Transport vositalarini elektr jihozlariga texnik xizmat koprsatish va ta`mirlash ishlari texnologiyasi - Транспорт - Рефераты

Transport vositalarini elektr jihozlariga texnik xizmat koprsatish va ta`mirlash ishlari texnologiyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

91 KB

Transport vositalarini elektr jihozlariga texnik xizmat koprsatish va ta`mirlash ishlari texnologiyasi Reja: 1. Akkumulyatorlar batareyalari. 2. Akkumulyatorlar batareyalarida uchraydigan asosiy nosozlik va buzilishlar. 3. Akkumulyatorlar batareyalariga TXK va T ishlari texnologiyasi. 4. Batareyali o`t oldirish tizimida uchraydigan asosiy nosozlik va buzilishlar. 5. Elektr jihozlari bo`yicha nazorat-diagnostika, sozlash ishlari texnologiyasi va kerakli jihozlar. 6. Generator, startyor, elektr simlari, nazorat-o`lchov va yoritish asboblarini o`ziga xos nosozlik va buzuqliklari. 7. Generator, startyor, elektr simlari, nazorat-o`lchov va yoritish asboblariga TXK va T ishlari texnologiyasi.

Tayanch so`z va iboralar Akkumulyatorlar batareyalari Akkumulyatorlar batareyalarida uchraydigan asosiy nosozlik va buzilishlar. Akkumulyatorlar batareyalariga TXK va T ishlari texnologiyasi. Batareyali o`t oldirish tizimida uchraydigan asosiy nosozlik va buzilishlar. Elektr jihozlari bo`yicha nazorat-diagnostika, sozlash ishlari texnologiyasi va kerakli jihozlar. Generator, startyor, elektr simlari, nazorat- o`lchov va yoritish asboblarini o`ziga xos nosozlik va buzuqliklari. Generator, startyor, elektr simlari, nazorat-o`lchov va yoritish asboblariga TXK va T ishlari texnologiyasi. Akkumulyatorlar batareyalariga texnik xizmat koprsatish va ta`mirlash Akkumulyatorlar batareyalarini nosozliklari . Akkumulyatorlar batareyasini xizmat muddati uni to`g`ri ishlatilganda va o`z vaqtida xizmat koprsatilganda taxminan 3…4 yil yoki avtomobilni 75000…100 000 km bosib o`tgan yo`lini, yillik bosib o`tgan yo`l kichik bo`lganda 6 yilni tashkil qiladi. Elektrolitlarni ifloslanganligi, yuqori haroratli va sathi past elektrolitni ishlatish va saqlash, avtomobilda akkumulyatorlar batareyasini zaryadlash tartibini buzilishi, yuqori zichlikka ega bo`lgan elektrolitni quyish akkumulyatorlar batareyalarini texnik holatiga katta ta`sir koprsatadi. Sanab o`tilgan sabablar qo`yidagi nosozliklarni keltirib chiqaradi: o`z-o`zidan razryadlanishni oshishi plastinalarda qisqa tutashuv va plastinani sulfatlanishi. Koprsatib o`tilgan nosozliklar batareyani sig`imini kamaytirishga, yuklama ostida EYUK va kuchlanishni pasayishiga olib keladi. Akkumulyatorlar batareyalarini koprsatilgan nosozliklarini asosiy belgilari dvigatelni ishga tushirishda startyor yordamida tirsakli valni aylantirishni sekinlanishi hamda lampalarni xira yonishi va tovushni signalini pasayishi. Bundan tashqari Ekspluatatsiya davrida batareyalarni yupqa shtirlarida va klemmalarida oksidlanish hamda korpusda yorilish paydo bo`ladi. Bu nosozliklar dvigatelni ishga tushirishda startyorni normal ishlashini buzilishiga va batareyadan elektrolit oqib ketishiga sabab bo`ladi.

Akkumulyatorlar batareyasini ishlatishda va saqlashda qo`yidagi sabablarga ko’ra o`z-o`zidan razryadlanishi mumkin: ichki qisqa tutashuv; batareyani tashqi sirtini ifloslanishi; batareyaga quyish uchun distillangan suv o`rniga tarkibida ishqor va tuz bo`lgan odatiy suvni ishlatish; galvanik juftlik hosil qiluvchi metall zarrachalari va boshqa buyumlarni batareya ichiga tushishi. plastinani faol massasida mahalliy toklarni paydo bo`lishi natijasida batareya o`z-o`zidan razryadlanadi. Bu toklar plastinani faol okislangan massasi va panjarasi orasida paydo bo`ladigan EYUK hisobiga paydo bo`ladi. Bundan tashqari uzoq muddat saqlaganda akkumulyatorlar batareyalaridagi elektrolit tinadi va batareyani pastki qismida elektrolit zichligi yuqori qismiga nisbatan ko’payadi. Bu ‘otentsiallar farqini paydo bo`lishiga va plastina sirtida teng toklarni hosil bo`lishiga olib keladi. Xizmat koprsatilmaydigan, to`la zaryadlangan soz akkumulyatorlar batareyasini sutkalik o`z-o`zidan razryadlanishi 0,2…0,3 foizni tashkil qiladi. Har xil nomlanishdagi plastinalarda q isqa tutashuv alohida akkumulyatorlarda elektrolitni «qaynashi», sig`imini va kuchlanishni pasayishi bilan kuzatiladi. Bu hodisalarni kelib chiqish sabablari se’eratorlarni shikastlanishi, ‘latinalarni tob tashashi va ulardan faol massalarni to`kilib ketishi bo`lishi mumkin. Faol massalarni to`kilib ketishiga avtomobilda batareyani sistematik ravishda razryadlanishi, qotirmasini bo`shashi natijasida uni doimiy tebranib (vibratsiya) turishi sabab bo`ladi. ‘latinalarda qisqa tutashuv bo`lganda, ular almashtiriladi. plastinalarni sulfatlanishi ularda katta kristalli qo`rg`oshinni oltinguggurtli oksidini plastinalarda oq dog` koprinishida paydo bo`lishi bilan bog`liq. Bunda akkumulyatorlarni elektrik qarshiligi oshadi. Sulfat qo`rg`oshinni yirik kristallari faol massa g`ovaklarini berkitib, zaryadlashda elektrolitni o`tishiga va faol massani shakllanishiga to`sqinlik qiladi. Buning natijasida plastinani faol sirti kichrayadi va batareyani sig`imi kamayadi. plastinalarni sulfatlanishini sabablari shundan iboratki, batareyani zaryadlashda kuchlanish va elektrolit harorati tez oshadi va elektrolit «qaynaydi», elektrolit zichligini oshishi deyarli sezilmaydi. Bundan keyingi razryadlash va startyorni ishlatganda sig`imni kamligidan batareya tez

razryadlanadi. Sulfatlanishni kelitirib chiqishini asosiy sababi batareyani EYUK miqdorigacha razryadlanishi, ya`ni 10,5 V dan kam, elektrolit sathini kamayishi natijasida plastinalarni yalang`ochlanishi, razryadlangan akkumulyatorlar batareyalarini uzoq muddat saqlash, elektrolit zichligini juda kattaligi, dvigatelni yurgizishda startyorni ko’p vaqt ishlatish. Kam miqdordagi sulfatlanishni batareyalarni qayta tiklash zaryadi bilan bartaraf qilish mumkin. plastinalar ko’p miqdorda sulfatlanganda va buning natijasida akkumulyatorlar batareyalarini normal Ekspluatatsiya qilish imkoniyati bo`lmaganda ular almashtiriladi. Musbat shtirlarni oksidlanishi tashqi zanjirda qarshilikni ko’payishiga va hatto tok o`tmasligiga olib keladi. Bu nosozlikni bartaraf qilish uchun uzatmalar klemmalari shtirlardan olinadi, shtirlar va klemmalar metalsimon yaltirashgacha tozalanadi va klemma shtirga o`rnatiladi. SHundan so`ng klemmalar va shtirlartashqi tomonidan VTV-1 texnik vazelini yoki boshqa kislotaga chidamli moy bilan yupqa qatlamda moylanadi. Korpusdagi darzlardan elektrolitni to`kilishini kuzatish bilan aniqlash mumkin. Uzatmalar klemmalarini qo`’ol ajratib olish natijasida darzlar ko’pincha batareyalarni shitirlari atrofida hamda korpus mexanik shikastlanganda paydo bo`ladi. plastmassali korpusdagi uncha katta bo`lmagan darzni polietilen ‘archasini kavsharlash qurilmasi yordamida berkitiladi. Korpusidagi shikastlanish sezilarli bo`lsa, batareya almashtiriladi. Darzi bor akkumulyatorlar batareyasini majburiy Ekspluatatsiya qilishda shikastlangan batareyaga doimiy elektrolit quyish lozim, distillangan suv quyish mumkin emas. Quruq zaryadlangan akkumulyatorlar batareyalarini ishchi holatga keltirish uchun qo`yidagi ishlarni bajarish lozim: -batareyani shamollatish teshiklaridagi germetizatorlar olib tashlanadi; -kerakli zichlikdagi elektrolit talab etilgan sathgacha quyiladi; -elektrodlar elektrolitga to`yinguncha batareyalar ikki soat davomida turadi; -batareyani texnik holati tekshiriladi: elektrolitni zichligi va harorati tekshiriladi;

