Транспорт қонунчилигига амал қилиш-юкларни асрашнинг кафолати - Транспорт - Рефераты

Транспорт қонунчилигига амал қилиш-юкларни асрашнинг кафолати

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

234 KB

Транспорт қонунчилигига амал қилиш- юкларни асрашнинг кафолати Режа: 1. Юкларни ташишга қабул қилиш Қоидаларини бажариш 2. Йўл сафарида юкларни асрашни таъминлаш 3. Юкларни топшириш Қоидаларига риоя қилиш 4. Асрамай ташишларни расмийлаштириш

Темир йўл Уставида, юк ташиш Қоидасида ва транспорт қонунчилигининг бошқа меъёрий актларида темир йўл транспортида юкларни ташишнинг шарт-шароитлари (талаблари) баён этилган. Юк ташиш жараёнининг барча иштирокчилари ана шу шарт-шароитларга қатъи амал қилишлари юкларнинг асрашнинг кафолатидир. Хўжалик ва арбитраж амалиётининг шоҳидлик беришича, биринчи қарашда транспорт қонунчилиги талабларни бажаришдаги озгина бўлиб кўринган ҳато ҳам ташилаётган юкларни йўқолишига, кам чиқишига, бузилишига ёки шикастланишига сабаб бўлади. Шунинг учун энг кўп учраб турадиган ташиш шарт-шароитларига амал қилмаслик ва унинг оқибатида пайдо бўладиган мулкий маҳрумликлар ҳолатлари билан танишиб чиқиш амалий эътиборга эга. Асрамай юк ташишларни келтириб чиқарадиган сабабларни аниқ ойдинлаштириш ва уни суд ҳамда арбитраж амалиётида, қонунчилик талабларини ҳисобга олган ҳолда қўллаш, асрамай юк ташишларни тугатишнинг таъсирчан тадбирларини ишлаб чиқиш имкониятини яратади. 1. Юкларни ташишга қабул қилиш Қоидаларини бажариш Темир йўли юкларни юк жўнатувчидан қабул қилиб олишда ва юк ташиш шартномасини расмийлаштиришда транспорт қонунчилиги меъёрлари (нормалари)га амал қилишга ниҳоят даражада катта аҳамият бериши керак бўлади. Ташиш жараёнининг дастлабки даврида йўл қўйилган хатони кейинчалик тўғрилаш анча мушкул бўлади ва бу хато охир оқибатда каттагина зарарни келтириб чиқариши мумкин. Темир йўли юкларни ортиш учун соз, ушбу юкларни ташиш учун яроқли, юк қолдиқларидан ва аҳлатлардан тозаланган, ҳамда заруриятли ҳолатларда ювилган ва дезинфекция қилинган вагонларни ва контейнерларни бериши керак. Ҳаракатдаги составларни (вагонларни, контейнерларни, цистерналарни ва бункерли ярим очиқ вагонларни) техник жиҳатдан ташишга соз ва яроқли эканлигини темир йўли, тижорий муносабатда эса вагонларни белгиланган юк учун яроқли

эканлигини, кимнинг воситасида юкларни ортиш амалга оширилишига қараб темир йўли ёки юк жўнатувчилар, контейнерлар, цистерналар ва бункерли ярим очиқ вагонларни тижорий муносабатда яроқлилигини эса юк жўнатувчилар аниқлайдилар. Ҳаракатдаги составларни тижорий муносабатда маълум юк учун соз ва яроқли деб уни шундай ҳолати тушуниладики, бунда юкларни асрамай ташиш умуман истисно этилади. Агар ортиш учун олиб кириб берилган вагон ёки контейнер ўзининг техник ҳолати ёки тижорий муносабати билан ташишда юкларни асрашни таъминламас экан, юк жўнатувчи бундай вагон ва контейнерларга юк ортишни рад қилиши керак. Бундай талабларга юк жўнатувчи риоя қилмаганида ҳаракатдаги составнинг носозлиги ёки унинг тижорий муносабатда яроқсизлиги оқибатида юкларнинг йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши учун жавобгарлик юк жўнатувчи зиммасига юкланиши керак. Лекин, ҳаракатдаги составнинг носозлиги пинҳона (яширин) характерда бўлса ёки йўл сафарида вужудга келса, асрамай юк ташиш учун жавобгарлик темир йўли зиммасига юкланиши керак. Шундай қилиб, вагонларнинг ва контейнерларнинг носозлик характери (пинҳона ёки ошкора бўлишлиги) темир йўлининг ёки юк жўнатувчининг жавобгарлигида акс этади. Темир йўл Уставининг 148-моддаси темир йўли зиммасига вагонларнинг ва контейнерларнинг носозлиги ошкора характерда эканлигини ва юк жўнатувчи бу носозликни оддий кўрикда аниқлаши мумкинлигини исбот қилиш мажбуриятини юклайди. Бу далил исбот қилинмас экан темир йўлининг айблилик презумпциясидан келиб чиққан ҳолда асрамай юк ташиш учун жавобгарлик унинг зиммасига юкланади.

Аппатит заводининг ишчилар таъминоти бошқармаси Октябр темир йўлига ва Орлов соатсозлик заводига соатларнинг контейнерда ташиш пайтида ҳўлланиб қолиш оқибатида содир бўлган бузилишдан етган 1188 руб. зарарни қоплаш ҳақида даъво қўзғотди. Контейнер ичига сувнинг киришига унинг томидаги тешик сабаб бўлган. Юк жўнатувчи контейнерга юк ортишга қадар бу носозлик унда бўлганлигини темир йўли ҳеч қандай далил билан исбот қилиб бера олмаганлигини Ленинград ва Ленинград вилоят Давлат арбитражи таъкидлаб ўтди. Арбитражнинг фикрича контейнер томидаги тешикнинг четлари зангланиб қолиши бундай далил бўла олмайди, чунки контейнер йўл сафарида 10 сутка бўлган ва зангланиш тараққийланувчи (прогрессируюҳий) нуқсондир. Шу сабабли, Давлат арбитражи даъвони Октябр темир йўли ҳисобидан қондирди. Юк ортиш темир йўли воситаларида амалга оширилганида, ҳаракатдаги составнинг техник ёки тижорий муносабатда носозлиги оқибатида вужудга келган юкларни йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши каби ҳолатлар учун жавобгарлик темир йўли зиммасига юкланади. Вагонларнинг ёки контейнерларнинг пинҳона носозлиги ёки ташиш пайтида вужудга келган носозлиги билан бир қаторда, юк жўнатувчи юкни ортишгача аниқлаши лозим бўлган ошкора носозлик учун жавобгарлик темир йўли ва юк жўнатувчи зиммасига юкланиши керак (аралаш жавобгарлик). Арбитраж амалиётининг шоҳидлик беришича, ошкора нуқсонларнинг мавжуд эканлигини исбот қилиш анча мушкул, шунинг учун темир йўли асрамай юк ташишдан етадиган зарардан ҳоли бўлиш учун вагонларни ва контейнерларни юк ортишдан олдин астойдил кўрикдан ўтказиши керак. Баъзи бир юк жўнатувчилар юк ортиб жўнатишда вагон етишмаслиги сабабли носоз вагонларга ҳам юк ортиш учун рухсат

сўрайдилар. Бундай ҳолларда улар ушбу ташиш билан боғлиқ бўлган зарарни ўз ҳисобларига олишига жўнатувчи станцияни ишонтирадилар. Бунга ўхшаш амалиётлар темир йўл Уставининг 143-моддасига хилофлиги учун ғайриқонуний ҳисобланади. Темир йўл Уставининг 143-моддасига мувофиқ, "Темир йўли юк жўнатувчи, юк олувчи ва йўловчилар ушбу Устав асосида ташишлар бўйича моддий жавобгар бўладилар. Темир йўлига, юк жўнатувчига, юк олувчига ёки йўловчига юкланган жавобгарликни ўзгартириш ёки бекор қилиш мақсадида темир йўлини юк жўнатувчилар, юк олувчилар ёки йўловчилар билан олдиндан қилган ҳар қандай битимлар ҳақиқий эмас деб ҳисобланади ва бу ҳақида юкхатидаги, ушбу Уставда ва Қоидада назарга олинмаган ҳар қандай белгилар кучга эга эмас". Юк олувчи суммаси 2445 руб. цемент кам чиқиши сабабли Свердловск темир йўлига ва юк жўнатувчи цемент заводига даъво қўзғотди. Свердловск вилоят Давлат арбитражи даъвони темир йўли ҳисобидан қаноатлантирди. Бу қарорни темир йўли Россия Давлат арбитражига шикоят қилди. Шикоятда темир йўли вагон тижорий муносабатда яроқсизлиги ва юк жўнатувчининг илтимоси бўйича цемент ортилганлиги, ҳамда бу ҳақида юкхатида белгилар мавжуд эканлигини таъкидлади. Россия Давлат арбитражи қўйидаги мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда қарорни ўзгартиришсиз қолдирди. Пашня станцияси цемент ортиш учун эшиги йўқ вагон олиб кириб берган, уни бундай қилишга ҳаққи йўқ эди. Вагоннинг эшик ўймаси юк ортилгандан сўнг тахталар билан тўсиб қўйилгани ва юк жўнатувчи ҳисобларни юк олувчи билан темир йўли иштирокисиз амалга оширишга ваъда бериш хақидаги юкхатидаги белгиларни инобатга олиб бўлмайди. Темир йўл Уставининг 143-моддасига мувофиқ томонларнинг белгиланган жавобгарликни ўзгартиришга қаратилган ҳар қандай

битимларни ҳақиқий эмас деб ҳисобланади. Шуниси ажабланарлийки, юк жўнатувчи иш бўйича ўз тақризида цементни кам ортилганлигини батамом инкор этди ва вужудга келгпн кам чиқиш темир йўлининг айби эканлигига илова қилди. Ёпиқ вагонда ташилаётган юкларни асрашни таъминлаш учун, вагоннинг ён ва том туйникларини тамбалаш мосламалари беркитилган ҳолда бўлиши керак; бундан ташқари, том туйникларини эса ёғоч ғўлачалар ёрдамида диаметри 4 миллиметрдан кам бўлмаган сим билан боғлаб, маҳкамлаб қўйиш керак. Юкларни жўнатишда ушбу талабга амал қилишни қатъи назорат остига олиш керак бўлади, чунки уни бажармаслик темир йўлини моддий маҳрумликларга олиб келади. Златоустовск шаҳар озиқ-овқат савдо идораси Жанубий-Урал темир йўлига ва юк жўнатувчи Челябинск қандолатчилик фабрикасига қандолат махсулотларини кам чиқиши билан боғлиқ бўлган 1011 руб. зарарни қоплаш хақида даъво қўзғотди. Юкни кам чиқиши том туйниги беркитилмаган вагонда аниқланган. Юк жўнатувчи туйникни беркитмаганлигига темир йўли илова қилишини Свердловск вилоят Давлат арбитражи эътиборга олмади. Арбитраж мулоҳазасига кўра бу далилни темир йўли исбот қила олмади, шу сабабли асрамай юк ташиш учун, жавобгар бўлиши керак. Айниқса, енгил (осон) ёнувчан юкларни ташиш учун вагонларни ва контейнерларни астойдил тайёрлаш керак. Вагонларни ва контейнерларни кузовлари тирқишсиз ва ёпинғич тўшамлари (кровли) яроқли бўлиши керак. Енгил ёнувчан юкларни ташиш учун вагонларни ва контейнерларни тайёрлаш Қоидаларига амал қилмаслик ёнғинларга ва катта зарарларга олиб келади ва улар кўп ҳолатларда темир йўли зиммасига юкланади. Юк ташиш шартномасининг муҳим шартларидан бири унинг оғирлигини юкхатида кўрсатишидир. Темир йўл Уставининг 54-моддасида юкларнинг оғирлигини аниқлаш тартиби баён этилган.

