомида бепул сақланади. Бу муддат темир йўл воситаларида юк ёки контейнер туширилган куннинг соат 24.00 дан ёки вагонни юк олувчининг воситаларида туширишга элтиб берилган куннинг соат 24.00 дан бошлаб ҳисобланади. Станцияда юкларни белгиланган муддатлардан кўпроқ сақланганлиги учун тарифда белгиланган миқдорда йиғимлар юк олувчидан ундирилади. Мансабдор шахслар юкларни ўз вақтида станциядан олиб чиқиб кетмаганликлари учун белгиланган тартибда маъмурий, мулкий ёки жиноий жавобгарликка тортиладилар". Ноумумий фойдаланиш ва баъзи бир ҳолатларда (хавфли, тез бузулувчан, оғир вазнли, габаритсиз ва ҳ.к. юкларни) умумий фойдаланиш жойларида юкларни тушириб олиш юк олувчининг мажбуриятларига киради (ТЙУ нинг 45-моддаси). Бундай вазиятларда вагонлардан юкларни юк олувчи ўз воситаларида тушириб олиши керак. Шунингдек, юк олувчи темир йўли билан тўла ҳисоб – китоб қилиши кераклиги ТЙУ нинг 64 – моддасида белгиланган. Бу моддага мувофиқ " Тайинланган станцияда юк, юкхатида кўрсатилган юк олувчи темир йўлига тегишли бўлган барча ҳақларни тўлаганидан кейин берилади .

Йўл қайдномасига (дорожнўе ведомости) юк олувчи юкни қабул қилиб олганлиги ҳақида имзо чекади . Агар темир йўли юкни юкхатида кўрсатилган юк олувчига топшириш имкониятини топа олмаса, темир йўли юк жўнатувчининг кўрсатмасига мувофиқ юк билан иш тутади, бунинг учун эса юк жўнатувчи хабар олган кунидан эътиборан уч сутка муддатида қандай йўсинда иш тутиш кераклиги ҳақида маълумот бериши керак". Юк олувчининг юкни қабул қилиб олишга розилиги борми– йўқми бундан қатъи назар унинг мажбуриятлари вужудга келади. Агар юк, юк олувчининг манзилига унинг буюртмасисиз келган бўлса ҳам, у бари бир юкни қабул қилиб олишга, ҳамда ташиш воситаларини ва темир йўли омбор майдонларини бўшатиб юкни станциядан олиб чиқиб кетишга мажбур. Чунки юк олувчининг ушбу мажбурияти ТЙУнинг 63-моддасида белгиланган бўлиб, унда қуйидагилар баён этилган. "Агар юк олувчининг адресига шартномада, буюртмада кўрсатилмаган юк келган тақдирда ҳам, юк олувчи юкни станциядан қабул қилиб олиб, масъулиятли сақлашга қўйиши керак. Агарда юкни сифати бузилиши ёки шикастланиши натижасида шу даражада ўзгариб кетсаки, юкдан тўлиқ ёки қисман фойдаланиш имконияти бўлмаса, истисно ҳолларда юк олувчи юкни қабул қилиб олишни рад қилиши мумкин. Юкни ўз вақтида юк олувчи тушириб ва олиб чиқиб кетмаганлиги сабабли содир бўлган юкни бузилиши ва шикастланиши, ҳамда вагонларни темир йўл шохобчаларида ва станцияларда юк олувчига боғлиқ сабаблар оқибатида тўхтаб туриши учун жавобгарлик юк олувчи зиммасига юкланади". Тайинланган станцияга юкни етказиб бериб, темир йўли юк ташиш шартномасидан келиб чиқадиган ўз мажбуриятларини ижро этиш учун ҳаққоний (реал) имкониятлар яратади. Агар юк олувчи юкни қабул қилиб олмаса, темир йўли юкни топшира олмайди, яъни ўзининг мажбуриятларини