-lozim bo`lganda batareyani zaryadlash va elektrolit zichligi va sathiga o`zgartirish kiritish bilan uning texnik holatini tekshirish. Qo`rg`oshinli akkumulyatorlar batareyasida elektrolit sifatida maxsus akkumulyatorli yoki kimyoviy toza CHDA markali oltingugurt kislotasini suvdagi eritmasi ishlatiladi. quruq zaryadlangan batareyalarga quyish uchun sotuvda mavjud 1,27 yoki 1,28 g/sm 3 li elektrolitdan foydalanish mumkin. Lekin elektrolitni o’timal zichligi Ekspluatatsiya sharoitiga bog`liqligini hisobga olib, kerakli zichlikka ega bo`lgan elektrolitni tayyorlash va uni to`g`rilash lozim bo`ladi. Kislota bilan ishlaganda uni odamni ochiq badaniga tushishi natijasida kuyish ehtimoli borligini hisobga olib elektrolit tayyorlashda qo`yidagi ehtiyot choralarini koprish lozim. Kislotani distallangan suv bilan aralashtirishda asosiy qoida kerakli miqdordagi distillangan suvga yupqa oqimli kislotani asta-sekin quyiladi, quyish vaqtida plastmassa kaltakcha yoki qoshiq bilan aralashtirib turiladi. Kislotaga distillangan suvni quyish qat`iyan ta`qiqlanadi! Kislota suv bilan qo`shilganda katta miqdorda issiqlik ajralib chiqadi. Agar suv kislotaga quyilsa, suv zichligini kamligi tufayli u kislotani sirtida oqadi, qaynaydi hamma tomonga kislota bilan birgalikda sachraydi. Kislotani suv bilan to`g`ri aralashtirganda ham aralashma qattiq qiziydi, kerakli miqdordagi elektrolitni tayyorlagandan so`ng uni sovutish va shundan keyin zichligini o`lchash lozim. Akkumulyatorlar batareyasiga quyilayotgan elektrolit harorati 30 0 S dan yuqori va 15 0 S dan past bo`lmasligi lozim. Elektrolit zichligi areometr yordamida o`lchanadi Buning uchun rezina nok yordamida areometrni shisha kolbasi ichiga ma`lum miqdordagi elektrolit, ya`ni densimetrni suzishiga yetarli miqdorda so`rib olinadi va densimetr shkalasidagi suyuqlik sathi bo`yicha zichlik koprsatkichi aniqlanadi. Elektrolit zichligini oddiy zichlik o`lchagich yordamida ham o`lchash mumkin, buning uchun rezina nok yordamida shaffof plastmassa korpusga po`kaklarni suzishiga yetarli miqdorda elektrolit so`rib olinadi. Zichlik

o`lchagichni korpusida har bir po`kakni qarshisida elektrolitzichligi belgilangan. qaysi po`kak eng ko’p zichlikka suzib chiqqan bo`lsa o`sha elektrolit zichligi bo`ladi. Misol, agar po`kaklar 1,19, 1,21, 1,23, 1,25 zichlikgacha suzib chiqqan bo`lsa, elektrolit zichligi 1,25 g /sm 3 ni tashkil qiladi. SHuni esdan chiqarmaslik kerakki, zichlik o`lchagichni o`lchash dia’azoni juda tor (1,19-1,31 g /sm 3 ), shuning uchun juda ham ko’p razryadlangan (50 foizdan ko’pga) batareyadagi elektrolit zichligini bu asbob yordamida o`lchab bo`lmaydi. Elektrolit zichligini o`lchash bilan birga uni harorati ham o`lchab boriladi. Agar elektrolit zichligi o`lchanayotganda, uning harorati 25 0 S dan farqli bo`lsa, haroratni har 5 0 S ortishiga asbob koprsatkichiga 0,0007 g g`sm 3 zichlik qo`shiladi, harorat pasayishiga asbob koprsatkichidan shuncha zichlik ayrilib boriladi. Elektrolit va batareyani o’timal harorati uni quyishda 15…30 0 S ni tashkil qiladi, shuning uchun past haroratlarda saqlangan batareyalarni hamda past haroratli tayyor elektrolitni quyishdan oldin yuqorida koprsatilgan haroratlar oralig`ini ta`minlash uchun bir qancha muddat issiq joyda (60 0 S dan yuqori bo`lmagan joyda) saqlash lozim. Akkumulyatorlar batareyasini texnik holatini tekshirish q o`yidagilarni o`z ichiga oladi: -akkumulyatorlar batareyasidagi elektrolit sathini tekshirish; -elektrolit zichligi bo`yicha akkumulyatorlar batareyasi zaryadlanish darajasini tekshirish; -batareyani kuchlanishi va EYUK ni aniqlash; -batareyani haqiqiy sig`imini aniqlash. Akkumulyatorlar batareyalaridagi elektrolit sathi korpusdagi minimal va maksimal belgilar yordamida yoki indikator bo`yicha tekshiriladi. Elektrolit sathini koptarish uchun akkumulyatorlar batareyasiga toza distillangan suv quyiladi. Elektrolit qachonki, elektrolit sathi to`kilish yoki chayqalib chiqib ketish natijasida kamayganligi aniqlangandan so`ng quyiladi, bunda quyilayotgan elektrolit zichligi batareyadagi elektrolit zichligi bilan bir xil bo`lishi lozim.

Batareyalar zaryadlangandan va uzoq masofa yurib kelgandan keyinoq elektrolit sathini tekshirish mumkin emas, chunki batareyadagi elektrolit sathi «qaynashi» natijasida bir qancha yuqori bo`lishi mumkin. Bunday holatlarda batareyadagi «qaynash» to`la to`xtagandan so`ng elektrolit sathini o`lchash maqsadga muvofiq bo`ladi. Akkumulyatorlar batareyasini zaryadlanish darajasi elektrolit zichligini o`lchash bilan aniqlanadi. Akkumulyatorlar batareyalariga birlamchi quyilgan elektrolit zichligini o`zgarishi bilan uning razryadlanish darajasini aniqlash mumkin. 25 0 S haroratga keltirilgan elektrolit zichligini 0,01 g/sm 3 ga pasayishi 6 foizga, ya`ni zichlikni 0,04 g/sm 3 ga pasayishi akkumulyatorlar batareyasini razryadlanishi 25 foizni tashkil qiladi, elektrolit zichligi 0,08 g/sm 3 pasaysa, 50 foizga razryadlanadi, zichlikni 0,16 g/sm 3 ga pasayishi akkumulyatorlar batareyasini to`la razryadlanganligini bildiradi. Alohida akkumulyatorlarda elektrolit zichligini pasayishi har xil bo`lganda, batareyani umumiy razryadlanishini akkumulyatorlardagi elektrolit zichliklarini taxminan o`rtacha miqdori bilan aniqlash mumkin. Batareya kuchlanishini yuklama ostida tekshirish voltmetrli maxsus asboblar va startyorni ishlatishda yuklamaani imitatsiyalovchi yuklama qarshiligi yordamida o`lchanadi. Batareyadagi kuchlanishni yuklama ostida o`lchash uchun asboblar uchliklari batareyani musbat va manfiy shtirlariga ulanadi va besh soniya tugashi bilan voltmetr koprsatkichi olinadi. Agar kuchlanish 9 V dan yuqori bo`lsa, batareya soz, aks holda batareya zaryadlash lozim. Batareyani yuklamasiz EYUK ni yuklama qarshiligini uzib qo`yib ‘robnik yoki maxsus voltmetrli asboblar yoki 30 V shkalali voltmetr yordamida qutbliligini hisobga olib aniqlanadi. O`lchashni kerakli aniqligini ta`minlash uchun o`lchash zaryadlashdan taxminan 1 soatdan keyin va elektrolit harorati 15…30 0 S bo`lganda amalga oshiriladi. EYUK miqdori bo`yicha batareyani zaryadlanganligini aniqlash mumkin, EYUK 0,01 V ga kamayishi uni zaryadlanganligini 1 foizga pasayishini bildiradi.