"Юкларнинг оғирлигини: а) темир йўли умумий фойдаланиш жойларида юк ортганида аниқлайди; б) юк жўнатувчилар ноумумий фойдаланиш жойларида юк ортганида аниқлайдилар. Юкларнинг оғирлигини трафарет бўйича, стандарт бўйича, ҳисоблаш йўли билан, ўлчаш бўйича ва таҳминан аниқлашни ҳар доим юк жўнатувчи бажаради. Тўкиб-уюб ташиладиган бошоқли дон экинлари юкларини, мойли ва ловия экинлари уруғларини, омиҳта емларини оғирлигини юк жўнатувчининг қабул қилувчи-топширувчиси тарозида аниқлайди ва юкхатида унинг имзоси билан тасдиқланади, юк жўнатувчида вагон тортиш ёки элеватор тарозилари мавжуд бўлмаса, юкнинг оғирлигини жўнатувчи станциянинг вагон тортиш тарозиларида темир йўли қабул қилувчи-топширувчиси билан биргаликда аниқлайдилар ва юкхатида ўз имзолари билан тасдиқлайдилар. Юкларни тортиш учун темир йўли юк жўнатувчилардан тарифда кўрсатилган миқдорда йиғим ундиради". Темир йўл Уставининг 39-моддаси темир йўлига, юк жўнатувчи юкхатида кўрсатган юкни оғирлигини тизимлашган тартибда танлаб тортиш йўли билан текшириб туриш мажбуриятини юклайди. Юк жўнатувчи ташиш ҳужжатларида кўрсатган юк оғирлигини назорат қилиш муҳим ҳалқ хўжалик аҳамиятига эга. Бундай текшириб туришлар вагонларга белгиланган техник ортиш меъёрига нисбатан кам ортишларни аниқлаш, ташишларда қўшиб ёзишларга қарши курашиш имкониятини беради; шу билан бирга, юкларни кам чиқиши боис баҳслар келиб чиққанида, темир йўлини қонуний ҳуқуқларини ҳимоя қилишини таъминлайди. Айниқса, бу тўкиб-уюб ташиладиган юкларга тегишлидир.

Ҳозирги пайтда хўжалик судлари очиқ ҳаракатдаги составларда ташилаётган, оғирлигини юк жўнатувчи аниқлаган юкларнинг кам чиқиши учун жавобгарликни кўп ҳолатларда темир йўли зиммасига юкламоқдалар. Каширск ГРЭС ига "Ростов кўмир" саноат территориал бошқармасидан олтита ярим очиқ вагонда кўмир келди. Юкларни тортиш чоғида ҳар бир ярим очиқ вагонда 11 тоннадан 18 тоннагача кам чиқиш аниқланган. Кам чиқишни умумий баҳоси 1854 рублни ташкил этди. Москва шаҳар Давлат арбитражи кам чиқиш учун жавобгарликни Москва темир йўли бошқармасига юклади. Бошқа иш бўйича Ростов вилоят Давлат арбитражи Шимолий- Кавказ темир йўлидан 605 рублни ярим очиқ вагонда 15 тонна кам чиққан кўмир учун Золск туман матлубот жамияти фойдасига ундириб берди. Шуниси характерлики, юкнинг оғирлигини аниқлаган ва уни юкхатида кўрсатган юк жўнатувчи кўмирни кам чиқиши учун жавобгарликдан озод этилган. Москва ва Шимолий-Кавказ темир йўли Россия Давлат арбитражига ариза билан мурожаат қилиб назорат тартибида қарорни қайтадан кўриб чиқишни талаб қилишиб, тижорат актида белгиланган кўмир юзасини текислигига ва ўғирлик излари йўқлигига илова қилишиб, ташувчини жавобгарликдан халос этишини эътироф этишди. Россия Давлат арбитражи темир йўлини мулоҳазаларини инобатга олмади. У кўмир доначалари йўл сафарида вагоннинг силкинишидан аралашади ва кўмир юзаси текисланиб қолишини уқтириб ўтди. Бундан ташқари, ярим очиқ вагонлардаги кўмирнинг кам чиқиши анчагина. Буни ташқи кўрикда пайқамаслик мумкин эмас. Жўнатувчи станция бунчалик кам ортилган вагонни ташишга қабул қилмаган бўлар эди.

Россия Давлат арбитражи кўриб чиққан ишдан маълум бўладики, "Ростов кўмир" саноат территориал бошқармасидан ортиб жўнатилаётган кўмирларда вазн кам чиқиши мунтазам равишда бўлиб, бу эса ортиб жўнатилаётган кўмирларни оғирлигини аниқлашда қатъи назорат ўрнатилишини жўнатувчи станциядан талаб этади. Юк жўнатувчининг юкхатида кўрсатган юк оғирлигини қатъи назорат қилишни темир йўли кучайтириши керак, акс ҳолда темир йўлининг юкни кам чиқиши учун мулкий жавобгарликка маҳкум бўлиш эҳтимоли анча катта. Вагонларни ва контейнерларни пломбалаш тартибларига риоя қилмаслик оқибатида ташилаётган юкларни йўқолиши ва кам чиқиши учун темир йўли талайгина мулкий маҳрумликларга дучор бўлади. Ёпиқ вагонларга ва цистерналарга қайси ташкилотлар (темир йўли ёки юк жўнатувчи) юк ортган бўлса, ана ўша ташкилот пломбалаши керак бўлади. Контейнерлар ташишга юк жўнатувчиларнинг пломбасида қабул қилинади, уй буюмлари бундан истисно, уларни темир йўли пломбалайди. Пломбани илиш (осиш) тартиби ва пломба белгилари (тамғалари) ҳақидаги маълумотлар вагонларни ва контейнерларни пломбалаш қоидаларида баён этилган. Пломбалаш омбурида пломбани шундай сиқиш (қисиш) керакки, унинг иккала томонидаги излари аниқ ва равшан чиқиши лозим. Пломбалаш омбурида ҳар бир пломба қисилгандан кейин диққат билан уни кузатиб чиқиш керак ва баъзи бир нуқсон аниқланганган вазиятда пломбани бошқасига алмаштириш лозим бўлади. Юк жўнатувчининг қоидада белгиланган пломбалаш тартибига риоя қилишни юк ортиш станциялари катъи назорат остига олиб туриши керак. Афсуски, амалиётда бу тартибга ҳар доим ҳам риоя қилинмайди. Савдо ҳарид базаси Шарқий-Сибир темир йўлидан ва юк жўнатувчидан олма кам чиқиши ва бузилиши оқибатидаги зарарни қоплашни талаб қилиб даъво қўзғотди. Темир йўли бошқармаси

темир йўл Уставининг 149-моддасига мувофиқ, ўзини юкнинг кам чиқиши учун жавобгарликдан озод қилишни сўради. Лекин, арбитраж жараёнида шу нарса аниқландики, юкхати бўйича юк Шавшеб совхозидан Каспий станцияси ташишга қабул қилган, вагонга илинган пломбадан эса жўнатувчи станция Гори, юк жўнатувчи Хур совхози эканлиги маълум бўлган. Шунинг учун Темир йўл Уставининг 149-моддасига мувофиқ олма кам чиқиши оқибатидаги суммаси 5302 руб. зарар учун жавобгарликни Россия Давлат арбитражи темир йўли зиммасига юклади. Чамаси, Шавшеб совхози ўзининг пломбалаш омбури йўқлиги сабабли, вагонни бошқа совхоз пломбалаш омбурида пломбалаган. Кавказорти темир йўлининг Каспий станцияси эса пломба изларини текширмаган. Белги излари ноаниқ тушган пломбали вагонларни ва контейнерларни юк ортилган станциядан жўнатиш қатъиян ман этилади. Лекин, бу қоидага ҳар доим ҳам риоя қилинмайди. Ваенга станциясидаги ҳарбий савдо идорасига картошка келган вагон пломбаси изларини тўлиқ ўқиб бўлмасди. Юкни топширишда суммаси 1077 рубллик кам чиқиш аниқланган. Пломбадаги мавжуд излар юк жўнатувчини ким эканлигини аниқлаш имкониятини беради деб Октябр темир йўли бошқармаси кўрсатган важни Россия Давлат арбитражи инкор этди, чунки пломбани темир йўли экспертиза қилмаган ва унинг даъвоси таҳминий характерга эга. Картошка кам чиқишидан вужудга келган зарар темир йўли зиммасига юкланди ва бу ҳолатда ҳам юк ташишдаги асрамаслик учун жавобгарликдан халос бўлиши мумкин эди, агарда картошка жўнатган Кадуй станцияси пломбани текширганида.

Агар пломбалаш омбурида пломба қисилганидан кейин унинг белгилари кесилган бўлса, бундай пломба алмаштирилиши керак. Агар юк жўнатувчи нуқсонли пломбани алмаштиришни рад қилса, станция юкни ташишга қабул қилмасликка хақли бўлади, чунки бундай пломбали вагонларни станциядан жўнатиш тақиқланади. Кинешма станциясидан тўқимачилик комбинати "Ростўқимачисавдо" нинг Ростов базасига бир вагон газлама жўнатди. Назорат белги излари кесилган пломбали, яроқли вагонда келган юкни топширишда баҳоси 3699 рублли етти той газлама кам чиққан. Ростов вилоят Давлат арбитражи темир йўли ўзининг айбсизлигини исбот қилиб бера олмаганлиги боис бу суммани Шимолий-Кавказ темир йўли бошқармасидан ундириб берди. Темир йўли бошқармасининг қарорини назорат тартибида кўриб чиқиш ҳақидаги аризасини Россия Давлат арбитражи рад қилди. Вагонларни ва контейнерларни пломбалаш Қоидаларини иловасида ёпиқ вагонларда ва цистерналарда пломбасиз ташиладиган юкларнинг рўйхати берилган. Аммо лекин, ушбу рўйхатда кўрсатилган юклар ёпиқ вагонларда ва цистерналарда ташилганида, албатта ёпиқ вагонларга ва цистерналарга симли боғлагичлар қўйилиши керак. Симли боғлагични вагоннинг яроқли ҳолатида мавжуд бўлиши йўл сафарида юкка совуқ қўл урилмаганлигини (кирилмаганлигини) билдиради. Шунинг учун жўнатувчи станциялар ёпиқ вагонларга ва цистерналарга симли боғлагичлар қўйилганлигини назорат қилишлари керак. Бундай назоратни амалга оширмаслик қандай оқибатга олиб келишини қўйидаги иш кўрсатади. Кострома уй қуриш комбинати Шимолий темир йўли бошқармасига ва юк жўнатувчи Горнозаводск цемент заводига вагон- хоппердан 46 тонна цемент кам чиқиш оқибатида етган 970 руб. зарарни ундириб беришни талаб қилиб даъво қўзғотди. Юк