бажара олмайди. Юк олувчига юкни қабул қилиб олиш мажбуриятларини юклаш темир йўли учун юк ташиш бўйича ўз мажбуриятларини ҳаққоний бажаришини таъминлайди (чунки юк ташиш шартномаси юк олувчининг фойдасига тузилган). Бевосита тўғри ва бевосита тўғри аралаш қатновларда юк ташиш ҳуқуқий муносабатлари. ЎТЙ ДАТК да юк ташиш маҳаллий (ички) ва бевосита тўғри (давлатлараро ва халқаро) қатновларда амалга оширилади. Аммо ташиш шартномаси иштирокчилари фақатгина темир йўли бўлибгина қолмай, балки бошқа турдаги транспорт ташкилотлари ҳам бўлиши мумкин. Бу ҳолатда бир йўналишда ҳар хил транспортда (аниқроғи–бевосита тўғри аралаш қатновда) ташиш юзага келади. ФК нинг 713-моддасида бундай ташишларни транспортнинг барча турлари учун умумий бўлган таърифи берилган, яъни "Ҳар хил транспортда ягона транспорт ҳужжати асосида йўловчи, багаж ва юк ташилганида (бир йўналишда ҳар хил транспортда ташиш) транспорт ташкилотларининг ўзаро муносабатлари, шунингдек, бундай ташишнинг ташкил қилиш тартиби бир йўналишда ҳар хил (аралаш) транспортда ташишга доир қонун хужжатларига мувофиқ тегишли турдаги транспорт ташкилотлари ўртасидаги келишув билан белгиланади". Темир йўл Уставининг 96-моддасида "Темир йўл транспорти юк, йўловчи ва багаж ташишларни ҳар хил денгиз, дарё, автомобил ва ҳаво транспорти билан ўзаро яқин хамкорликда бўлиб, темир йўли–сув; темир йўли–автомобил; темир йўли–сув–автомобил; зарур ҳолатларда эса темир йўли–ҳаво ва бошқа йўналишларда бевосита тўғри аралаш қатновлар тизимида ташкил қилади. Бевосита тўғри аралаш қатновда ташиш ҳамма (бутун) йўл сафарига тузилган ягона транспорт хужжати асосида амалга оширилади", дейилган. Ушбу ҳолатда юк ташишнинг мураккаб ҳуқуқий муносабатлари вужудга келиб, қайсики унинг иштирокчилари юкнинг йўл сафарида жойлашган барча турдаги транспортнинг ташкилотларидир. Бевосита тўғри аралаш қатновлардаги ҳуқуқий муносабатлар, жўнатиш пунктида жойлашган

транспорт ташкилоти билан юк жўнатувчи ёки йўловчи тузган ягона шартнома асосида вужудга келади. Фуқаролик ҳуқуқларидаги ҳукм сураётган мулоҳазага кўра бевосита тўғри аралаш қатновда шартнома бўйича юк жўнатувчига қарама-қарши турадиган тараф ташиш жараёнинг барча иштирокчилари ҳисобланади. Юк жўнатиш пунктидаги транспорт ташкилоти ва барча кейинги транспорт ташкилотлари-ташиш иштирокчилари ўртасидаги муносабатларни белгилайдиган ҳуқуқий шакл-вакиллик ҳисобланади. Юк жўнатиш пунктидаги транспорт ташкилоти ташиш шартномасини тузишда, ўзининг номидан ва ташиш бўйича мажбуриятларни бажаришда иштирок этувчи барча транспорт ташкилотлари номидан уларнинг қонуний вакили бўлиб қатнашади. Бевосита тўғри ва бевосита тўғри аралаш қатновларда юк ташишшартномасини тузишда кўп сонли қарздор–ташувчилар ўртасидаги мажбурий ҳуқуқий муносабатлар вужудга келадики, уларнинг ҳар бири ўзидан олдинги транспорт ташкилотидан юкни қабул қилиб, муносиб юк сафари участкасида ташиш бўйича ўзининг, дастлабки транспорт ташкилоти тузган шартномадан келиб чиққан, мажбуриятларни бажариши керак бўлади. Бошқа транспорт ташкилоти номидан ташиш шартномасини тузишдаги дастлабки транспорт ташкилотининг ваколати, транспорт муассасалари (ведомства) темир йўл станцияларини, дарё ва денгиз портларини, пристанларини, автостанцияларини, зарур ҳолатларда эса аэропортларни ташиш шартномаси бўйича мажбуриятларини ташкил қилувчи операцияларни бажариш учун очиш ва уларни мазкур турдаги йўналишга киритиш ҳақида нашр этилган, махсус меъёрий актларга асосланади. Шунинг учун юкни йўл сафарида фаолият кўрсатадиган барча транспорт ташкилотлари юкни ташиш шартномасининг иштирокчилари бўладилар. Ташиш шартномасида уларнинг иштирок этишига, юкнинг йўл сафарида ва уни бир транспортдан иккинчисига қайта юклаш (перевалка) пунктлари кўрсатилган юк ташиш ҳужжатларига юк жўнатувчи имзо чекиш йўли билан ўзининг розилигини билдиради. Юк жўнатиш пунктидаги