Batareyani haqiqiy sig`imini nazorat zaryad-razryad tsiklidan foydalanish orqali aniqlash mumkin. Bunda avval 0,05S 20 ga (S 20 -batareyani nominal sig`imi) teng tok bilan zaryadlanadi, so`ng batareya shtirlaridagi kuchlanish 10,5 V bo`lguncha 0,05S 20 tok bilan razryadlanadi. Batareyani haqiqiy sig`imi S F razryadlash vaqtini am’erlardagi razryad toki 0,05S 20 ga ko’paytirgani bilan aniqlanadi, ya`ni с А C t СФ    , 05,0 20  . Agar o`lchangan batareyani haqiqiy sig`imi uni nominal sig`imini 40 foizdan kam bo`lsa, unda almashtiriladi, agar ko’p bo`lsa uni to`la zaryadlab ishlatish uchun avtomobilga o`rnatiladi. Akkumulyatorlar batareyasini texnik holatini amalda uning zaryadlanganlik darajasini elektrolit zichligini o`zgarishi bo`yicha aniqlash bilan cheklanadi. Batareyani sozligi dvigatelni ishga ishonchli tushirishi va normal zaryadlanishi bilan aniqlanadi. Akkumulyatorlar batareyasini zaryadlash. Akkumulyatorlar batareyasini to`laligini va xizmat muddatini oshirish maqsadida maxsus zaryadlash qurilmalaridan foydalanib doimiy zaryadlanish tokida zaryadlanadi. Batareya to`la zaryadlangan hisoblanadi, qachonki, 2 soat davomida undagi kuchlanish o`zgarmay qolsa va hamma akkumulyatorlarda «qaynash» kuzatilsa. Zaryadlash tugagandan so`ng hamma akkumulyatorlardagi zichlik 0,01 g/sm 3 dan ko’pga farq qilmasa. Lozim bo`lganda elektrolit zichliklari to`g`rilanadi. Batareyani zaryadlab-razryadlab tiklash tsikli plastinalarni sulfatlanishi natijasida yoki elektrolitni ifloslanishi natijasida batareyani kamaygan sig`imini tiklash uchun o`tkaziladi. Buning uchun 0,1 S 20 tok bilan 10,2 V gacha razryadlangan batareyadan eski eletrolit to`kiladi, distillangan suv bilan yuviladi va unga zichligi past 1,1 g /sm 3 elektrolit quyiladi, kichik tokda zaryadlanish tugagani bildiruvchi belgilar paydo bo`lguncha (elektrolit zichligini va EYUK stabillashishi, elektrolitni «qaynashi») zaryadlanadi. SHundan so`ng past zichlikka ega bo`lgan elektrolit to`kiladi va uning o`rniga normal zichlikka ega bo`lgan elektrolit qo`yilib 0,05 S 20 tok bilan to`la zaryadlanadi. Elektrolitni va yuvuvchi distillangan suvni to`la to`kilishi uchun batareya 5…10 daqiqa mobaynida to`ntarilgan turishi lozim.

Batareyalarni zaryadlashda salomatlik uchun zararli va ‘ortlashga xavfli gazlar ajralib chiqadi, shuning uchun batareyalarni zaryadlash alohida shamollatgich o`rnatilgan va batareyaga yaqin joyda ochiq olov yoki uchqun bo`lmasligini ta`minlangan xonalarda amalga oshirish lozim. Akkumulyatorlar batareyasiga xizmat koprsatish. Akkumulyatorlar batareyasini xizmat muddati va sozligi ko’pgina hollarda o`z vaqtida va to`g`ri xizmat koprsatishga bog`liq. Batareya toza holda saqlanishi lozim, chunki batareya sirtini ifloslanishi o`z-o`zidan razryadlanishni ko’payishiga olib keladi. Texnik xizmat koprsatishda bataeryani sirti 10 foizli nashatir s’irti yoki kaltsiy soddasi bilan, so`ngra quruq latta yordamida artiladi. Zaryadlashda kimyoviy reaktsiya natijasida gazlar ajralib chiqadi, bu gazlar akkumulyatorlar ichidagi bosimdan ancha ko’pdir. SHuning uchun qo’qoqlardagi shamollatish teshiklarini doimiy ravishda ingichka sim bilan tozalab turish lozim. SHuni esdan chiqarmaslik kerakki, batareyani ochiq alanga bilan koprib bo`lmaydi, chunki batareya ishlayotganda gumburlovchi gaz (vodorod bilan kislorod aralashmasi) hosil bo`ladi. Akkumulyatorlar batareyasidagi elektrolit sathini va zichligini vaqti-vaqti bilan tekshirib turish va lozim bo`lganda batareyani keyingi ishlatishga sozligini yuqorida koprsatib o`tilgandek to`la tekshirish o`tkazish lozim. Akkumulyatorlar batareyalarini uzoq muddat saqlash uchun uni avtomobildan yechib olish, to`la zaryadlash va zaryadlangan holatda 0 0 S dan yuqori va minus 30 0 S dan past bo`lmagan haroratda quruq joyda saqlash lozim. SHuni esda saqlash lozim elektrolit harorati qancha past bo`lsa, uni o`z-o`zidan razryadlanishi shuncha kam bo`ladi. Har uch oyda batareyani elektrolit zichligi bo`yichi zaryadlanganligini nazorat qilish, lozim bo`lganda uni zaryadlab turish lozim. Batareyalar avtomobilda saqlanganda uzatmalarni musbat shtirdan uzib qo`yish lozim. SHuni esda tutish lozim, zichligi 1,1 g/sm 3 li elektrolitni muzlash harorati minus 7 0 S ni 1,22 g/sm 3 zichlikka ega bo`lgan elektrolitniki minus 37 0 S ni va zichligi 1,31 g/sm 3 li elektrolitniki minus 66 0 S ni tashkil etadi. Elektrolitlarni

muzlashi plastinalarni shikastlanishiga va tob tashlashiga, batareya korpusini yorilishiga va akkumulyatorlar batareyasini ishdan chiqishiga olib keladi. Batareya shtirlarida va uzatmalarni klemmalarida oq yoki yashil kirlar paydo bo`lganda, klemmalar uziladi va ho`l latta yordamida kirlardan tozalanadi, kontaktlar metall cho`tka yoki qum qog`oz yordamida metalli yaltirashgacha tozalanadi, shundan so`ng klemmalar o`rnatilib ularning sirtiga VTV-1 yoki boshqa kislotaga turg`un konsistent moy surtiladi. Klemmalarni yechishda kuch ishlatmaslik yoki uni urib chiqarmaslik lozim, chunki batareyani shtirlarini, ularni o`rnini sinishiga yoki kopchib qolishiga va batareyani ishdan chiqishiga olib keladi. Klemmalarni yengil olish uchun klemmalarjagi boltlar bo`shatiladi va uni shoxchalarini otvertka yordamida ikki ajratiladi. Generatorga texnik xizmat koprsatish va ta`mirlash texnologiyasi Generatorni nosozliklarini quyidagi asosiy belgilari mavjud: dvigatel ishlayotganda zaryad toki yo`q, akkumulyatorlar batareyasini zaryadlashga yetarli bo`lmagan zaryad toki ishlab chiqaradi, zaryad toki oshib ketadi. Dvigatel ishlayotganda zaryad tokini bo`lmasligini nazorat asbobi bo`yicha aniqlanadi (nazorat lampasi, am’ermetr, voltmetr). Zaryad tokini bo`lmasligi generator uzatma tasmasini ishdan chiqishi, generatorni o`zini shikastlanishi (cho`tkasini ishdan chiqihi, kontakt halqalarini ifloslanishi, generator elementlarini elektr zanjirini qisqa tutashuvi yoki uzilishi) hamda akkumulyatorlar batareyasini zaryad zanjirini nosozligidan kelib chiqadi. Generator zaryad tokini bo`lmaslik sababini quyidagi tartibda aniqlash maqsadga muvofiq. Dastlab generatorni uzatma tasmasi tarangligi tekshiriladi, so`ng qo`shimcha qarshilik yordamida so`ndirib voltmetr bilan generator kuchlanishi tekshiriladi. Buning uchun voltmetr generatorni «30» (yoki «Q») klemmasiga va massaga qutblilikni saqlagan holda ulanadi, dvigatelni tirsakli valini o`rtacha aylanalar chastotasiga qo`yiladi (taxminan 2000 daqiqa -1 ) va avtomobilni asosiy elektr iste`molchilari (uzoqni yoritish farasi, isitgich, gabarit chiroqlar) ishga tushiriladi. Bunda kuchlanish miqdori 13,7…14,5 V atrofida bo`lishi lozim.