жўнатувчи иш бўйича ўзининг тақризида цемент юкхатида кўрсатилган вазнга мувофиқ ортиб жўнатилганлигини уқдириб ўтди. Темир йўли бошқармаси темир йўлини жавобгарликдан озод этилишини сўради, чунки № 304 - ташиш Қоидалари ва темир йўл транспорти тарифлари тўпламига мувофиқ ўровсиз цемент вагонларда пломбасиз ташилувчи юклар рўйхатига киритилган, етиб келган вагонда эса ўғирлик излари аниқланмаган. Давлат арбитражи иш бўйича ўзининг қарорида вагон, туйникларида симли боғлагичсиз келганини ва уларни қўйилиши эса мажбурийлигини кўрсатиб ўтди. Шунинг учун темир йўли зиммасига жавобгарлик юкланди. Қишлоқ хўжалик маҳсулотларини йиғиб олиш, ташиш, сақлашлардаги ва қайта ишлашлардаги нобудгарчиликларни камайтириш озиқ-овқат фондининг тўлдиришни асосий манбаларидан ҳисобланади. Шунинг учун тез бузилувчан юкларни ташишга қабул қилиб олишга алоҳида аҳамият бериш керак, чунки Қоидалардан ҳар қандай чекинишлар озиқ-овқат фондининг муҳим босқичларидаги жиддий нобудгарчиликларга олиб келади. Тез бузилувчан юкларга ташишларда ва сақлашларда юқори ва паст ҳароратни таъсиридан ҳимоя қилишни талаб этувчи юклар киради. Улар ташишга транспортабел ҳолатда ва сифати, ҳамда ўрови бўйича белгиланган стандартларга ёки техник шартларга мувофиқ тақдим этилиши лозим. Юк жўнатувчи юкхати билан биргаликда жўнатувчи станцияга юк вагонга ортилган санада имзоланган тез бузилувчан юкни сифати ҳақидаги гувоҳномани, гўшт ва гўшт маҳсулотларига (колбаса, қиздирилган ёғ ва консервалардан ташқари), товуқ тухумларига ва тухум меланжларига, сут ва сут маҳсулотларига ва баъзи бир бошқа юкларга эса бундан ташқари ветеринар шаҳодатномасини ҳам тақдим қилиши лозим. Юк жўнатувчи станцияда Давлат сифат нозири мавжуд бўлса, тез бузилувчан юкни ҳолатини ушбу нозир текшириши мумкин ва сифат ҳақидаги гувоҳнома ўрнига берилган сертификат юкхатига бириктириб

қўйилади. Агарда юкхатига сифат ҳақидаги гувоҳнома ёки сертификат, тегишли ҳолатларда эса ветеринар шаҳодатномаси қўшиб тақдим этилган бўлмаса, юк жўнатувчи станция тез бузилувчан юкни қабул қилишни рад қилиши керак. Сифат ҳақидаги гувоҳномада ва сертификатда юкнинг аниқ номи, сифати ва транспортабеллиги суткаларда кўрсатилиши керак. Агар сифат ҳақидаги гувоҳномада ёки сертификатда кўрсатилган юкнинг транспортабеллик муддати юкнинг етказиб бериш муддатидан кам бўлса, темир йўли юкни ташишга қабул қилиши керак эмас. Қачонки темир йўли транспортабеллик муддати, етказиб бериш муддатидан кам бўлган тез бузилувчан юкни ташишга қабул қилса ва узоқ муддатли ташиш билан боғлиқ сабаблар оқибатида юк бузилса, жавобгарлик темир йўли зиммасига юкланади. Тез бузилувчан юкларни ташишдаги нобудгарчиликдан халос бўлиши учун, юк жўнатувчи станциялар сифат ҳақидаги гувоҳномада ёки сертификатда кўрсатилган транспортабеллик муддатини қоида асосида аниқланган юкни етказиб бериш муддатига мувофиқ эканлигига қатъи назорат ўрнатишлари керак. Новозибков шаҳар савдоси Куйбишев тайёрлов таъминот идорасига тўрт вагон пиёз жўнатди ва уни туширишда анчагина пиёз бузилганлиги аниқланди. Давлат назоратининг хулосасига кўра бузилиш сабаби юк жўнатувчи пиёзни нам ҳолатида, кўкарган пиёзлар билан биргаликда ортиб жўнатганлиги, ҳамда 5 суткалик транспортабеллик муддатига риоя қилмаслик бўлган. Шунинг учун Россия Давлат арбитражи пиёзни бузилиши учун аралаш жавобгарликни қўллади. Новозибков станцияси етказиб бериш муддати транспортабеллик муддатидан 2 сутка ортиқ бўлган пиёзни ташишга қабул қилган. Бу вазият темир йўлидан ундирилган зарар миқдорини кўпайишига сабаб бўлган.

Юк жўнатувчи станция тез бузилувчан юкларни қабул қилиб олишда ташиш муддати ҳадини (чегарасини) инобатга олиши лозим. Улар баъзи бир юклар учун йил фасллари (ўтиш ёки қишки), ҳаракатдаги составларнинг тури, темир йўли ва йўналиш участкалари (климатик зоналар) мувофиқлигида белгиланган. Агар юкнинг етказиб бериш муддати унинг ташиш муддати ҳадидан ортиқ бўлса, бундай юклар ташишга қабул қилинмайди. Березников шаҳар савдоси юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида келган тўрт вагондаги олмани қабул қилиб олишда уларни қисман бузилишини аниқлаган. Шунинг учун юк олувчи Свердловск темир йўлидан ва юк жўнатувчи Киралетск совхозидан даъво қилиб Россия Давлат арбитражидан юкни бузилишидан етган зарарни ундириб беришни сўради. Темир йўли бошқармаси темир йўлини юкни бузилиши учун жавобгарликдан озод қилинишини сўради, чунки юк яроқли вагонда юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида етказиб бериш муддатига риоя қилинган ҳолда етиб келган; бундан ташқари эксперт, экспертиза актида юкни бузилиши сабаби унинг сифатсиз ҳолатда жўнатилганлигини кўрсатган. Россия Давлат арбитражи темир йўлининг мулоҳазаларига рози бўлмади. Юкхатидан кўриниб турибдики, олма октябр ойида Кавказорти темир йўлининг Гори станциясидан Свердловск темир йўлининг Березняки станциясигача ёпиқ вагонда ташилган. Тез бузилувчан юкларни ташиш Қоидасининг 9-параграфига мувофиқ октябр ойи Свердловск темир йўли учун йилнинг ўтиш даври ҳисобланади. Эслатиб ўтилган Қоиданинг 21-параграфига мувофиқ ёпиқ вагонларда, ўтиш даврида юкларни етказиб бериш муддати 4 суткадан ортиқ бўлмаса, олма ортиб жўнатиш рухсат берилади.

Кавказорти темир йўлининг Гори станцияси етказиб бериш муддати 13 сутка бўлган олмани ёпиқ вагонларда ташишга қабул қилишга хаққи йўқ эди. Россия Давлат арбитражи ушбу мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда асрамай юк ташиш учун, юк жўнатувчи ва темир йўлини аралаш жавобгарликка тортди. Ульяново станцияси тез бузилувчан юк бўлган пиёзни ташишга расмийлаштиришда беғамликка йўл қўйди. Юк жўнатувчи - Заанинск туман матлубот жамияти, юк ташиш Қоидасининг 6-бўлими 2-§ "в" бандида назарда тутилган, тайинланган станцияни, юкхатида кўрсатмади. Станция эса юкхатига керакли маълумотларни киритишни талаб этмади ва юк ташиш шартномасини расмийлаштирди. Натижада, Набережнўй станциясидаги юк олувчи шаҳар мева сабзавот савдосига юк муддатидан 7 сутка кеч қолиб етказиб берилди, чунки вагон Кинел станциясида тайинланган станцияни аниқлаш учун ушлаб турилган эди. Куйбўшев вилоят Давлат арбитражи пиёзни етказиб бериш муддатидан кечиктириб етказиб берилганлиги учун, пиёзни бузилишидан етган 50% зарарни Куйбўшев темир йўли зиммасига юклади. Юровский станциясида, узумни ортиб жўнатишда ташиш шартномасини расмийлаштиришда, юкларни ташиш Қоидасига риоя қилмаслик содир бўлган. Бошқа-бошқа тайинланган стациядаги юк олувчига "Биринчи май" совхози 10 та вагонли мехсекцияга узум ортиб жўнатди. Бахаревка станциясидаги биринчи юк олувчи бешта вагондаги узумни белгиланган муддатидан ортиқ вақтда тушириб олди.Бунинг оқибатида Куря станциясидаги иккинчи юк олувчи Киров улгуржи- тайёрлов базасига вагонлар ектазиб бериш муддатидан 4 суткадан кейин етиб келди. Узумни тушириб олишда унинг анчагина қисми бузилганлиги аниқланган. Экспертларнинг хулосасига кўра узумни

бузилишига етказиб беришни муддатидан кечиктириб юбориш ва ачиган меваларни ортиш сабаб бўлган. Темир йўли юк жўнатувчи иккита тайиинланган станцияга мехсекцияда узум ортиб жўнатиб юк ташиш Қоидасига риоя қилмаганлигига илова қилишини Россия Давлат арбитражи инобатга олиб бўлмаслигини, чунки бунда, биринчи навбатда, темир йўли ўзи айбдор эканлигини таъкидлаб ўтди. Бундан ташқари, кўрсатилган вазият тез бузилувчан юкларни етказиб бериш муддатини узайтира олмайди ва темир йўлини йўл қўйган ҳато учун жавобгарликдан озод этмайди. Давлат арбитражи узумни бузилиши оқибатида пайдо бўлган 70 % зарарни темир йўли зиммасига юклади. Нозик, тез бузилувчан ўсимликлар ва янги узилган гуллар ташиш пайтида махсус парваришни талаб этади. Шунинг учун улар фақат юк жўнатувчининг кузатувчиси назорати остида ташилади. Лекин, Барнаул станциясида бу қоида қўпол равишда бузилган. "Гаревск" совхози смородина кўчатларини юк жўнатувчининг кузатувчиси назоратисиз жўнатди. Горкий темир йулининг Сайгата станциясидаги юк олувчига юк муддатидан 46 сутка кеч қолиб етказиб берилди. Экспертиза хулосасига кўра кўчатларнинг қуриб қолиши уларни 5  С дан паст бўлган ҳароратда узоқ муддатда ташиш ва кузатувчи томонидан парваришсиз қолганлиги сабаб бўлган. Горький вилоят Давлат арбитражи темир йўлидан 2632 руб. ундирди, бу юкни 80% баҳосини ташкил этади. Кўпинча юкларни шикастланиши ортиш-тушириш ишларини бажариш Қоидаларига риоя қилмаслик оқибатида рўй беради. Агар темир йўл Уставининг 45-моддасига мувофиқ бу ишларни темир йўли бажарса, йўл қўйилган асрамай ташиш учун жавобгарлик унинг зиммасига юкланади.

"Комимаишийхизмат" бирлашмасига совутгич агрегатлари шикастланган ҳолатда келди, қайсики уларни таъмирлаш 828 рублни ташкил этади. Шимолий темир йўли агрегати идиши яроқсиз бўлганлиги учун, юк оғирлигига бардош бера олмаганлигига илова қилиб бу сумма учун қўйилган даъвони инобатга олмади. Лекин, бу важ (баҳона) агрегат ортилган терма вагон саралаш учун келган Вологда станциясининг тижорат акти билан рад қилинди. Актда юк темир йўли воситасида ортилганлиги, ортиш нотўғри эканлиги, агрегат идиши устига бошқа жўнатманинг вазни 5 тонналик насоси қўйилганлиги ёзилган. Ушбу ҳолатда Ярослав вилоят Давлат арбитражи зарар суммасини Шимолий темир йўлидан ундирди. Кировакан станцияси юкларни ортиш ва маҳкамлаш Техник шартларига риоя қилмаслик билан боғлиқ бўлган бошқа иш бўйича Давлат арбитражи /арбий-Сибир темир йўлидан 4979 рублни ундирди. Ишни кўриб чиқишда темир йўли воситасида ярим очиқ вагонга нотўғри юк ортилганлиги боис рақамли дастурда бошқариладиган дастгоҳи жиддий шикастланишига олиб келганлиги аниқланган . Очиқ ҳаракатдаги составларга юкларни жойлаштириш ва маҳкамлаш учун қўйилган талабларга риоя қилмаслик нафақат юкларни асрашга таъсир этибгина қолмай, балки ҳаракат ҳавфсизлигига ҳам таҳдид солади. Юк жўнатувчи юкни жўнатиш учун тақдим этганида, станция ушбу юк юкларни ташиш Қоидаларининг 20-бўлимининг иловасидаги очиқ ҳаракатдаги составларда ташиладиган юклар рўйхатига мувофиқ келишини текшириши лозим. Юк жўнатувчининг илтимосига кўра темир йўли бошқармасининг юк ва тижорат хизматининг бошлиғи истисно тариқасида, юк олувчининг розилиги билан иловада номлари кўрсатилмаган юкларни очиқ ҳаракатдаги составларда ташишига рухсат беради.