транспорт ташкилоти бевосита тўғри ва бевосита тўғри аралаш қатновда юк ташиш шартномасига кира туриб, уни фақат ўзи учун эмас, балки юкнинг йўл сафарида жойлашган барча транспорт ташкилотларининг қонуний вакили сифатида улар учун ҳам тузади. Ҳар бир навбатдаги транспорт юкни юкхати билан биргаликда қабул қила туриб, ташиш шартномасининг тарафи сифатида шартнома шартларига мувофиқ ташишни давом эттиради ва юкни қўшни транспорт ташкилотига топширгунга қадар юкнинг ҳаракат йўналишидаги ўзининг участкасида шартнома мажбуриятларини бажариш учун жавоб беради. Лекин ташиш шартномаси мажбуриятлари бажарилмаганида ёки лозим даражада бажарилмаганида, юк жўнатувчининг ёки юк олувчининг олдида бевосита айрим транспорт ташкилоти эмас, балки ташишда иштирок этган ҳар бир транспорт турининг барча транспорт ташкилотлари жавобгар бўладилар. Бундай ҳолатларда ҳар бир транспорт номидан тайинланган пунктдаги транспорт ташкилоти иштирок этади. Юк жўнатувчининг ёки юк олувчининг тегишли талаблари қаноатлантирилганидан сўнг тайинланган пунктдаги транспорт ташкилоти зарарни мазкур транспорт туридаги айбдор транспорт ташкилотининг зиммасига ўзаро ҳисоб-китоб тартибида юклайди (ТЙУнинг 119-моддаси). Бевосита тўғри ва бевосита тўғри аралаш қатновларда юк ташиш жараёни мураккаблиги ва унда ҳар турли транспорт ташкилотлари иштирок этиши сабабли амалдаги қонунчиликда ташиш шартномаси мажбуриятларини ташувчилар бажармаганида ёки лозим даражада бажармаганида келиб чиқадиган талабларни юк тайинланган пунктдаги транспорт ташкилотига қўйилади (ТЙУнинг 170-моддаси). Юк жўнатувчига (юк олувчига) қаерда ва қайси транспорт ташкилотида ташиш шартномасини бузилиши содир этилганлигини аниқлаш мажбуриятини юклаш ва бунинг асосида айбдорга талаб (даъво) қўйиш (қўзғотиш) мутлақо умидсиз иш бўлиб, бефойда вақт ва маблағ совуришга олиб келади; ҳақиқатда эса, юк эгасига етказилган зарарни қоплаш (ташувчига талаб қўйишни ва даъво қўзғатишни белгиланган муддатлари