Agar generatorni sozlanadigan kuchlanishi yuqorida koprsatilgan chegarada bo`lsa, unda generator soz va akkumulyatorlar batareyasi zaryadlash zanjirini tekshirish lozim. Aks holda kuchlanish regulyatoridagi cho`tkali tarmoqni yechib olish va cho`tkani holatini (ularni yeyilishi, cho`tka ushlagichni qotib qolishi) va generator yakorini kontakt halqasini ifloslanganligini hamda kuchlanish rostlagichi kontaktlarini ishonchliligini tekshirish va yana kuchlanishni o`lchash lozim. Agar bu ham natija bermasa kuchlanish rostlagichini almashtirish lozim. Agar kuchlanish regulyatorini almashtirganda ham kuchlanish tiklanmasa, unda generatorni ishdan chiqqan elementlarini tekshirish va almashtirish uchun avtomobildan yechib olinadi. Zaryadlash toki kuchini pasayishi avtomobilda akkumulyatorlar batareyasini yetarli zaryadlanmasligi bildiradi, bunda yoritish asboblari lampasini yorug`lantirilishi pasayadi va tovush signalini tembri o`zgaradi. Zaryad tokini pasayishini asosiy sabablari generator uzatmasi tasmasini sir’anib ishlashi, cho`tka-kollektor tarmog`i ishini buzilishi (kollektorni ifloslanishi, cho`tkani yeyilishi va qotib qolishi), uzilish va chulg`amlar orasida qisqa tutashuv yoki stator chulg`amlarini bironta fazasida uzilish, to`g`rilagich bloki diodlarini birontasi shikastlangan bo`lishi mumkin. Nosozlikni aniqlash va bartarf qilish uchun generator uzatmasi tasmasi tarangligini, uzatma kontaktlari ishonchliligini, cho`tkali tarmoqni yechib olib, kontakt halqalari ifloslanganligini, cho`tkani yeyilganligi va qotib qolganligini tekshirish lozim. Agar o`tkazilgan tadbirdan so`ng generatorni rostlanadigan kuchlanish tiklanmasa, unda generatorni ishdan chiqqan elementlarini tekshirish va almashtirish uchun avtomobildan yechib olinadi. Zaryad toki kuchini ko’payib ketishi akkumulyatorlar batareyasini qayta zaryadlanishiga olib keladi, bunda nazorat asboblarini (am’ermetr, voltmetr) millari tirsakli valni katta aylanalarida shkaladan chiqib ketadi, elektrolit esa «qaynaydi» va akkumulyatorlar batareyasidan sochilib ketadi. Sababi kuchlanish rostlagichini yoki akkumulyatorlar batareyasini nosozligi bo`lishi mumkin. Bunday

holatlarda generatorni rostlanadigan kuchlanishini tekshirish va nosoz kuchlanish rostlagichini yoki akkumulyatorlar batareyasini almashtirish lozim. Generatorga texnik xizmat koprsatish. Generatorga texnik xizmat koprsatishda avvalambor uning tozaligiga e`tibor berish lozim. Generatorni «30» klemmasidan akumulyatorlar batareyasini uzib ishlatish ruxsat etilmaydi, chunki bu generatorni «30» klemmasida qisqa muddatda kuchlanishni oshib ketishiga olib keladi, u kuchlanish rostlagichini va avtomobilni bort tarmog`i elektron qurilmasini shikastlanishini keltirib chiqarishi mumkin. Har kuni asbob bo`yicha generatorni ishlashi nazorat qilinadi. Har 10 000…15 000 km yo`l bosib o`tgandan so`ng generatorni dvigateldagi qotirmalari tortiladi. Generatorni uzatma tasmasini tarangligi tekshiriladi, lozim bo`lganda tortiladi. Har 60 000 km yo`l bosib o`tgandan so`ng generatorni avtomobildan yechib olinadi, qismlarga ajratiladi va uning hamma detallari tozalanadi va artiladi, siqilgan havo yordamida korpus va qo’qoq ichi ‘udaladi, kontakt halqa va cho`tka holati tekshiriladi. Lozim bo`lganda halqa mayda donali qumqog`oz Bilan tozalanadi, cho`tkalar esa cho`tka ushlagichdan 5…8 mm dan kamga chiqib tursa, cho`tka cho`tka ushlagich bilan birgalikda almashtiriladi. Generatorni ta`mirlash. Avtomobildan yechib olingan generatorni texnik holatini nazorat-sinash stendida tekshiriladi. Nazorat-tekshirish stendi generator rotorini aylanishlar sonini 0 dan 5000 daqiqa -1 chegaragacha bir tekis o`zgartirishni ta`minlaydigan elektr uzatma, 0…30 V shkalali voltmetr, 0…60 A shkalali am’ermetr, taxometr va 60 A ga mo`ljallangan yuklama reostati bilan jihozlangan. Stenda generatorni yuklamali va yuklamasiz 12,5 V kuchlanishga yetishishi uchun generator rotorini minimal aylanishlar sonini aniqlash hamda yuklama tok miqdori va sozlanuvchi kuchlanish tekshiriladi. Rotorni minimal aylanishlar soni uchirgich tutashgan uchirgichlar uzilgan holda teshiriladi. Generatorni uyg`otuvchi chulg`amlari doimiy tok manbaidan (batareya) reostat bilan o`rnatiladigan va voltmetr bo`yicha aniqlanadigan 12,5 V li kuchlanishli tok oladi. Reostat bilan o`rnatilgan yuklama bilan tekshirilayotganda

uchirgich ham qo`shilgan bo`ladi. Sinashda rotorni aylanishlar soni kuchlanish 12,5 V ga yetguncha asta-sekin ko’paytirib boriladi. YUklama bilan sinashda reostat bilan yuklama 32 A ga o`rnatiladi. Rotorni aylanishlar soni 12,5 V kuchlanish olish uchun generatorni modeliga qarab yuklamasiz 1000…1100 daqiqa -1 , generator 32 A yuklamabilan ishlaganda 1900…2200 daqiqa -1 dan oshmasligi lozim. Rotorni minimal aylanishlar chastotasini miqdori katta bo`lganda generatorni qismlarga ajratib rotorni, statorni chulg`amini va to`g`rilagich bloki diodlarini uzilishga yoki qisqa tutashuvga tekshirish lozim. YUklama toki kuchi tekshirishda generator rotorini aylanishlar soni 5000 daqiqa -1 va kuchlanish 13 V bo`lganda yuklamani tok kuchi 40…55 A kam bo`lmasligi lozim. Aks holda generatorni qismlarga ajratib uni chulg`amini va diodlarini tekshirish lozim. Generatorni rostlanadigan kuchlanishi tekshirishda doimiy tok manbasini kuchlanishi 12,2-12,6 V chegarasida bo`lishi lozim. Voltmetr bo`yicha rostlanadigan kuchlanish rotorni aylanishlar chastotasi 3500 daqiqa -1 va yuklama toki 16 A bo`lganda o`lchanadi, bunda rostlanadigan kuchlanish miqdori 13,7… 14,5 V chegarasida bo`lishi lozim. Aks holda kuchlanish rostlagichi yangisiga almashtiriladi. Agar bu holda ham rostlanadigan kuchlanish 13,7 B dan kichik bo`lsa, unda generatorni qismlarga ajratib uni chulg`ami va diodlarini tekshirish lozim. Generatorni qismlarga ajratish quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: qotirgichni bir tomonga surib cho`tka ushlagich kuchlanish rostlagichi bilan birga olinadi; tortuvchi boltlarni olib generator qo’qog`i stator bilan birga olinadi; to`g`rilagich blokidagi chiqiqlardan statorni fazali chulg`amlari ajratib olinadi; ventilyator shkivi gaykasini bo`shatib ajratgich yordamida rotor validan shkiv ajratib olinadi; generatorni oldingi qo’qog`ini ajratgich yordamida ajratib olish;

oldingi podshipnikni almashtirish lozim bo`lganda uni ushlab turuvchisi vintlari bo`shatiladi va ajratgich yordamida qo’qoqdan sug`urib olinadi. Generatorni yig`ish q ismlarga ajratishga teskari holda amalga oshiriladi. Generator detallarini holatini tekshirish rotorni uyg`otish chulg`amini, stator chulg`amini, to`g`rilagich bloki diodlarini tekshirishni o`z ichiga oladi. Rotorni uyg`otish chulg`ami ommetr yordamida tekshiriladi. Buning uchun uni shchuplarini yakor halqasi kontaktlariga ulanadi va qarshilik miqdori bo`yicha uyg`otish chulg`amida uzilish yoki qisqa tutashuv yo`qligi tekshiriladi. Uyg`otish chulg`amidagi uzilishni indikator (nazorat lampasi) yordamida ham aniqlash mumkin, bunda lampa orqali akkumulyatorlar batareyasini kontakt halqalariga ulanadi. Bunday tekshirish generatorni avtomobildan yechib olmay cho`tkali tarmoqni olib qo`yib amalga oshirish mumkin. Stator chulg`amini uzilish va qisqa tutashuvga indakator va akkumulyator batareyasi yordamida tekshiriladi. Stator chulg`amidagi qisqa tutashuv ommetr bilan tekshiriladi. Statorni hamma fazalaridagi chulg`amlar qarshilik soz chulg`amda bir xil bo`lishi lozim (farq 10 foizdan ko’p bo`lmasligi). To`g`rilagich blokidagi diodlar indikator (1…5 Vt quvvatga ega lampa) va akkumulyatorlar batareyasi yordamida tekshiriladi. Soz diod tokni faqat bir tomonga o`tkazadi. Nosoz diod umuman tok o`tkazmasligi (zanjir uzilgan) yoki tokni ikala tomonga ham (qisqa tutashuv) o`tkazishi mumkin. To`g`rilagich blokidagi bitta diod shikastlanganda to`g`rilagich blokini to`la almashtirish lozim. To`g`rilagich blokidagi diodlarni generatorni avtomobildan yechib olmasdan tekshirish mumkin, buning uchun akkumulyatorlar batareyasi va generator uzatmalari va kuchlanish rostlagich chiqiqi generatorni «30» (klemma «Q») klemmasidan uzib qo`yiladi. Ommetr yoki indikator va akkumulyatorlar batareyasi yordamida tekshirish mumkin. Kuchlanish rostlagichini 24 V li tok manbai (ketma-ket ulangan ikkita akkumulyatorlar batareyasidan foydalanish mumkin) yordamida tekshiriladi. ‘otentsiometr yordamida 12 V li kuchlanish o`rnatilganda lampochka yonishi lozim (agar lampa yonmasa rostlagich nosoz uni almashtirish lozim). Kuchlanish