"Кузбасскомплекттаъминот" бирлашмаси Кемерово темир йўлидан ва юк жўнатувчидан вентиляторларнинг шикастланиши оқибатида етган 4605 руб. зарарни ундириб бериш ҳақида даъво қилди. Вентиляторлар очиқ ҳаракатдаги составларда ташиладиган юклар рўйхатига кирмаслигига қарамай платформада ташилган. Темир йўли бундай ташиш, юк жўнатувчининг илтимосига кўра, юк ва тижорат хизматининг бошлиғи рухсати билан бажарганлигини исбот қилиб қилувчи бирон-бир далилни тақдим этмади. Юк олувчи эса арбитраж муҳокамасида вентиляторларни платформада ташиш учун ҳеч қандай розилик бермаганлигини таъкидлади. Шунинг учун Кемерово вилоят Давлат арбитражи асрамай ташиш оқибатидаги зарарни тенг улушда темир йўли ва юк жўнатувчи зиммасига юклади. Юкларни ташиш Қоидаларининг 21-бўлими 1-§ да юк жўнатувчининг ёки юк олувчининг кузатувчиси назоратида вагонлаб жўнатиладиган юклар рўйхати берилган. Бу рўйхатда номлари кўрсатилган юкларни юк жўнатувчининг ёки юк олувчининг кузатувчиси назоратисиз ташишга тақдим этилганида темир йўли юкни қабул қилишни рад этиши керак. 2. Йўл сафарида юкларни асрашни таъминлаш Жўнатувчидан олувчига юкларни етказиб бериш, ташиш жараёнининг муҳим босқичларидан бири ҳисобланади. Унга ташиш вақтининг асосий қисми тўғри келади. Вагонлар халқ хўжалик юклари билан юк олувчига етказиб бериш йўл сафарида ўнлаб станциялардан ўтадилар, бир нечта поезд составларида ҳаракат қиладилар. Улар доимо табиат ходисалари таъсири остида бўладилар. Ташишнинг бу босқичида юкларни асраш, ўнлаб темир йўл транспорти корхоналарининг фаолиятига, ташишни тартибга солувчи қоида, йўриқнома шартларини бажариш бўйича улар ўртасидаги ўзаро муносабатларига боғлиқ бўлади.

Юкларни етказиб беришни муддатидан кечиктириб юбориш оқибатида, юкларнинг бузилишидан темир йўл транспорти анчагина зарар кўради. Юкларни етказиб беришни муддатидан кечиктириб юбориш ўз навбатида вагонларни юклар билан йўл сафарида ушланиб қолишига сабаб бўлади. Оренбург вилоят матлубот жамиятининг савдо-харид базасига икки вагонда келган анорни туширишда уларнинг анчагина қисми бузилганлиги аниқланган. Оренбург станциясига вагонлар етказиб бериш муддатидан 3 ва 5 сутка кеч қолиб етиб келган. Давлат назоратининг хулосасига кўра, анорнинг бузилишига юк жўнатувчи ачиган меваларни астойдил сараламасдан жўнатиши ва темир йўли юкни етказиб беришни муддатидан кечиктириб юбориши сабаб бўлган. Россия Давлат арбитражи тарафларга аралаш жавобгарликни қўллаб, юк бузилишидан етган суммаси 8252 руб. зарарни Жанубий- Урал темир йўл бошқармасидан ва юк жўнатувчидан ундирди. Юкларни етказиб беришни муддатидан кечиктириб юбориш фақатгина тез бузилувчан юкларга таъсир қилмай, балки бошқа юкларнинг сифатига ҳам таъсир қилади. "Роскиймсавдо"нинг Хабаровск корхонасига юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида келган контейнердан трикотаж махсулотларини тушириб олишда, уларнинг қисман хўлланиб қолганлиги аниқланган. Юкнинг намланиб қолишига, контейнернинг техник носозлиги, яъни унинг томида диаметри 2 мм гача бўлган нуқтасимон тешиклар мавжудлиги сабаб бўлган. Узоқшарқ темир йўли бошқармаси контейнердаги носозлик юк жўнатувчи унга юк ортишига қадар мавжудлигини ва ошкора характерда эканлигини исбот қилиб бера олмади. Контейнер йўл сафарида 42 сутка бўлганлиги учун, Давлат арбитражи томдаги бу

тешиклар ташиш пайтида пайдо бўлганлиги эҳтимоллигини истисно этмади. Суммаси 860 руб. зарар темир йўли зиммасига юкланди. Баъзида темир йўли юкларни етказиб бериш муддатидан кечиктириб юборилишини вагонлар йўл сафарида кам фаолиятли участкалардан ўтиши туфайли деб талқин қилади; шунинг учун бу вазиятда етказиб бериш муддатини узайиши лозим деган хулосага келади. Бундай талқин қилиш қонунчиликка мувофиқ эмас. "Юганскнефтегаз" бирлашмасининг ишчилар таъминот бўлими уч вагон мандарин қабул қилганида юкнинг бузилиши аниқланган. Вагонлар муддатидан 3 суткадан кейин етказиб берилган, бу эса экспертиза хулосасига кўра мандариннинг бузилиши сабабларидан бири бўлган. Свердловск темир йўли қўйилган даъвога эътироз билдириб, вагонлар кам фаолиятли участкалардан ўтиши сабабидан юкни етказиб бериш муддати узайиб кетган деб эътироф этди. Бу масала бўйича Давлат арбитражи юк ташиш Қоидаси, кам фаолиятли участкаларда юк ташишда юкни етказиб бериш мудддатини ҳисоблаш учун, ҳеч қандай истиснолар қилмаслигини тушунтирди. Шундан келиб чиққан ҳолда, Давлат арбитражи Свердловск темир йўлидан юк бузилиши сабабли 4260 руб. зарарни ундириб берди. Асрамай юк ташишларнинг сабабларидан яна бири, станциялардаги манёвр ишларида, айниқса составларни саралаш тепаликларидан ташлашларда шикастланишидир. Бундай вазият техник эксплуатация Қоидасига, ҳаракат Йўриқномасига ва манёвр ишларини, поездлар ҳаракатини ва хавфсизлигини тартибга солувчи бошқа меъёрий хужжатларга риоя қилмаслик оқибатида содир бўлади. Кисларанск агросаноат бирлашмаси Октябр темир йўлидан виноли шишалар синишидан етказган зарарни ундириб беришни сўраб даъво қилди.Иш материалларидан шу нарса аниқландики, йўл

сафарида Гидичин станциясида манёвр ишларини бажариш пайтида вагонларни бир-бири билан уришиш оқибатида юкнинг маҳкамлагичлари бузилиб яшиклар қулаган ва унинг ичидаги шишалар синган. Шу сабабли Ленинград ва Ленинград вилоят Давлт арбитражи юкнинг шикастланишидан етган суммаси 590 руб. зарарни темир йўли зиммасига юклади. Йўл сафарида темир йўли ташилаётган юкларни лозим даражада қўриқлашни ҳар доим ҳам таъминлай олмайди, бу эса ўз навбатида ўғирликларни, комплектсизланишларни ва шикастланишларни келтириб чиқаради. Бунинг оқибатида халқ хўжалигига талайгина моддий зарар етади. Айниқса, очиқ ҳаракатдаги составларда ташилаётган қишлоқ хўжалик ва автотрактор техникасини, асбоб ускуналарини ўғирлаш ва шикастланиши ҳоллари тез-тез учраб туради. "Москва" корхонаси дастгоҳни қабул қилиб олишда унинг муҳим деталлар қисми йўқлигини аниқлаган; экспертиза бу деталлар темир таёқ (лом) ёрдамида суғуриб олинган, бу эса, ўз навбатида, дастгоҳни шикастланишини келтириб чиқарган деган хулосани берган. Эксперт дастгоҳни қайта тиклаш, таъмирини 10000 руб. баҳолаган. Бу суммани Россия Давлат арбитражи Москва темир йўлидан ундириб берди. Йўл сафарида вагонларда ва контейнарларда пломбаланиб ташилаётган қимматбаҳо юкларни асраш лозим даражада таъминланмаяпти. Улардан юкларни ўғирлаш содир этилмоқда. Ўғрилар вагон ва контейнерлар ичига, уларни кузов ва томларини бузиб ёки эшикдаги пломба ва боғлагичларни узиб ташлаб, ҳамда вагоннинг томидаги ва ёнидаги туйникларидан кирмоқдалар. Кўп ҳолатларда жиноятчилар ўғирлик изларини беркитиш мақсадида вагон ва контейнерлардан узиб олинган пломбаларни қайтадан илиб қўйишади.

Ўрта-Урал винозаводи Свердловск темир йўлидан, унга келган виноматериаллари кам чиқишидан етган зарарни ундириб беришни сўраб даъво қўзғотди. Цистернадаги юк тайинланган станцияга юк жўнатувчининг пломбаси йўқ, юқори қуйиш туйнугидаги қулф ва боғлагичлар узиб ташланган ҳолда етиб келган. Уни текшириб, қабул қилиб олиш пайтида 370 декалитр виноматериали кам чиққан. Темир йўли, юкхатида юк жўнатувчи юкнинг (винонинг) ўткирлигини, қанд миқдорини, зичлигини ва ҳароратини кўрсатмаганлигини важ қилиб даъвони инобатга олмади. Лекин, Свердловск вилоят Давлат арбитражи бу далилни эътиборга олмади, чунки юкхатидаги маълумотларни тўлиқ эмаслиги билан юкнинг кам чиқиши ўртасида сабабли боғланиш мавжуд эмас. Кам чиқишидан етган зарар темир йўл зиммасига юкланди. Йўл сафарида темир йўли қабул қилиб олган ҳар бир юкнинг махсус ташиш шартларига қатъи амал қилиш керак. Бу биринчи навбатда тез бузилувчан, енгил ёнувчан юкларга, ташилаётган ҳайвон ва қушларга ва бошқа шу каби юкларга тааллуқлидир. Ташилаётган ҳар бир юкни ташишни тартибга солувчи Қоидаларни бузиш юкларнинг йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ва шикастланиши каби кўнгилсиз ҳолатларни келтириб чиқариши мумкин. Рефрижератор поездларида ва секцияларида тез бузилувчан юклар ташилганида, ҳарорат режимига ва шамоллатиш шартларига риоя қилиш керак. Ҳар бир юклар учун ҳарорат параметрлари ва шамоллатиш шартлари тез бузилувчан юклар ташиш Қоидасининг 95-§ да баён этилган. Йўл сафарида уларга риоя қилмаслик юкларнинг бузилишини келтириб чиқаради. Уссурийск муз комбинати ташиш пайтида гўштнинг сифати пасайиши ва унинг қисман бузилганлиги сабабли Узоқшарқ темир йўлидан даъво қилди. Иш материалларидан шу нарса аниқландики,