қисқалиги инобатга олинса) катта шубҳа остида қолади. Аксинча ҳамма транспорт ташкилотлари-ташиш иштирокчилари эса, ташиш жараёнининг ягоналиги боис ўзаро боғланишдадирлар, яъни ҳар бир транспорт ташкилоти ўзининг участкасида юк ташишни тугатиб ва уни бошқа транспорт ташкилотига ташиш учун топшира туриб, бу топширишларни лозим даражада расмийлаштиради, тегишли ҳолатларда эса ўзининг участкасида содир бўлган ташиш шартларини барча бузилишларини қайд қилиб қўяди. Шу сабабли, улар учун ташиш шартларини бузилиши қачон ва қаерда содир бўлганлигини аниқлаш катта қийинчилик туғдирмайди (келтириб чиқармайди). Шундай қилиб, барча транспорт ташкилотлари-ташиш иштирокчилари юк жўнатувчи (юк олувчи) олдида ягона ташувчидек бўлиб туришини, ташиш шартларини бузилиши, ёки юкни етиб келмаслик фактлари ҳақида эса фақат ташиш жараёни тайинланган пунктда тугалланганидан сўнг маълум бўлишини инобатга олинса, нима учун дастлабки тегишли талаб (даъво) юк тайинланган пунктдаги транспорт ташкилотига қўйилиши (қўзғотилиши) тушунарли бўлади. Аммо, бу ташишда қатнашган бошқа транспорт ташкилоти юк эгаси олдида умуман жавоб бермайди деган маънони билдирмайди. Агар бевосита тўғри аралаш қатновда юк ташишда охирги ташувчига юк эгасининг қўйган талабига, қайта юклаш пунктидаги транспорт ташкилоти жавобгар бўлса, бундай ҳолатда охирги ташувчи талабни ана шу жавобгар транспорт ташкилотига юборади ва бу ҳақида талаб қўювчини огоҳлантиради. Бунда қайта юклаш пунктидаги талабни олган транспорт ташкилоти, қўйилган талабга жавобни тўғридан-тўғри арз қилувчига бермайди (жўнатмайди), балки охирги ташувчи орқали беради. Агар талаб инобатга олинган бўлса, лекин унинг қарори арз қилувчини қаноатлантирмаса, юк эгаси тўғридан-тўғри ушбу ташкилотга даъво қўзғатиши мумкин. Қачонки қайта юклаш пунктидаги транспорт ташкилоти талабни рад этганлиги сабабли тайинланган пунктдаги транспорт ташкилотига даъво қўзғатилганида ҳам, қайта юклаш пунктидаги транспорт

ташкилоти жавобгарликдан озод этилмайди. Юк ташиш шартномасининг шакли. Юк ташиш шартномаси ёзма шаклда тузилади. Темир йўл Уставининг 38-моддасига мувофиқ "Юк жўнатувчи ҳар бир юк жўнатмаси учун жўнатувчи станцияга асосий ташиш хужжати ҳисобланган юкхатини тақдим этиши керак. Юкхати маълум бир юк олувчи номига тўлддирилган бўлиб, юк жўнатувчи томонидан имзоланади, бутун йўл сафари бўйи юк билан бирга ҳамрох бўлиб боради ва тайинланган станцияда юк олувчига юк билан бирга топширилади. Юкни ташишга қабул қилиб олинган вақти юкхатида станциянинг тақвим муҳри билан тасдиқланади. Юкни ташишга қабул қилиб олинганлигини тасдиқлаш мақсадида станция юк жўнатувчига юк паттасини беради ..." Юкхати ташиш шартномасининг мажбурий ёзма шакли ҳисобланади, чунки юк жўнатувчи фақат юк билан бирга юкхатини тақдим этган тақдирдагина ташиш шартномаси тузилган ҳисобланади. Юкхатини расмийлаштирмасдан туриб ташиш шартномаси вужудга келмайди. Шунинг учун юкхати бу шартнома учун конструктив аҳамиятга эга. Юкхати ҳисоб-китоб аҳамиятига ҳам эга бўлиб, унда юкни ташишга қабул қилишдаги ва уни топширишдаги кира хақлари ва бошқа йиғимлар бўйича темир йўли билан бажарилган ҳисоблар акс эттирилади. Юкхати ташиш шартномасини тузиш фактига ва унинг мазмунига нисбатан ҳам далиллик аҳамиятига эга. Юк ташиш шартномаси қабул қилинган буюртманомага асосланганлигини инобатга олинса, бу ҳолатда юкхати фақатгина шартномадан келиб чиққан мажбуриятларни мазмунини акс эттирибгина қолмай, балки юкнинг турига, тайинланган станцияга ва темир йўлига ва шунга ўхшашларга нисбатан қабул қилинган буюртманомадан келиб чиқадиган мажбуриятларини мазмунини ҳам акс эттиради. Бундан ташқари, юкхати легитимик хужжат ҳисобланиб, у баъзи бир ҳолатларда (юк кам чиққанида, бузилганида, шикастланганида ва ҳ.к.) темир йўлига талаб қўйишда уни тақдим этиш керак бўлади.