13,7…15,5 V gacha kuchlanish oshirilganda lampa o`chishi kerak. Agar lampa o`chmasa regulyator nosoz uni almashtirish lozim. Koprsatib o`tilgan tekshiruvlardan tashqarii rotorni kontakt halqalarini va podshipnikni yeyilishi tekshiriladi. Ariiqcha bo`yicha halqa 0,5 mm dan ko’pga yeyilgan bo`lsa halqa yo`niladi. yeyilgan podshipniklar yangisiga almashtiriladi. Startyorga texnik xizmat koprsatish va ta`mirlash texnologiyasi Startyorni nosozliklari. Startyorni asosiy nosozliklari uzatma qotirmasini bo`shab qolishi, cho`tkalar va kollektorni eyilishi va ifloslanishi, uchirgich kontaktlarini oksidlanishi, chulg`amlarni uzilishi va qisqa tutashuvi, erkin yurish muftasi detallarini va shesternya tishlarini eyilishi. Bu nosozliklar statyorni umuman ishlamaslikka, kerakli aylanishlar chastotasiga va quvvatga erisholmaslikka, startyorni ulaganda startyor yakori aylanadi, lekin tirsakli val esa o`rnidan qo`zg`almaslikka, startyorni ishga tushirganda qattiq shovqin chiqishiga olib keladi. Ulaganda startyor umuman ishlamaydi , tortish relesini xarakterli tovushi (helchok) eshitilmaydi. Sababini aniqlash uchun yoritish chirog`ini va startyorni bir vaqtda ulash lozim. Agar chiroqni yorug`ligi o`zgarmasa, startyorni yordamchi rele zanjirida yoki asosiy ishchi tok zanjirida yomon kontakt yoki uzilish borligini koprsatadi. Agar chiroqni yorug`ligi juda pasayib ketsa, buning sababi akkumulyatorlar batareyasini zaifligi yoki uning klemmalarida kontaktni buzilishi hamda startyor elektrodvigatelini nosozligi bo`lishi mumkin. Elektr zanjirida kontaktni yomonlashish joyi va uzilishni koprsatilgan elektr zanjirlariga nazorat lampasini ketma-ket ulash bilan aniqlanadi. Lozim bo`lganda akkumulyatorlar batareyasini zaryadlanish darajasini tekshirish lozim. Agar staryorni ishlatganda xarakterli tovush chiqsa, unda tortish relesi sozligini bildiradi. Startyorni ulaganda tirsakli val juda sekin aylanadi. Buning asosiy sababi akkumulyatorlar batareyasini etarli zaryadlanmaganligi, startyorni ishchi elektr zanjiri kontaktlarini eyilishi va qotirmasini bo`shab ketishi yoki erkin yurish

muftasi roliki aylanib ketishidir. Akkumulyatorlar batareyasi soz bo`lganda, nosozliklarni aniqlash va bartaraf qilish uchun startyor echib olinadi. Startyor ulanganda yakor aylanadi, lekin maxovik aylanmaydi. Buning sababi erkin yurish muftasi nosozligi, mufta o`qini tushib qolishi yoki ‘ishangini sinishi, mufta halqasini yoki bufer prujinalarini sinishidir. Startyorni ulaganda va ishlatganda uning qotirmasi bo`shab qolishi, tortuvchi rele ushlab turuvchi chulg`amini uzilishi, uzatma shesternyalari tishini va maxovik gardishini sinishi natijasida q attiq shovqin chiqadi. Dvigatel ishga tushganda qattiq shovqin chiqadi, startyor uzilmaydi. Dvigatelni darov uchirish, akkumulyatorlar batareyasini uzish va startyor qotirmasini tekshirish, lozim bo`lganda uning echib olish va shesternya tishlarini va tortuvchi rele chulg`amini tekshirish lozim. Startyorga texnik xizmat koprsatishda uni qotirmalarini tortish va ustki sirtini iflosliklardan tozalashdan iborat. Startyorni ishonchli ishlashini ta`minlash uchun, avtomobilni har 45 000 km yo`l bosib o`tganida uni tozalash va detallarini holatini tekshirish va moylash uchun avtomobildan echib olinadi. Bunda kollektor tozalanadi va lozim bo`lganda eyilgan cho`tkalar almashtiriladi hamda uzatma va yakor valini o`q bo`ylab siljishi sozlanadi. Startyorni ta`mirlash. A vtomobildan echib olingan startyor maxsus stendda salt yurishda va yuklamada tekshiriladi. Akkumulyatorlar batareyasiga va am’ermetrga ulash uzatmalarini kesimi 16 mm 2 dan kam bo`lmasligi lozim. Uzatilayotgan kuchlanish 12 V bo`lganda, startyor salt yurishda 70…85 A chegarasida tok iste`mol qilishi, yakorni aylanishlar chastotasi esa 5000±500 daqiqa -1 chegarasida bo`lishi lozim. Iste`mol qilinayotgan tokni ko’pligi, aylanishlar chastotasini pastligi hamda ishlaganda shovqin chiqishi elektrik yoki mexanik nosozliklar borligidan dalolat beradi. Startyor klemmasidagi kuchlanish me`yorida bo`lganda iste`mol qilinayotgan tokni pastligi va yakorni aylanishlar chastotasini kichikligi uzatmali

birikmalarda yoki cho`tkali tarmoqlarda kontaktlarni buzilishidan (eyilish, cho`tkani qotib qolishi, kollektorni ifloslanishi) dalolat beradi. To`la tormozlangish rejimida yuklama ostida startyorni sinashda uzatma shesternyasiga ‘ishangli qisqich qurilma 1 o`rnatiladi, u dinamometr Bilan ulangan va tormozlash momentini aniqlaydi. Buning uchun qisqa muddat (4…5 soniyadan ko’p bo`lmagan, startyor chulg`amini kydirmaslik va shikastlamaslik uchun) statyor ulanadi va dinamometr shkalasi bo`yicha u tomonidan rivojlantirilayotgan kuch o`lchanadi. Dinamometr bilan o`lchangan kuchni ‘ishang elkasi uzunligiga ko’paytmasi startyorni aylantirish momentini beradi, bu moment startyorni pasport ma`lumotiga mos bo`lishi lozim. Startyorni qismlarga ajratish qo`yidagi tartibda amalga oshiriladi: -tortuvchi reledan o`yg`otish chulg`ami chiqig`ini uzib, uni qo’qoqdan ajratib echib olinadi.; -tortuvchi boltlarni bo`shatib, qo’qoq cho`tkalar Bilan olinadi va kollektor tomonidan cho`tka cho`tka ushlagichdan ajratib olinadi; -korpusni old qo’qoqdan ajratiladi va yakor erkin yurish muftasi Bilan birgalikda olinadi; -erkin yurish muftasini olish uchun cheklagich halqani uzatma tomonga siljitiladi va yakor vali uyig`idan stopor halqasi olinadi. Startyor qismlarga ajratilgandan so`ng hamma detallar yuviladi va siqilgan havo yordamida ‘udaladi va tekshiriladi. Startyor detallarini qiqa tutashuvga tekshirish indikator va ta`minlash manbasi yoki avtotestor yordamida amalga oshiriladi. Indikator lampasini yonishi bilan aniqlangan qisqa tutashuv nuqsonli detal almashtiriladi. Startyor yakorini shlitsasida mexanik shikastlanish va kollektorda katta yeyilish bo`lmasligi lozim. Kollektorda katta yeyilish va g`adir-budirlik bo`lganda u yo`niladi va mayda donali qum qog`oz bilan jilvirlanadi. Tutashgan uyg`otish chulg`amlarini startyor korpusga qotirilgan vintlarini press-otvertka yordamida bo`shatib almashtiriladi. Yig`ishda vintlarni qotirishda o`z-o`zidan bo`shab ketishini oldini olish maqsadida ularni kallagi cho`kichlanadi.