тайинланган стацияга юк рефрижератор секция вагонларида, ташиш пайтида ҳарорат режимига риоя қилинмасдан етиб келган. Экспертнинг хулосасига кўра бу вазият гўштнинг сифатини пасайишига ва бузилишига бирдан-бир сабаб бўлган. Россия Давлат арбитражи асрамай ташишдан етган суммаси 38517 руб. зарарни темир йўлидан ундириб берди. Ёнғинлар юкларга, ташиш воситаларига ва транспортнинг бошқа мол-мулкига талайгина зарар етказиши мумкин. Ёнғинларни содир бўлишига асосий сабаб ёнғинга қарши хавфсизлик Қоидаларига риоя қилмасликдир. Енгил ёнувчан юкларни ташиш Қоидасига риоя қилмаслик оқибатида юкларни вагонларда ва контейнерларда ёниши содир бўлади. Бундай юкларга енгил ёнувчан юкларни ташиш Қоидасининг 1-§ да санаб ўтилган юклар киради. Бундай юкларни ташиш учун вагонларни ва контейнерларни шундай тайёрлаш керакки, йўл сафарида ушбу вагонларнинг ва контейнерларнинг ичига учқун тушиши умуман истисно этилиши керак. Юкхатига юк жўнатувчи "Енгил ёнувчан" муҳрини қўйиши керак, вагон вароғига эса худди шундай муҳрни жўнатувчи станция қўйиши керак. Бундан ташқари, жўнатувчи станция юкхатига "Пана 3/0-1-1-1" муҳрини босиши керак. Юкхатида ва вагон вароғида бундай белгиларнинг бўлиши темир йўлининг муносиб хизматчиларига, бу вагонда енгил ёнувчан юк ташилаётганини аниқлаш ва бу вагонларни поездларга белгиланган тартибда тиркаб қуйишни таъминлаш имкониятини яратади. Саноат моллари базаси унинг адресига жўнатилган юк - кийим- кечакларни етиб келмаганлиги боис Узоқшарқ темир йўлидан даъво қилди. Иш материалларидан шу нарса аниқландики, контейнер ичига бошловчи тепловоздан чиққан учқун тушган ва ёнғин чиқиб юк ёниб битган.

Юкхатида "Енгил ёнувчан" муҳри бўлишига қарамасдан, енгил ёнувчан юкларни ташиш Қоидасига риоя қилинмай, кийим-кечак юкланган контейнер ташилаётган платформа пана қилинмай поезднинг бошига тепловоздан сўнг биринчи қилиб тиркаб қўйилган. Темир йўлининг, юк жўнатувчи контейнерни ёнғинга қарши мувофиқликда тайёрламаган, эшик ўймасидаги тирқишларни беркитмаган деб қилган важини Хабаровск ўлка Давлат арбитражи инобатга олмади. Юқори ҳароратдан пломба эриб битган, металл эшик куйган, шунга кўра эшик ўймасидаги қистирма материалини сақланиб қолиши мумкин эмас. Бу вазиятни ёнғин чиқиш факти бўйича қўзғотилган жиноий ишнинг қидирув натижалари ҳам тасдиқлайди. Юкни йўқолишидан етган суммаси 17783 руб. зарар темир йўли зиммасига юкланди. Агар енгил ёнувчан юкларни ташиш Қоидасига риоя қилмаслик оқибатида чиққан ёнғин темир йўлининг (поездда белгиланган пана мавжуд эмаслиги) ва юк жўнатувчининг (вагонларни ва контейнерларни ташишга тайёрламаслик) айби билан содир бўлса, бундай ҳолатларда хўжалик суди зарарни икки айбдор тараф зиммасига юклаб аралаш жавобгарликни қўллайдилар. "Кренголмск мануфактура" тўқимачилик комбинати Москванинг "Салют" тикувчилик ишлаб чиқариш бирлашмаси адресига жўнатган юк йўл сафарида ёнғин туфайли нобуд бўлган. Ипак ва ип газлама нобуд бўлишидан (йўқолишидан) етган зарар 39731 рублни ташкил этган. Ёнғин, тепловознинг тутун чиқариш мўриларидан чиққан учқуни вагоннинг тирқишларидан ичига тушиши оқибатида содир бўлганлигини Нарва шаҳар прокуратураси қўзғотган жиноий иш қидирув натижаларида аниқланган. Юк жўнатувчи енгил ёнувчи юк- газламани ташиш учун яроқсиз бўлган вагонга ортган, вагоннинг

тирқишларини беркитмаган. Темир йўли Қоидада белгиланган панани қўймасдан газламали вагонни тепловоздан сўнг состав бошига тиркаган. Шунинг учун Россия Давлат арбитражи юкни йўқолишидан етган зарарни тенг улушда юк жўнатувчининг ва Москва темир йўли бошқармасининг зиммасига юклади. Енгил ёнувчан юкли вагонга пана қўйилган деб темир йўли важ қилган қуйидаги иш ҳам амалий эътиборга эгадир. Хабаровскнинг "Восток" тикувчилик ишлаб чиқариш бирлашмаси унинг адресига жўнатилган юкни йўқолиши оқибатида етган 41263 руб. зарарни ундириб беришни сўраб даъво қўзғотди. Юк йўл сафарида вагон ичига тушган учқундан ёниб битган. Темир йўли енгил ёнувчан юк ташиш учун вагонни тайёрламаган юк жўнатувчини ёнғин чиқишига айбдор деб ҳисоблайди. Темир йўли газлама ортилган вагон билан поезднинг тепловози ўртасига таъмирлашдан сўнг совуқ ҳолатда ёзиб қўйилган депо (приписки) га қайтаётган тепловозларни пана қилиб қўйган. Россия Давлат арбитражи кўрсатилган далилларни асосиз деб эътироф этди. Юк жўнатувчининг газлама ташиш учун вагонни тайёрлаганини прокуратура қўзғотган жиноий иш материаллари тасдиқлади. Ҳақиқатдан, Байкалорти темир йўлида поезднинг тепловози билан газлама ортилган вагон ўртасиги таъмирдан сўнг қайтаётган бир нечта тепловоз қўйилган. Лекин, бу тепловозларни темир йўлининг кузатувчилари тепловозни орқадаги кабинасига вақтинчалик печка қўйиб йўл сафарида кузатиб борганлар ва печкада кўмир ёққанлар. Печкани мўриси кабина дарчасидан учқун ўчиргувчи билан жиҳозланмасдан чиқариб қўйилган, буни эса темир йўли поездни шакллашда эътиборга олмаган. Бундай вазиятларни мавжудлигини эътиборга олган Давлат арбитражи енгил ёнувчан юк

ортилган вагонга темир йўли пана қўйишни таъминламаган деб эътироф этди ва ёнғиндан етган зарарни темир йўлидан ундирди. Юк жўнатувчининг ва юк олувчининг кузатувчиси назоратида юк ташилганда уларга юкни қўриқлаш, юкни бузилишини олдини олиш зарур чораларини кўриш, юкни вагонга маҳкамлаш мосламаларини ва уларнинг мустаҳкамлигини кузатиб бориш вазифалари топширилади. Лекин, шундай вазиятлар бўладики, кузатувчи юкни назорат қилиб бориш имкониятидан маҳрум бўлади. Масалан, кузатувчи бемор бўлиб поезддан қолиб кетганида ва баъзи бир бошқа ҳолатларда у юкни назорат қилиб бора олмайди. Бундай вазиятларда темир йўли вагондаги юкни текширганидан сўнг уни пломбалайди ва тайинланган манзилга жўнатади. Ҳайвонлар ва йўл сафарида махсус хизматлар талаб қилувчи бошқа юклар ташилаётган вагонлар станциянинг ишчилари назорати остида жўнатилади. Белгиланган тартибга риоя қилмаслик асрамай ташишларни келтириб чиқаради. Соликамск районлараро базасига Валуйск консерва заводидан, консервали вагон келди. Юкхати бўйича консерва юк жўнатувчининг назоратида ташилган, аммо вагон йўл сафаридаги станциянинг пломбасида келганлиги сабабли текшириб топширилган. Топширишда суммаси 746 рублли консерва кам чиқиши аниқланган. Йўл сафаридаги Болмошная станциясида манёвр ишлари бажарилаётганида кузатувчининг боши жароҳатланган ва хушсиз ҳолатда шифохонага жўнатилганлигини суриштирув материалларидан аниқланган. Станция вагондаги мавжуд юкни текширмасдан вагонни пломбалаган ва тайинланган манзилга жўнатган. Шундай қилиб, юк жўнатувчининг ва юк олувчининг кузатувчиси назорати остида юк ташиш Қоидасининг 15-§ да белгиланган юк жўнатувчининг кузатувчиси бемор бўлган вазиятда юк жўнатиш тартиби қўпол равишда бузилган. Шунинг учун темир

йўл Уставининг 148-моддасига биноан Давлат арбитражи юкни кам чиқиши учун жавобгарликни темир йўли зиммасига юклади. 3 Юкларни топшириш Қоидаларига риоя қилиш Юклар топширилганидан сўнг, жўнатувчидан олувчигача бўлган юк ташиш жараёни тугайди. Юк топширишни амалга ошириб темир йўли юк ташиш шартномасидан келиб чиқадиган ўзининг мажбуриятларини бажаради. Юкни ташишга қабул қилишда ва уни йўл сафаридаги ташишда қилинган ҳамма хато ва камчиликлар, юкни топширишда очиқ - ойдин намоён бўлади. Шунинг билан бир қаторда юк топширишни лозим даражада бажармаслик уни асрамай ташиш билан боғлик бўлган қўшимча зарарларни ҳам келтириб чиқариши мумкин. Темир йўл Уставининг 65-моддасида, юкларни топшириш Қоидаларида, темир йўлининг тайинланган станцияси юкнинг оғирлигини, жойлар сонини ва ҳолатини текшириши керак бўлган вазиятлар назарда тутилган. 65 -моддага мувофиқ, "Қуйидаги вазиятларда тайинланган станцияларда темир йўли юкларнинг оғирлигини, жойлар сонини ва ҳолатини текшириши шарт: яроқсиз вагонда, шунингдек шикастланган пломбали вагонда ёки йўл сафаридаги станциянинг пломбасида юк етиб келганида; очиқ вагонларда ёки пломбаланмаган берк вагонларда юк ташилганда, қачонки бундай юк ташишлар Қоидаларда белгиланган бўлса, юк кам чиқиш, бузилиш ёки шикастланиш белгилари билан етиб келганида; тез бузилувчан юклар ташиш муддатига риоя қилмасдан етиб келганида ёки изотермик вагонларга белгиланган тартибга риоя қилмасдан хизмат кўрсатилганида;