Юкхатини юк жўнатувчи тузади ва станцияга визалаш учун тақдим этади. Бу билан у ташиш шартномасини тузишга ўзининг ҳохишини эркин изҳор этади. Лекин ҳали буни шартнома тузишга (офертага) таклиф этиш даражасига етган деб таърифлаб бўлмайди. Фақат, қачонки юкни юкхати билан бирга темир йўли омборига топширилса, юк жўнатувчининг воситаларида юк ортилганида эса, юк ортиш тугаганидан сўнг ва вагонга ёки контейнерга ортилган юк ташишга тақдим этилганида, юк жўнатувчининг шартнома тузишга сўнгги қарори намоён бўлади. Станция юкхатини визалашини ёки юк жўнатувчининг воситаларида юкни ортишдан олдин темир йўлининг қабул қилувчи-топширувчиси юкхатини қабул қилишини ташиш шартномасини тузилган пайти деб эътироф этиб бўлмайди. Бу ҳаракатларнинг ҳар бирида темир йўлининг шартнома тузишга қаратилган ўз хоҳишини эркин изҳор этиши намоён бўлади, аммо ҳали буни ташиш шартномасини тузишган розилик (акцепта) бериш деб бўлмайди. Юк ташиш шартномасини тузилган пайти темир йўли юкни ташишга қабул қилиб юк жўнатувчига юк паттасини берган пайтдан бошланади . Юкхатидан ташқари юкни ташишга қабул қилишда жўнатувчи станция йўл қайдномасини тузади, қайсики у юкхати билан биргаликда тайинланган станциягача юкка ҳамроҳ бўлиб боради . Йўл қайдномаси учта вароқдан: йўл қайдномасини ўзи (асли); йўл қайдномасининг корешоги ва юкни ташишга қабул қилиш паттаси (юк паттаси) дан иборат. Юк паттаси юк жўнатувчига берилади, корешок жўнатувчи темир йўлида қолади. Тайинланган станцияда юк олувчи йўл қайдномасига юкни қабул қилиб олганлиги ҳақида имзо чекади. Юк олувчи имзолаган йўл қайдномаси тайинланган темир йўлида сақланади.

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг хўжалик процессуал кодекси. – Т.: “Адолат”, 1998. – 192 б. 2. Раҳмонқулов Ҳ. Ўзбекистон республикаси Фуқаролик Кодексининг биринчи қисмига умумий тавсиф ва шарҳлар. 1 - жилд. – Т.: "Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси" нашриёт уйи, 1997. - 504 бет. 3. Раҳмонқулов Ҳ. Ўзбекистон республикаси Фуқаролик Кодексининг иккинчи қисмига шарҳлар. 2 - жилд. – Т.: "Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси" нашриёт уйи, 1998. - 635 бет. 4. Хусанов О., Азизов Х. Давлат ва ҳуқуқ асослари. Изоҳли луғат. - Т.: "Ўқитувчи" нашриёти, 1996. - 96 бет. 5. Устав железнўх дорог. – М.:"Транспорт", 1983. - 128 ст. 6. Правила перевозок грузов. Часть I . - М.: "Транспорт", 1983. - 472 ст. 7. Рахмонбердиев Р.Х. Основў транспортного права. – Т.: Изд. "Навруз", 1994. - 167 ст. 8. Гауф Г.Р., Ляндрес В.Б. Правовўе методў обеспечения сохранности грузов на железнодорожном транспорте. - М.: "Транспорт"; 1989 - 255 ст. 9. Астановский Г.Б. Договорнўе отношения на эксплуатацию подъезднўх путей. - М.: "Юридическая литература", 1984 - 112 ст. 10. Ляндрес В.Б. Право и эффективность использования вагонов и контейнеров. - М.: "Юридическая литература", 1989. - 176 ст. 11. Бурса Н.П., Ляндрес В.Б. Претензии и иски к транспортнўм организациям. - М.: "Юридическая литература", 1985. - 159 ст. 12. Управление грузовой и коммерческой работой на железнодорожном транспорте: Учеб. – для вузов. Под. Ред. А.А. Смехова. – М.: Транспорт, 1990. – 351 с.

Похожие

Юк ва йуловчи ташиш буйича мижозларга маркетинг хизмати асослари.

Юкларни ташиш бўйича Халкаро Конвенциялар

Юк автомабилларида ташишни ташкил этиш асослари.

Автомобиль транспортида юк ва йуловчилар ташиш буйича хизматларни сертификатлаштиришни утказиш услуби

Автомобил транспортида юк ташишни ташкил килиш асослари