Erkin yurish muftasi gubchakda uni shesternyasi aylanishi bo`yicha tekshiriladi: shesternya gubchakka nisbatan bir tomonga erkin aylanishi va ikkinchi tomonga aylanmasligi kerak. SHesternya tishlarida uyulish (vo`krashivaniya) izlari va siniqlar bo`lmasligi lozim. SHesternya orqa tomonidagi unchalik katta bo`lmagan uyuqchalarni mayda donali jilvir aylanasida jilvirlab bartaraf qilinadi. Startyor qo’qog`ida siniq va darzlar bo`lmasligi lozim, yeyilgan yakor vtulkasi yangisiga almashtiriladi. CHo`tkalar cho`tka ushlagichda erkin harakat qilishi va yeyilish katta bo`lganda ular almashtirishi lozim. CHo`tkalar balandligi avtomobil markalariga nisbatan 9…12 mm dan kam bo`lmasligi lozim. Startyorni yig`ish qismlarga ajratishga teskari tartibda amalga oshiriladi. Yig`ishda yakor vali vintli shlitsasi motor moyi bilan, yakor vtulkasi va uzatma shesternyasi esa Litol-24 bilan moylanadi. Yig`ishda yakor valini o`q bo`ylab siljishi yakor valini oldingi yoki ketingi bo`yniga o`rnatiladigan rostlovchi shaybalar soni va qalinligi bilan sozlanadi. Yig`ilgan startyor shesternya tortsasi va erkin yurish muftasi cheklagich halqasi orasidagi masofa bilan uzatmani to`g`ri sozlanganligi tekshiriladi. Yondirish tizimiga texnik xizmat koprsatish va ta`mirlash Yondirish tizimini asosiy nosozliklari dvigatelni qiyin ishga tushirilishi, salt yurishda uni turg`un ishlamasligi, hamma ish tartiblarida notekis ishlashi, dvigatelni quvvatini pasayishi va yonilg`i sarfini ko’payishi bo`lishi mumkin. YUqorida sanab o`tilgan nosozliklarni kelib chiqishiga yondirish tizimini ilgarilanish burchagini buzilishi (yondirishni juda ertaligi va kechikishi), bitta yoki bir nechta tsilindrlarni notekis ishlashi hamda yondirishni to`la uzilishi sabab bo`lishi mumkin. Yondirishni kechikishi dvigatel quvvatini pasayishiga va qizishiga, ertaligi esa dvigatel quvvatini pasayishiga va taqqilagan ovoz chiqishiga olib keladi.

Nosozlikni bartaraf qilish uchun yondirish tizimini ilgarilanish burchagini tekshirish va lozim bo`ganda taqsimlagichni yoki datchik-taqsimlagich korpusini burash yo`li bilan sozlanadi. Bitta tsilindrni notekis ishlashiga yondirish shamini nosozligi, yondirish shamiga ulangan yuqori kuchlanish uzatmasini ihotasini buzilganligi hamda yondirish shami uchida va taqsimlagich qo’qog`i uyachasida uzatmani yaxshi kontaktda bo`lmasligi sabab bo`ladi. Bir necha tsilindrlarni notekis ishlashiga yuqori kuchlanish markaziy uzatma ihotasini buzilishi, yondirish g`altagi va taqsimlash qo’qog`i uyachasida uni yomon kontaktda bo`lishi, kondensatorni nosozligi, uzgich kontaktlarini kuyishi, ular orasidagi tirqishni noto`g`riligi yoki ihotani buzilishi natijasida uzgichni harakatlanuvchi kontaktini «massa» ga davriy tutashishi, taqsimlagich qo’qog`i va rotorni darz ketishi sabab bo`ladi. YOndirishni buzilishiga ko’pincha tizimga namlikni tushishi sabab bo`ladi: taqsimlagich qo’qog`iga,yuqori kuchlanish uzatmasiga, yondirish shamlari uchliklariga hamda taqsimlagich kontaktlarini ifloslanishi va kuyishi va kontaktlar orasidagi tirqishni buzilishi. Taqsimlagich kontaktlari orasidagi tirqish kichik bo`lganda kontaktlarni ajralib turish vaqti kamayadi va birlamchi chulg`am hosil qiladigan magnit maydoni to`la yo`qolishga ulgurmaydi. Tirqish juda katta bo`lganda, kontaktlarni tutshib turi shvaqti kamayadi va birlamchi zanjirdagi tok to`la maksimumgacha tiklanishga ulgurolmaydi. Ikkala holatda ham ikkalamchi chulg`amda kuchlanish kamayadi, ayniqsa, tirsakli val aylanishlar soni oshishi bilan tsilindrlarni notekis ishlashi boshlanadi. Ifloslangan kontaktlar benzin bilan namlangan toza latta yordamida artiladi, oksidlangan va kuygan kontaktlar egovchalar (nadfil) bilan tozalanadi. Kontaktlarni tozalashda bittasidagi tepalikni olib tashlash, ikkinchisidagi chuqurchanii yengil tekislash lozim. Kontaktlarni tozalashda volfram qatlamini yupqaligini hisobga olib, kontaktlarni xizmat muddatini ko’paytirish maqsadida chuqurchalarni to`la yo`qotish mumkin emas. Kontaktlarni tozalashda qattiq zarralar mavjud qumqog`ozni ishlatish tavsiya etilmaydi, chunki kontaktlarga

tushgan qattiq zarrachalar ishlash jarayonida qattiq uchqunlanishiga va kontaktlarni yeyilishini tezlashishiga olib keladi. Kontaktlarni tozalagandan so`ng ular orasidagi tirqishni sozlash va ilgarilanish burchagini tekshirish lozim. YOndirishni to`la tugatilishi yuqori va past kuchlanishli zanjirlardagi nosozligi tufayli sodir bo`lishi mumkin. Bunday holatlarda avval past kuchlanishli, so`ng yuqori kuchlanishli zanjirlarni nosozligshi tekshiriladi. YOndirish tizimini kom’leks diagnostikalashda kopchmas yoki kopchma motor-testorlarni qo`llash bilan amalga oshiriladi. YOndirish tizimini texnik holatini tekshirish qo`yidagi parametrlarni o`z ichiga oladi: yondirishni ilgarilanish burchaklarini tekshirish va sozlash; past va yuqori kuchlanishli zanjirlarni tekshirish; kondensatorni tekshirish. Kontaktli yondirish tizimli dvigatellarda ilgarilanish burchagini tekshirishdan oldin uzgich kontaktlari orasidagi tirqishni tekshirish va sozlaash lozim. Uzgich kontaktlari orasidagi tirqishni tekshiri va sozlash quyidagicha amalga oshiriladi. Taqsimlagich qo’qog`i yechib olinadi, dasta yordamida tirsakli val kontaktlar to`la ajralguncha aylantirildai va shchup yordamida tirqish o`lchanadi, u 0,35…0,45 mm bo`lishi lozim. Agar tirqish noto`g`ri bo`lsa, VAZ dvigatellarida stopor vinti bo`shatiladi, ‘azga otvertka o`rnatiladi va maydoncha uzgich kontakti bilan siljitiladi. Moskvichlarda qo`zg`almas kontakt plastinasidagi ikkita stopor vinti bo`shatildai va ‘azga o`rnatilgan otvertkani aylantirish bilan tirqish o`rnatiladi, shundan so`ng stopor vintlari qotirildai va taqsimlagich qo’qog`i o`rnatiladi. YOndirishni ilgarilanish burchagini tekshirish va sozlashstrebosko’ yoki nazorat lampasi yordamida amalga oshiriladi. Strebosko’ yordamida yondirishni ilgarilanish burchagini sozlashda, u klemmasi yordamida avtomobilni akkumulyator batareyasiga va o`tkazuvchi yordamida birinchi tsilindrni yondirish shamiga ulanadi, uning li’’illab yonuvchi lampasi ilashma karteridagi maxsus lyuk orqali maxovikdagi (VAZ-2108), tirsakli valni shkividagi (boshqa avtomobillarda) belgiga yo`naltiriladi. VAZ-2108 avtomobilini salt yurishida maxovikda A kesim shkalani o`rtadagi belgisiga maxovikni aylanishi bo`yicha 1…2 bo`lim yetib