темир йўли ортган яроқли вагонда жўнатувчи станциянинг бешикаст пломбаси билан ҳамда очиқ вагонда ёки пломбаланмаган берк вагонда юк ташилганида, қачонки бундай юк ташишлар Қоидаларда белгиланган бўлса, юк кам чиқиш, бузилиш ёки шикастланиш белгиларисиз етиб келганида; юклар темир йўл станцияларидан марказлаштирилган тартибда ташиб кетишда юкларни автотранспорт ташкилотларига топширишда; темир йўли туширган юкларни умумий фойдаланиш жойларида топширишда. Юқорида белгиланган вазиятларда идишли ва донали юкларни темир йўли фақат шикастланган жойлардаги юкларни оғирлигини ва ҳолатини текшириб топширади. Юкнинг аҳволига таъсир қилувчи идишларни шикастланиши ёки бошқа вазиятлар аниқланганида темир йўли, шикастланган жойларни очиб, фактура ва ҳисоб бўйича шикастланган жойларни текшириб топширади. Юк жўнатувчининг воситасида ортилган ва яроқли вагонда юк жўнатувчининг шикастланмаган пломбаси билан ҳамда кам чиқиш, бузилиш ёки шикастланиш белгиларисиз очиқ вагонда ёки пломбаланмаган ёпиқ вагонда, қачонки бундай ташишлар Қоидаларда белгиланган бўлса, етиб келган юкларни темир йўли қуйидаги тартибда топширади: бошоқли дон юклари, мойли ва ловия экинлари уруғлари, омихта емлар тўкиб–уйиб ташилганда ҳамда гўшт ва гўшт маҳсулотлари ўровсиз ташилганида оғирлигини текшириш шарти билан; бошқа тўкилувчан–сочилувчан идишсиз, вагонларда ташиладиган юкларни юк олувчининг талабига кўра Қоидада белгиланган чегарада оғирлигини текшириш билан. Юк олувчида ва тайинланган станцияда вагон тортиш тарозилари бўлмаса тўкилувчан–сочилувчан, идишсиз вагонларда ташиладиган юклар кам чиқиш белгиларисиз келганида оғирлиги текширилмасдан;

идишли ва донали юкларнинг ҳамда оғирлигини ҳисоблаш йўли билан, ўлчаш бўйича ёки таҳминан аниқланган юкларнинг-жойлар сонини, ҳолатини ва оғирлиги текширилмасдан; ун ва мошоқлар стандарт оғирликдаги қопларда ташилганида-жойлар сонини текшириш билан. Агар жўнатувчи станцияда юкни аниқланган оғирлиги билан тайинланган станцияда аниқланган оғирлигининг тафовути (фарқи) шу юкларни табиий камайиш оғирлиги меъёридан ва тарозиларни кўрсатиш фарқи меъёридан ёки Давлат стандартида белгиланган юкларни тортиш аниқлиги меъёридан ошмаса, юкнинг оғирлиги тўғри деб ҳисобланади. Юкларни оғирлигини ва ҳолатини юк олувчининг талабига биноан текшириш учун темир йўли тарифда белгиланган тартибда ва миқдорда йиғимлар ундиради" Қоидада юкларнинг ўзига хос махсус ҳусусиятларидан, ташиш услубларидан, жўнатишда оғирлигини аниқлаш усулларидан ва бошқа белгиларидан келиб чиққан ҳолда, уларни топшириш тартиблари белгиланган. Масалан, картошка, сабзавот ва полиз экинлари тўкиб-уюб ташилганида, юк олувчининг талабига кўра темир йўли чекламасдан юкнинг оғирлигини текшириб топширади, тўкиб-уюб ташиладиган бошқа юкларни эса юк олувчининг талабига кўра юкнинг 10% миқдоригача, аммо лекин, битта поездда келган вагонлардан иккитадан кам бўлмаган миқдорда текшириб топширилади. Шунингдек Қоидада юк жўнатувчининг воситасида ортилган ва яроқли вагонда юк жўнатувчининг шикастланмаган пломбаси билан етиб келган, стандарт оғирликдаги қопларда шакар ва маккажўхори уруғи ташилганида-жойлар сонини текшириш билан топширилиши белгиланган. Тайинланган станция Қоидада назарда тутилган юклар оғирлигини текшириш билан топширишни, рад этиши ҳуқуққа хилофдир. Агар транспорт идоралари амалдаги Қоидага хилоф равишда юклар оғирлигини, жойлар сонини ва улар ҳолатини текшириш билан топширмаса, юк олувчи бундай

раддияни (рад қилишни) белгиланган тартибда шикоят қилиши керак. Маҳсулот қабул қилишни эса ишлаб-чиқариш, техника маҳсулотларини ва халқ истеъмол товарларини миқдор бўйича қабул қилиб олиш тартиби Йўриқномасига мувофиқ бажариши керак. Юк олувчининг талабига қарамай, юкни текшириш билан топширишни амалга оширмай, қачонки бу Қоидада назарда тутилган бўлса, темир йўли бу билан ўзини-ўзи юк оғирлигини, жойлар сонини ва ҳолатини текширишда қатнашиш имкониятидан маҳрум этади. Юк олувчининг Йўриқномага мувофиқ маҳсулотни қабул қилиш ҳақида тузган акти ва тайинланган станциянинг нотўғри ҳаракати ҳақида қилган шикояти асрамай ташиш ва унинг миқдорини исботи сифатида хизмат қилади. Красноярск темир йўлининг Черногорск қурим станциясидаги "Черногорсккўмир" бирлашмасининг ишчилар таъминоти бўлимининг адресига тўрт вагонда узум ва олхўри келди. Юк етказиб бериш муддатидан 5 сутка кеч етиб келганига қарамай станция юкни текшириш билан топширишни рад этди. Бу вазият ишчилар таъминоти бўлимининг шикоятида таъкидлаб ўтилган. Қабул - қилиш актида ва экспертиза актида юкнинг бузилганлиги белгиланган. Юкни бузилишидан етган зарарни 50% Красноярск темир йўли зиммасига юкланган. Юқори-Невинск станциясидаги ишчилар таъминоти бошқармасининг адресига техник ҳолати яроқсиз контейнер келди. Унда трикотаж маҳсулотлари бўлган. Юк олувчи юкни унга текшириш билан топширишни талаб қилди. Лекин, Юқори-Невинск станцияси қонуний бу талабни қаноатлантиришни рад этди. Шундан сўнг юк олувчи станция бошлиғининг муомаласидан шикоят қилиб юкни қабул қилиб олганида, суммаси 1384 рублли кам чиқиш аниқланган. Свердловск вилоят Давлат арбитражи кам чиқишдан етган зарарни Свердловск темир йўли Бошқармаси зиммасига юклаган.

Айниқса, тайинланган станцияга темир йўлининг пломбаси билан келган вагондаги юкни текшириш билан топширишни рад этишга йўл қўймаслик керак. Ушбу вазиятда юкни кам чиқишдаги жавобгарлик Қоида бўйича, темир йўли зиммасига юкланади, чунки темир йўли юкни асрамай ташишдаги ўз айби йўқлигини исбот қилиши қийин, баъзи ҳолларда эса умуман мумкин эмас. "Юганскнефтегаз" ишлаб чиқариш бирлашмасининг ишчилар таъминоти бўлими Свердловск темир йўлидан ва юк жўнатувчидан тарвуз кам чиқишидан етган 1331 руб. зарарни ундириб бериш ҳақида даъво қўзғатди. Арбитраж жараёнида ишни кўриб чиқишда, юк бир эшигига темир йўлининг пломбаси осилган вагонда келганлиги аниқланган. Питях станцияси юкни текшириш билан топширишни рад этганлигини юк олувчи белгиланган тартибда шикоят қилган. Свердловск вилоят Давлат арбитражи вагонда темир йўлининг пломбаси мавжудлиги йўл сафарида юкка совуқ қўл урилганлик (юкка кирилганлик) имконияти бўлганлигини кўрсатиб темир йўлдан 1331 руб. зарарни ундирди. Агар юк ёпиқ вагонда пломбасиз келса, қайсики бундай ташишлар Қоидада ман этилган бўлса, юкнинг оғирлигини, жойлар сонини ва ҳолатини текшириш билан топширишни рад этиш мумкин эмас. Ленмузкомбинати Октябр темир йўли бошқармасидан суммаси 558 руб. кам чиққан пишлоқ баҳосини ундириб бериш ҳақида даъво қўзғатиб Ленинград ва Ленинград вилоят Давлат арбитражига мурожаат қилди. Иш материалларидан шу нарса маълум бўлдики, Ленинград-Варшавск станцияси музкомбинат темир йўл шаҳобчасига бир эшигида юк жўнатувчининг пломбаси мавжуд бўлмаган пишлоқ ортилган вагон олиб кириб берилганлиги ва уни текшириб кўрилганида беш яшчик пишлоқ кам чиқиши аниқланган. Пломбасиз вагон олиб кириб бериш факти қабул қилувчи-топширувчи эсдалигида юк олувчининг белгиларида қайд этилган, тайинланган станциянинг юкни

текшириш билан топширишни рад этганлиги ҳақида эса Витебск темир йўл бўлимига шикоят қилинган. Давлат арбитражи юкни кам чиқиши учун жавобгарликни темир йўли зиммасига юклади. Вагонда ёки контейнерда яроқсиз пломбанинг мавжудлиги ҳам темир йўлини юкни текшириш билан топширишга мажбур этади. Хўжалик суди ва арбитраж амалиётларида яроқсиз пломба деб уни вагонларни ва контейнерларни пломбалаш Қоидасига номувофиқлиги (масалан, изларини ноаниқлиги ва тушунарсизлиги, юкхатида кўрсатилган маълумотларни аслига мувофиқ эмаслиги, белгиларни кесилганлиги) ёки пломбада шикастланиш белгиларини мавжудлиги ёки осилганидан кейин уни ечилганлиги тушунилади. Глазов шаҳар савдоси адресига помидор келди, уни тушуришда суммаси 3359 руб. кам чиқиш ва бузилиш аниқланди. Горкий вилоят Давлат арбитражи помидорни бузилишидан етган зарарни ортиш Қоидасига риоя қилмаган юк жўнатувчи зиммасига ва юкни етказиб бериш муддатини кечиктириб юборган темир йўли зиммасига юклади. Давлат арбитражи помидори кам чиқишидан етган зарарни ундириб бериш ҳақидаги даъвони рад этди, чунки у тижорат акти билан тасдиқланмаган. Шу вилоятнинг Бош Давлат арбитри Давлат арбитраж қарорини ўзгартирди ва қуйидаги мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда суммаси 1613 руб. кам чиқишни темир йўлидан ундирди. Глазов станциясига помидорли вагон юк жўнатувчининг излари ноаниқ бўлган нуқсонли пломбасида келган. Глазов станцияси ушбу вазиятни инобатга олмай помидорни тортиб беришни рад этган ва унинг бу муомаласини юк олувчи Киров темир йўл бўлимининг бошлиғи номига телеграммада шикоят қилган. Юкни кам чиқиши, маҳсулотларни ва товарларни миқдори бўйича қабул қилиш тартиби ҳақидаги Йўриқномага мувофиқ тузилган актда аниқланган. Россия Давлат арбитражи помидор кам

чиқиши учун жавобгарликни темир йўл зиммасига юкланишини темир йўл Уставининг148-моддасига биноан инобатга олди. Тайинланган станцияга етиб келган вагонлар юк олувчига тушириш учун зудлик билан қисқа вақт ичида олиб кириб берилиши керак. Вагонларни ўз вақтида тушириш учун олиб кириб берилмаслик вагонлардан фойдаланиш кўрсаткичларни пасайтириб юборади, вагоннинг айланишини секинлаштиради, юкларни етказиб бериш муддатини кечиктириб темир йўлини жавобгарликка маҳкум этишга сабаб бўлади, асрамай ташиш учун имкониятларни вужудга келтиради. Краснодар ўлка матлубот жамиятининг Армавир базаси иккита ярим очиқ вагонда келган кўмирнинг кам чиқиши билан боғлиқ бўлган суммаси 510 руб. зарарни ундириб бериш ҳақида Шимолий- Кавказ темир йўли бошқармасига ва "Ростовкўмир" бирлашмасига даъво қўзғатди. Темир йўли вагонларда юк тайинланган станцияга йўқолиш изларисиз етиб келганлиги далил қилиб, даъвога қарши эътироз билдирди. Лекин, унинг далилларини Давлат арбитражи эътиборга олмади. Давлат арбитражига даъвони темир йўли ҳисобидан қаноатлантириши ҳақидаги қарорни қабул қилишига, вагонлар тайинлаган станцияга етиб келганидан сўнг 18 кун мобайнида номаълум сабабларга кўра юк олувчига тушириш учун олиб кириб берилмаганлик факти асосий аргументларидан бири бўлган. Темир йўл Уставининг 57-моддасида юкларни белгиланган муддатида етказиб бериш бўйича темир йўлининг мажбурияти баён этилган. "Темир йўли юкларни тайинланган манзилга белгиланган муддатда етказиб бериши керак. Юкларни етказиб бериш муддатларини ва юкларни етказиб бериш муддатларини ҳисоблаш Қоидасини темир йўл Вазирлиги (Ўзбекистон