kelmasligi lozim. Boshqa avtomobillarda shkivdagi belgi blokdagi ikkinchi belgiga mos kelishi lozim. Belgilarni mos tushishi uchun uzgich-taqsimlagichni qotirish bolti bo`shatilib taqsimlagich korpusi aylantiriladi. YOndirishni ilgarilanish burchagini nazorat lampasi yordamida qo`yidagicha sozlanadi. 1. Birinchi tsilindr porshenini siqish takti oxiriga o`rnatiladi. Buning uchun birichi tsilindrdagi yondirish shami olinib o`rniga tiqin tiqiladi va tirsakli val tiqin otilguncha aylantiriladi. SHundan so`ng tirsakli valni asta-sekin yondirishni o`rnatish belgisiga mos kelguncha aylantiriladi. 2. Taqsimlagich qo’qog`i olinadi va uning rotorini birinchi tsilindrga boruvchi uzatma uchun qo’qoqdagi klemmaga mos kelguncha aylantiriladi, so`ng taqsimlagichni blokdagi uyaga o`rnatiladi. 3. Rotorni yengil aylantirib taqsimlagich valigini uzatma bilan ilashishiga olib kelinadi va taqsimlagich (datchik-taqsimlagich) korpusi gaykasini (gaykalarini) qo`l bilan qotiriladi. 4. Taqsimlagichni past kuchlanishli klemmasiga nazorat lampasini yoki lampali maxsus tekshirish qurilmasini datchik-taqsimlagich klemmasiga ulanadi va yondirish ishga tushiriladi. 5. Taqsimlagich korpusini u yoki bu tomonga burab lampani yonish-yonmaslik lahzasi aniqlanadi va korpus holatini gaykani qotirish bilan o`rnatiladi. 6. Taqsimlagich qo’qog`iga yondirish hamlaridan kelgan uzatmalarni soat strelkasi bo`yicha tsilindrlarni ishlash tartibiga mos ravishda ulanadi. O`rnatilgan taqsimlagichni yondirish burchagini qo`shimcha sozlashda o`rnatish belgisini siljitish lozim. YOndirishni ilgarilanish burchagini to`g`riligini amalda harakatlanayotgan avtomobilda tekshiriladi. Buning uchun normal haroratgacha qizdirilgan avtomobilni 50 km/soat tezlik bilan yuqori uzatmada harakatlanayotganda gaz pedaliga birdaniga bosiladi, bunda drossel zaslonkasi ochiladi. Bunda dvigatelda qattiq bo`lmagan va tez so`nuvchi detanatsion taqqillash eshitiladi. Umuman

taqqillashni bo`lmasa, yondirishni juda kechikishini, davomli taqqillash esa yondirishni juda ertaligini bildiradi. past va yuqori kuchlanishli zanjirlarni tekshirish. YOndirish tizimi zanjiridagi elektr jarayonlar to`g`risidagi aniq ma`lumotlarni ostsillografli diagnostik stendlar yordamida olish mumkin. Ostsillogramma yordamida yondirish tizimi elementlarini ishga yaroqliligini yetarlicha oddiy va tez aniqlash mumkin. Buning uchun ostsillografni past (yondirish g`altagini birlamchi chulg`ami klemmasiga) va yuqori (yondirish g`altagini ikkilamchi chulg`ami klemmasiga) kuchlanishli zanjirga ulanadi. YOndirish tizimini namunaviy ostsillogrammasida qo`yidagi xarakterli maydonlarni koprish mumkin. A-yondirish shamlari elektrodlari orasida yoyni yonish davomiyligi maydoni. Uchqun quvvati (egrilik am’litudasi) va yoyni yonish vaqti (egrilik davomiyligi maydoni) uzgich kontaktlari holatiga va ular orasidagi tirqishga bog`liq; B-yondirish g`altagi qoldiq energiyasining tarqalish maydoni. Bu maydondagi egri chiziq yondirish g`altagi va kondensatorni tebranuvchi konturi sozligini aniqlaydi; V-tebranishni tugash momentidan kontaktlarni tutashigacha vaqt maydoni; G-kontaktlarni tutashgan holati burchagi maydoni. YOndirish tizimini olingan egrilik shaklini etalonli Bilan solishtirish orqali baholanadi. YUqori kuchlanishli zanjir sozligini tekshirish uchun (past kuchlanishli zanjir soz bo`lganda) taqsimlagich qo’qog`ini yechib olinadi, tirsakli valni aylantirish bilan uzgich kontaktlari to`la tutashtiriladi va taqsimlagichni markaziy klemmasidan yuqori kuchlanish uzatmasi olinadi. So`ngra yondirish ishlatiladi va uzatma oxirini «massa»dan 4…5 mm masofada ushlab turib uzgich kontaktlari ajratiladi. Uzatma oxirida uchqunni yo`qligi yuqori kuchlanish zanjiri yoki kondensator nosozligini bildiradi. Sababini to`la aniqlash uchun kondensatorni almashtiriladi va tekshirish takrorlanadi, agar uchqun bo`lmasa yondirish g`altagini almashtirish lozim.

Kondensatorni sozligini tekshirish q uyidagi tartibda amalga oshiriladi. Uzgich klemmasidan kondensator uzatmasi uziladi, so`ng uzgich kontaktlarini tushtirib qo`yiladi, yondirish ishlatiladi va qo`l Bilan kontaktlar bir-biridan ajratiladi, bunda kontaktlar orasida qattiq uchqunlanish paydo bo`lishi lozim. SHundan so`ng kondensator uzatmasi klemmaga ulanadi va kontaktlar bir-biridan ajratiladi. Agar uchqunlanish kamaysa, unda kondensator soz, aks holda kondensatorni almashtirish lozim. Kontaktsiz yondirish tizimida nosozlik paydo bo`lganda quyidagi tartibda tekshiriladi. Tekshirishdan oldin karbyuratorga yonilg`i kelayotganiga va yondirish ulaganda elektromagnitli klapan ishlayotganiga ishonch hosil lozim. Avval kontaktli lampa yordamida kommutator yondirish g`altagiga tok im’ulsi berayotganligi tekshiriladi. Buning uchun yondirish g`altagidan kommutator klemmasiga borgan uzatma uziladi va uni nazorat lampasi uzatmasiga ulanadi, nazorat lampasini ikkinchi uzatmasi yondirish g`altagini ]B klemmasiga ulanadi, yondirishni ulab startyor bilan tirsakli val aylantiriladi. Agar nazorat lampasi li’’illamasa, kommutator im’uls bermayotganidan dalolat beradi. Buning sabablari qo`yidagilar bo`lishi mumkin: kommutatorni datchik-taqsimlagich bilan ulab turgan uzatma uzilgan bo`lishi; kommutator manbai uzatmasida uzilish bo`lishi; yondirishni ulash kontaktlari tutashmasligi; yondirish g`altagini birlamchi chulg`amida uzilish bo`lishi; datchik-taqsimlagich valigi aylanmasligi; kontaktsiz datchik yoki kommutator nosoz bo`lishi mumkin. Aniqlangan nosozliklar bartaraf qilinadi. Agar nazorat lampasi li’’illamasa, unda past kuchlanishli zanjir soz, nosozlikni yuqori kuchlanish zanjiridan qidirish lozim. Bunday hollarda nosozliklar bo`lishi mumkin: yondirish tizimi uzatma va asboblarida hamda datchik qo’qog`i va rotorda namlik; taqsimlagich yon klemmalariga yuqori kuchlanish uzatmalarini noto`g`ri tartibda o`rnatilgan yoki ular uyaga zich o`tirmagan; yondirish momenti noto`g`ri o`rnatilgan; yondirish shamlari elektrodlari orasidagi tirqishni buzilishi, ularni moylanib qolishi yoki shikastlanishi; datchik qo’qog`i yoki rotorda darz bo`lishi; taqsimlagich

qo’qog`idagi kopmir kontaktni osilib qolishi yoki shikastlanishi; ikkilamchi chulg`amda uzilish. YOndirish shamlari qumli tozalash asbobida tozalangandan va siqilgan havo bilan ‘udalgandan so`ng tekshiriladi. YOndirish shamlari sinash kamerasidagi havo bosimi 0,6…0,8 MPa bo`lganda uchqun shakllanishi uzliksizligiga hamda korpusni ihotasi bilan birikmasini germetiklikka sinaladi. qumli tozalash asbobi bo`lmaganda yondirish shamlari qurumdan maxsus suyuqlik bilan namlangan cho`tka yoki 15…20 daq. ga atsetonga botirib qo`yib so`ng cho`tka yordamida tozalanadi. YOndirish shamlari elektrodlarini qum qog`oz yordamida tozalash ham mumkin. YOndirish shamlari tozalangandan so`ng ularni siqilgan havo bilan ‘udaladi va elektrodlari orasidagi tirqish sozlanadi. SHamlarni dvigateldan yechib olganda obdon ko’zdan kechirish lozim. Agar sham kulrang-sariqdan och-jigarrangacha rang qurum bilan qoplangan bo`lsa, uni tozalash shart emas chunki bunday qurum soz dvigatelda bo`ladi va u yondirish tizimi ishini buzmaydi. Loyqa-qoramtir, barxatli qurum dvigatel boy yonilg`i aralashmada ishlayotganidan yoki sham elektrodlari orasidagi tirqish juda kattaligidan dalolat beradi. YAltiroq (glantsevo`y)-qora qurum va shamlarni moylanishi yonish kamerasida juda ko’p miqdorda moy borligidan dalolat beradi. SHam elektrodlarida qalin qatlamli qurum hosil bo`lganda, ular kuyganda hamda ihotasida darz paydo bo`lganda shamlar almashtirildai. Kontaktli yondirish tizimida yondirish shamlarini ishga yaroqlili holati dvigatel ishlab turganda har bir shamga borgan yuqori kuchlanishli uzatmani navbati bilan uzib tekshiriladi. Soz shamni uzatmasini uzganda dvigatelni bir tekis ishlashi yo`qoladi va aylana pasayadi. Nosoz yondirish shami uzatmasini uzganda dvigatelni ishlashida o`zgarish bo`lmaydi. Bundan tashqarii ishlamagan yondirish shami boshqa shamlarga nisbatan sovuqroq bo`ladi. YOndirish shami elektrodlari orasidagi tirqishni shchup yordamida tekshiriladi, sozlash esa yon elektrodni egish bilan amalga oshiriladi. Dvigatellarda ishlatiladigan yondirish shamlari elektrodlari orasidagi tirqish 0,7…0,8 mm bo`lishi lozim.