Республикасида давлат темир йўл транспортини бошқариш органи) тасдиқлайди. Юк ташишга қабул қилинган куннинг соат 24 дан етказиб бериш муддатини ҳисоблаш бошланади. Ортиш белгиланган кунидан илгари (эрта) ташишга қабул қилинган юкларни етказиб бериш муддати юк ортилиши лозим бўлган куннинг соат 24 дан ҳисоб этилади. Агар белгиланган етказиб бериш муддати тугагунгача, тайинланган станцияда юк темир йўли воситаларида туширилса ёки вагон (контейнер) юк билан юк олувчининг воситасида тушириш учун олиб кириб берилса, юк муддатида етказиб берилган деб ҳисобланади. Вагонларни ёки контейнерларни тушириш учун олиб кириб бериш, тушириш фронтининг бандлиги ёки юк олувчига боғлиқ бўлган бошқа сабаблар туфайли ушланиб қолса, юк муддатида етказиб берилган деб ҳисоб этилади, агарда у тайинланган станцияга белгиланган етказиб бериш муддати тугагунча етиб келган бўлса". Темир йўл Уставининг ушбу моддасидан кўриниб турибдики, агар тайинланган станцияда вагонларни тушириш учун ўз вақтида олиб кириб берилмаса, юкларни етказиб бериш муддатини ўтказиб юбориш хавфи пайдо бўлади, бинобарин, темир йўлни айби билан юкларни бузилиши учун имконият яратилади. Куйбўшев станциясидаги Шаҳарнонсавдо идорасининг манзилига қандолат махсулотлари келди. Станция ёпиқ омборда бўш жойлар йўқлигини важ қилиб, узоқ вақт юкни туширмади. Ўз навбатида, юк олувчи бевосита тўғри вариант "вагон-автомобиль", бўйича юкни туширишни рад этди. Вагонни ким тушириши керак деган узоқ бахслар натижасида қандолат масулоти бузилиб қолганлиги маълум бўлди ва экспертиза хулосасига кўра уни қайта саноат ишлашига юборилди. Юкни бузилишидан етган зарарни

Россия Давлат арбитражи Куйбўшев темир йўли Бошқармаси ва юк олувчи ўртасида тенг тақсимлади. Кўп ҳолатларда тайинланган станция юк олувчига боғлиқ сабабларга кўра тушириш учун унга вагонларни олиб кириб бера олмайди. Бу каби ушланиб қолишларни, актлар тузиш Қоидасининг 3-§ "б" бандига мувофиқ, умумий шаклдаги акт тузиш билан тасдиқлаб қуйиш керак. Унда акт тузишни келтириб чиқарган вазиятларни (масалан, илгари олиб кириб берилган вагонларни юк операцияларида муддатидан ортиқ туриб қолиши оқибатида тушириш фронтининг бандлиги, шохобча эгасининг айби билан темир йўл шохобчасининг яроқсизлиги ва ҳ.к.), олиб кириб беришдан ушланиб қолган вагоннинг тартиб рақами (номери), ёзиб қўйилади. Табиийки тузилган акт реал далилларга асосланиши керак. Фақат шундагина у исбот қилувчи кучга эга бўлади. Кемерово шаҳар озиқ - овқат савдо идораси Кемерово темир йўли бошқармасидан узумни бузилишидан етган зарарни ундириб беришни талаб қилиб даъво қўзғатди. Тайинланган Кемерово станциясига узум ортилган вагон белгиланган етказиб бериш муддатида етиб келганига илова қилиб, темир йўли даъвони рад қилинишини талаб қилди. Аммо, юк олувчи илгари олиб кириб берилган вагонларни белгиланган муддатдан ортиқ вақтда туширганлиги сабабли, тушириш фронти банд бўлган, шунинг учун навбатдаги гуруҳдаги вагонларни олиб кириб беришни иложи бўлмаган ва бунинг оқибатида улардаги юк бузилган. Темир йўли ўзининг далилларини исбот қилиш мақсадида Кемерово станцияси тузган умумий шаклдаги актни тақдим этди. Кемерово вилоят Давлат арбитражи бу актни диққат билан ўрганиб чиқиб, у исбот қилувчи кучга эга эмас деган хулосага келди. Актда вагонларни олиб кириб бериш ва олиб чиқиш қайдномасига мувофиқ муддатидан ортиқ турган вагонларнинг рўйхати

келтирилган бўлсада, лекин улар юк олувчининг темир йўл шохобчасидан станцияга узум ортилган вагонлар келгунигача, олиб чиқилган. Шунинг учун бу вагонларни меъёрдан ортиқ тўхтаб туриши узум ортилган вагонларни тушириш учун ўз вақтида олиб кириб беришга тўсқинлик қилмаган. Эксперт хулосасига кўра узумни бузилиши унинг етказиб бериш муддатини ўтказиб юбориш натижасида содир бўлган. Шу сабабли Давлат арбитражи 2538 руб. зарарни темир йўлидан ундирди. Темир йўли воситасида вагонлардан юкларни туширишда ортиш- тушириш ишларини бажариш Қоидасига риоя қилиш керак, бу Қоидаларни бузиш эса кўп ҳолларда юкларни шикастланишини келтириб чиқаради. Курск станцияси Курск вилоят маҳаллий саноат бошқармасига шикастланган ҳолатдаги машинани топширди. Темир йўли воситасида машинани ярим очиқ вагондан туширишда шикастланганлиги тижорат актида қайд қилинган. Экспертиза хулосасига кўра машинани мақсадга мувофиқ фойдаланишга яроқсизлиги маълум бўлди. Темир йўли ўз айби йўқлигини исбот қилмаганлиги сабабли, темир йўл Уставининг 148-моддасига биноан Россия Давлат арбитражи ундан суммаси 32567 руб. машина баҳосини ундирди. 4. Асрамай ташишларни расмийлаштириш Асрамай юк ташишларни лозим даражада расмийлаштириш, қонунда назарда тутилган хужжатларда, содир бўлган асрамай ташишни ва уни келтириб чиқарган вазиятларни ўз вақтида ва объектив қайд қилишни талаб этади. У юкларни йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши сабабларини ойдинлаштириш ва зарар миқдорини аниқлаш имкониятини беради.

Асрамай юк ташишларини лозим даражада расмийлаштириш таҳлил ўтказиш, унинг натижалари асосида эса асрамай ташишни келтириб чиқарувчи сабабларни тугатиш чора-тадбирларини ишлаб-чиқиш ва амалга ошириш имкониятини яратади. Асрамай юк ташишларни расмийлаштириш Қоидаларига риоя қилиш юкларни йўқолишидан, кам чиқишидан, бузилишидан ва шикастланишидан етган зарарни темир йўли, юк жўнатувчи ва юк олувчи ўртасида холис тақсимлашга, темир йўли қонуний манфаатларини ва ҳуқуқларини ҳимоя қилишга ёрдам беради. Сифатли тўлдирилган ва лозим даражада расмийлаштирилган хужжатлар суд-арбитраж органларига асрамай ташишларидан келиб чиқадиган ишлар бўйича исботланган қарорлар чиқариш имкониятини беради. Бундан ташқари, хўжалик ҳисоби тамойилларидан келиб чиққан ҳолда талаб ва даъволар бўйича тўланган суммалар, асрамай ташишларда айбдор бўлган темир йўллари ўртасида холис тақсимланади. Асрамай ташишлардан етган зарарни қоплаган темир йўли хужжатлардан фойдаланиб уни айбдор бўлим ва корхона зиммасига тўғри юклай олади. Асрамай юк ташишларни расмийлаштириш пайтида темир йўл Уставидан, актларни тўлдириш Қоидаларидан ва ҳамдўстлик давлатлари қатнашчилари, Латвия Республикаси, Литва Республикаси, Эстония Республикаси темир йўлларида акт-талаб ишлари бўйича Йўриқномадан фойдаланиш лозим бўлади. Темир йўли юк ташишлар шароитига (вазиятига) қараб тижорат актлари ва умумий шаклдаги актлар, заруриятли ҳолатларда эса бошқа актларни ҳам тўлдиради, уларнинг ичида эса вагоннинг ёки контейнернинг техник ҳолати ҳақидаги (ВУ-25а шаклдаги ва ВУ-16к шаклдаги) акт алоҳида аҳамиятга эга. Темир йўл Уставининг 168-моддасида тижорат актини ва умумий шаклдаги актни тузиш баёни берилган. "Темир йўлини, юк

жўнатувчиларни, юк олувчиларни ва йўловчиларни моддий жавобгарликка тортишга асос бўлувчи ҳолатлар, темир йўли станцияларида тузиладиган тижорат актида ёки умумий шаклдаги актда тасдиқланади. Қуйидаги ҳолатларни тасдиқлаш учун тижорат актлари тузилади: а) юкларни ва багажларни номи, оғирлиги ва жойлар сони аслича ва ташиш хужжатларида кўрсатилган маълумотлар билан номувофиқ бўлганида; б) юклар ёки багажлар бузилганида ёки шикастланганида; в) юклар ёки багажлар хужжатларсиз ва хужжатлар юкларсиз ёки багажларсиз аниқланганида; г) темир йўли ўғирланган юкларни ёки багажларни қайтарганида; д) товар идорасида (хазинасида) хужжатлар бўйича юкларни топшириш расмийлаштирилганидан сўнг 24 соат мобайнида темир йўли юкларни темир йўл шохобчасига олиб кириб бермаганида. Бу ҳолатда тижорат акти юк олувчининг талаби билан тўлдирилади. Агарда юқорида қайд этилган ҳолатларни темир йўли ўзи аниқланганида ёки ушбу ҳолатларни биронтасини мавжудлигини юк ёки багаж олувчи, ёки жўнатувчи кўрсатса, темир йўли тижорат актини тузиши шарт. Тижорат актларини ва умумий шаклдаги актларини тузиш тартиби Қоидада белгиланган". Тижорат актларини тайинланган станцияда тўлдирилади. Қоидада назарда тутилган ҳолатларда, агарда асрамай ташиш юк жўнатувчи станцияда ёки юкнинг йўл сафаридаги станцияда аниқланса, бу актлар ана шу асрамай ташиш содир бўлган станцияда расмийлаштирилади. Тайинланган станцияда юкларни кам чиқиш, бузилиш ёки шикастланиш ҳолатларини тижорат актида тасдиқлаб бериш, темир йўл