YOndirishni ilgarilanishini vakuum rostlagichi dvigatel o`rtacha aylanalarda tekshiriladi. Buning uchun vakuum ichagini uzib-ulanadi. Agar tirsakli valni aylanishlar soni o`zgarmasa, regulyator ishlamaya’ti va uni almashtirish lozim. YOndirish tizimiga texnik xizmat koprsatish. Kontaktli yondirish tizimi yaxshi ishlashi uchun bu tizimdagi asboblarni tozaliligiga, ulardagi uzatmalarni mustahkamlanganligiga, yuqori kuchlanish uzatmalaridagi himoyalovchi rezina qal’oqlarni butunligiga e`tibor berish va o`rnatilgan muddatda texnik xizmat koprsatish bo`yicha hamma ishlarni bajarish lozim. 10 000 km yo`l bosib o`tgandan so`ng taqsimlagich qo’qog`ini yechib, ichkari tomonidan benzin bilan namlangan latta bilan artiladi, agar moylangan bo`lsa, uzgich diska va kontaktlari artiladi. qo`zg`aluvchan kontakt o`qi va fetrali qo`ymani motor moyi bilan moylash lozim. 20 000 km yo`l bosib o`tgandan so`ng taqsimlagich korpusidagi moy qo`yish teshigiga 3…4 tomchi motor moy tomiziladi. Buning uchun qo’qoqni moylash teshigi ochilguncha buraladi. Uzgich kontaktlari ko’zdan kechiriladi, agar kontaktlarda oksidlangan, notekisliklar va kuygan bo`lsa, ular tozalanadi. Uzgich kontaktlari orasidagi tirqish tekshiriladi va sozlanadi. Kontaktlar orasidagi tirqishni sozlagandan so`ng har safar yondirishni ilgarilanish burchaklari tekshiriladi va sozlanadi. CHunki kontaktlar orasidagi tirqish o`zgarganda yondirishni ilgarilanish burchagi ham o`zgaradi. YOndirish shamlari bo`shatib olinadi, agar sham elektrodlarida qurum bo`lsa tozalanadi va elektrodlar orasidagi tirqish sozlanadi. 30 000 km yo`l bosib o`tgandan so`ng yondirish shamlarini almashtirish tavsiya etiladi. Rezbalarni shikastlamaslik uchun yondirish shamlarini tsilindrlar kallagiga maxsus kalitga o`rnatiladi, qo`lni yengil harakati bilan avval cha’ga so`ng o`nga buraladi va vorotok yordamida qotiriladi. YOndirish shamlarini keyinchalik bo`shatishda qiyinchilik bo`lmasligi uchun shamlarni rezbali qismiga grafitli kukun surtiladi. Kontaktsiz yondirish tizimiga texnik xizmat koprsatishda asosiy e`tiborni asboblarni va uzatmalarni tozaliligiga va mahkamlanganligiga qaratish lozim. Benzin bilan ho`llangan toza material bilan datchik-taqsimlagichni tashqi va ichki

sirtlarini va rotorni artish lozim. YOn klemma elektrodlarini va rotorni tok olib yuruvchi plastinasini himoyalash lozim. Elektron kommutator va yondirish g`altagi korpusini ham artish hamda yuqori va past kuchlanish elektr zanjirlaridagi birikmalarni ishonchli mahkamlanganligini va barcha birikmalarni ihotalovchi rezina qal’oqlarni butunligini tekshirish lozim. YOndirish shamlari uchliklarini uzatmadan va yuqori kuchlanish uzatmalarini datchik-taqsimlagichdan ishlayotgan dvigatelda olish mumkin emas, chunki qizigan dvigatelda simlar yumshab qolib tez uzilishi mumkin. Uzatmalarni yondirish shami uchliklari va datchik-taqsimlagich qo’qog`idagi uyalarga zich va to`la chuqurligiga tushishini tekshirish lozim. Kontaktsiz yondirish tizimida shamlarni kontaktli yondirish tizimiga nisbatan tezroq almashtiriladi, ya`ni 15000…20000 km yo`l bosib o`tgandan so`ng. qishda dvigatelni o`t oldirishini osonlashtirish maqsadida kontaktsiz yondirish tizimida shamlar yangisiga almashtiriladi, ishlatilgan soz shamlarni esa yilning issiq vaqtlarida ishlatish mumkin. Avtomobilga xorij davlatlarida ishlab chiqarilgan yondirish shamlarini o`rnatishdan oldin ularning cho`g`lanish sonini (kalil noe chislo) va tsilindrga burab kirgiziladigan rezba uzunligini hisobga olish lozim. Rossiyada ishlab chiqariladigan yondirish shamlarini markirovkasida, masalan, A17DVR yozilgan. Bunda birinchi harf A tsilindrga burab kirgiziladigan rezbani belgilaydi A harfi M14x1,25, 17 soni shamni kalil sonini koprsatadi, ikkinchi harf D shamni tsilindrga burab kirgiziladigan qismini uzunligini koprsatadi, D harfi 19 mm ga teng, V harfi ihotani issiqlik konusi sham korpusi tortsasidan chetga chiqib turishini bildiradi, R harfi esa shamda xalaqitlarni so`ndiruvchi rezistor borligini bildiradi. YOndirish tizimini ta`mirlashda ishdan chiqqan elementlari (yondirish shami, yuqori kuchlanish uzatmalari, yondirish g`altagi, kondensator, elektron kommutator, yondirishni uchirgichi yoki kontakt guruhi, datchik-taqsimlagich,

yondirishni taqsimlagichi va uning elementlari-qo’qoq, rotor, kontakt guruhi, mushtcha, vakuum rostlagich) almashtiriladi.

Foydalanilgan adabiyotlar 1. Texnicheskaya Ekspluatatsiya avtomobiley.-Uchebnik dlya VUZov g`’od.red ye.S.Kuznetsova.-M.:Transport, 2004 2. Texnicheskaya Ekspluatatsiya avtomobiley.-Uchebnik dlya VUZov g`’od.red G.V.Kramarenko.-M.:Transport, 1985 3. SHestopalov S.K. Ustroystva, texniseskoe obslujivanie i remont legkovo`x avtomobiley.-M.: IR’O; «Akademiya», 2000 4. Na’olskiy G.M. texnologicheskoe ‘roektirovanie avtotransportno`x pred’riyatiy i stantsiy texobslujivaniya avtomobiley.- M.: Transport, 1994 5. Usmanov D.I. O`zbekiston Respublikasi avtomobil transporti harakatlanuvchi tarkibiga TXK va T to`g`risidagi Nizom.-Toshkent, 1999 6. S a rb ae v V.I. i dr. M exa niz ats iya ‘r o izv o dstv e nni x ‘r ots ess o v T O i R a vt o m o bil e y.-M o s k v a , 2003 7. F a st o v ts ev G.F. O rg a niz ats iya te x niches ko g o o bslujiv a niya i r e m o nt leg ko vi x a vt o m o biley.-M.: Transport, 1989

Похожие

Transport vositalarini transmissiya agregat va mexanizmlariga texnik xizmat ko`rsatish va ta`mirlash ishlari texnologiyasi

Avtomobil dvigateliga texnik xizmat korsatish va ta`mirlash ishlari texnologiyasi

Kabina va kuzovlarga texnik xizmat ko’rsatish va ta`mirlash ishlari texnologiyasi

Transport vositalariga texnik xizmat ko’rsatish va ta`mirlash tizimi

Avtomobilning boshqaruv mexanizmlariga texnik xizmat ko`rsatish va ta`mirlash ishlari texnologiyasi