Уставининг 65-моддасига ва юкларни ташиш Қоидаларига мувофиқ темир йўли етиб келган юкни оғирлигини, жойлар сонини ва унинг ҳолатини текшириш билан топширишга мажбур бўлса ва, қачонки бундай топширишда қонунчилик асосида ушбу актни тузиш ҳолатлари аниқланса, мумкин бўлади. Амалиётда эса транспорт қонунчилигида кўрсатилган далиллар мавжуд бўлганида ҳам тайинланган станция юк олувчига тижорат актини тўлдириб беришни рад этиш фактлари учраб туради. Бундай ҳолатларда юк олувчи юкни станциядан ташиб кетгунигача, умумий фойдаланиш жойларида юк туширилганида эса текширилган пайтидан 24 соат ичида бевосита темир йўли бўлимининг бошлиғига ёки станция бошлиғи орқали бу ҳақида ёзма равишда ариза бериш хуқуқига эга бўлади. Темир йўли бўлимининг бошлиғи қўйилган шикоятга ариза олинган кундан эътиборан тез бузилувчан юклар бўйича - бир суткалик муддат ичида; бошқа юклар бўйича - уч кунлик муддатдан кечикмай ариза моҳиятидан келиб чиққан ҳолда асослантирилган жавоб бериши керак. Шикоят асосли деб тан олинганида эса, темир йўли бўлими бошлиғи тижорат акти тузиш ҳақида станция бошлиғига кўрсатма беради. Тижорат акти тузишни рад этилган ҳолатларда, юк олувчи бундай раддияни белгиланган тартибда шикоят қилиб, юкни ишлаб-чиқариш, техника маҳсулотларини ва халқ истеъмол товарларини миқдор бўйича қабул қилиб олиш Йўриқномасига мувофиқ қабул қилиб олиши лозим. Баъзи бир ҳолатларнинг мавжудлигида юк олувчи асрамай юк ташишни тижорат акти билан расмийлаштиришни юк топширилганидан сўнг ҳам талаб қилиш хуқуқига эга эканлигини хўжалик суди ва арбитраж органлари кўрсатиб ўтадилар. Агар темир йўли темир йўл Уставининг 65- ва 67-моддасига илова қилиб юкни текширмасдан топширган бўлса, вагон ёки контейнер очилганидан сўнг унинг пинҳона тусдаги яроқсизлиги ва айни вақтнинг

ўзида ташиш воситаларининг яроқсизлиги туфайли юкнинг йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши аниқланса, юк олувчи ташувчидан юкни текшириш билан топширишни ва топшириш натижаларини тижорат актида расмийлаштиришни талиб қилиш хуқуқига эга бўлади. Хўжалик судлари ва арбитраж органлари бўндай кўрсатмаларни юкни бирламчи текширмасдан топшириш ҳақиқий ҳолатга ва транспорт қонунчилиги талабларига мувофиқ эмаслигида деб изоҳлайдилар. "Роскиймсавдо"нинг Кемерово савдо базаси адресига трикотаж маҳсулотлари ортилган контейнер етиб келди. Унинг оғирлигини, ҳолатини ва жойлар сонини станция текширмасдан топширган. Юк олувчи контейнерни очганида унинг ён девори полга зич ёпишиб турмаслигини ва бунинг натижасида ёриқ мавжудлигини аниқлаган, бу ёриқни эса фақат контейнер ичидангина аниқлаш мумкин эди. Юк олувчи юкни текшириш билан топширишни ва унинг натижаларини тижорат актида расмийлаштиришни талаб қилди. Қачонки Кемерово станцияси бу талабни рад этганида, юк олувчи станция бошлиғининг муомаласи (ҳаракати) ҳақида темир йўли бўлими бошлиғига шикоят қилди. Контейнердаги трикотаж маҳсулотларини кам чиқиш факти лозим даражада тўлдирилган қабул қилиш актида қайд қилинган. Лекин, Кемерово темир йўли бошқармаси юк олувчининг даъвосига, юк текширишсиз топширилганлигига ва асрамай юк ташиш тижорат актида расмийлаштирилмаганига илова қилиб эътироз билдирди. Аммо, Кемерово вилоят Давлат арбитражи даъвони темир йўли ҳисобидан қаноатлантириб, юкни бирламчи текширмасдан топшириш хақиқий ҳолатга мувофиқ эмаслигини ўз қарорида кўрсатди. Совутиб ташиладиган тез бузилувчан юкларни текширмасдан топширилганидан сўнг ҳам ташишни носозлиги аниқланиши мумкин. Агар рефрижератор вагон очилганидан сўнг юкни бузилиши аниқланса, қайсики

унинг характери ташиш вақтида содир бўлиши мумкинлигидан шоҳидлик берса, юк олувчи станция билан биргаликда юкнинг ҳолатини текширишни ва уни тижорат актида расмийлаштириб топширишни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлади. Москва шаҳрининг Волгоград туман мева-сабзавот бирлашмаси Москва темир йўлидан, автоном рефрижератор вагонида ташилган шафтоли ва ўрик бузилишидан етган зарарни ундириб беришни даъво қилди. Москва темир йўли бошқармаси юк яроқли вагонда, юк жўнатувчининг бешикаст пломбасида, белгиланган етказиб бериш муддатида етиб келганини ва юк олувчига темир йўл Уставининг 65- моддасига мувофиқ текширмасдан топширилганлиги туфайли даъвони рад этишни сўради. Москва шаҳар Давлат арбитражи қуйидаги мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда юк бузилишидан етган суммаси 2116 руб. зарарни темир йўлидан ундирди, вагон очилганидан кейин унинг ичидаги ҳарорат Қ27 0 С бўлган, бу эса темир йўли юк ташишда ҳарорат режимига риоя қилмаганлигидан шоҳидлик беради. Кўрсатилган вазият юк олувчининг Новопролетарск станцияси бошлиғига юкни текшириш билан топшириш ҳақидаги аризаси билан ва Айланма темир йўли бўлими бошлиғига станция юкни бузилганлиги учун тижорат актини тузишни рад этганлиги ҳақидаги шикояти билан, ҳамда юкни қабул қилиш акти билан тасдиқланган. Қоидага мувофиқ тижорат акти уч нусҳада, фақат белгиланган шаклдаги ишқоғозига ёзув машинкасида ёки сиёҳда аниқ, ифлос қилмасдан, ўчириб ёзмасдан ва ҳеч қандай тузатишларсиз тузилади. Тижорат акти ишқоғозининг қаторларидаги барча саволларига аниқ жавоб бериш керак. Айниқса тижорат актида темир йўл пломбаси ҳақидаги (станциянинг, темир йўлнинг номи, назорат белгилари) ва юк

жўнатувчининг пломбаси ҳақидаги (унинг номи, станция ва темир йўли, назорат белгилари) маълумотларини диққат билан тўлдириш керак. Ҳар бир пломба қаердан олинганлиги (вагоннинг қайси томонидан, қайси туйнигидан, қопқоғидан ва ҳ.к) ҳақидаги маълумот актга аниқ ёзиб қўйилиши керак. Вагонларнинг ва контейнерларнинг пломбалаш Қоидасининг 16-§ да назарга олинган, пломбанинг мавжудлиги ва белгилари ҳолати ҳақидаги кўрсатмалар тижорат актида йўқ бўлса, асрамай юк ташиш учун жавобгарлик темир йўли зиммасига юкланади, агарда у темир йўл Уставининг 148- моддасига мувофиқ ўзининг айбсизлигини исбот қилмаса. Горкий винобирлашмасига иккита цистернадаги винони топширишда ташиш ҳужжатларида кўрсатилганлигига нисбатан 183 декалитр вино кам чиқиши аниқланган. Тайинланган Починки станциясида тузилган тижорат актида цистернанинг юқори туйнигига ўрнатилган тамбалаш мосламасидаги пломбанинг излари ҳақидаги маълумот ёзиб қўйилмаган. Бу вазият Горкий темир йўли бошқармасига юк кам чиқишидан келиб чиққан суммаси 1172 руб. зарарни юклаш учун асосий сабабларидан бири бўлган. Агар юкни топширишда пломба изларини ноаниқлиги билиниб қолса, тижорат актида бу фактни фақат қайд қилиш билан кифояланиб қолмасдан, балки ноаниқлик нималардан иборат эканлигини аниқ баён қилиб қўйиш керак. Бунда ўқиш мумкин бўлган барча ҳарф ва сонларни кўрсатиб ўтиш зарур, пломбада назорат белгилари бўлмаганида эса тижорат актининг тегишли қаторида "йўқ" деган сўзни ёзиб қўйиш керак. Қачонки тижорат актида пломбадаги назарда тутилган белгилар ҳақидаги, маълумот мавжуд бўлмаса ёки белгилар ноаниқ деб кўрсатилган бўлса, асрамай юк ташиш билан боғлиқ бўлган мулкий баҳсларни қандай ечиш керак деган саволга хўжалик суди ва арбитраж органлари қуйидагича жавоб беради. Бундай ҳолларда темир йўли пломба маълум юк

жўнатувчига тегишли эканлиги ҳақидаги далилни тақдим қилса, жавобгарликдан озод қилинади. Сурокивинск элеваторига гуруч топширишда 10 т юкнинг кам чиқиши аниқланган. Юк жўнатувчи юкхатида кўрсатган, аммо назорат белгилари мавжуд бўлмаган пломба осилган вагонда юк етиб келган. Саратов вилоят Давлат арбитражи Волгабўйи темир йўли пломбани юк жўнатувчига мансуб эканлигини исбот қила олмаганлигини ва шунинг учун юкни кам чиқишидаги суммаси 3142 руб. зарарни темир йўли зиммасига юкланганлигини қарорида кўрсатиб ўтди. Пломбанинг ушбу юк жўнатувчига мансуб эканлигини исбот қилиш учун, юк жўнатувчининг пломбалаш омбурида пломбага туширилган белги изларини, милиция ва прокуратура органларининг асрамай юк ташиш бўйича суриштирув материаллари билан биргаликда хўжалик судига темир йўли тақдим этиши керак. Асрамай юк ташиш содир бўлганида, баъзида темир йўли ва юк олувчи ўртасида пломба вагондан ёки контейнердан илгари ҳам ечиб олинганми, деган тортишув пайдо бўлади. Жавобгарликни айбдор тарафга юклаш бу саволни ечимига боғлиқ бўлади. Тортишувни ҳал қилишда криминалист экспертнинг хулосаси муҳим далил бўлиб хизмат қилади. Пломбани экспертизага юборишда суистеъмол эҳтимолидан халос бўлиш мақсадида, уни маълум вагонга ёки контейнерга тегишли эканлигини хужжатларда қайд қилиб қўйиш лозим. Тижорат актида юкни ҳолатини ва асрамай ташиш аниқланган вазиятларни аниқ ва батафсил ёзиб қўйиш керак. Ёпиқ вагонларда ва контейнерларда ташилган юкларни кам чиқиши аниқланганида, уларни сиғимидан тўлиқ фойдаланилганми ёки бўш жой борми, агар бундай бўш жой бўлса, вагон (контейнер) нинг қаерида, қанча миқдорда ва у жойга қанча юк сиғиши мумкинлигини кўрсатиш керак. Кўрсатилган

маълумотлар, қаерда ва кимнинг айби билан кам чиқиш пайдо бўлганлиги ҳақида хулоса чиқаришга имконият яратади. Йўл сафаридаги станциянинг пломбасида етиб келган ёпиқ вагонда 33 та ўрин ўйинчоқларни кам чиқиши сабабли Хабаровскнинг улгуржи-савдо базаси Узоқшарқ темир йўли бошқармасидан ва юк жўнатувчи "Карболит" бирлашмасидан даъво қилди. Темир йўли, йўл сафаридаги Тайшет станциясида тўлдирилган тижорат актини арбитражга тақдим қилди. Вагон текширилганида унинг тўлиқ сиғимигача юк ортилганлиги аниқланган ва кам чиққан 33 яшчик вагонга сиғмаслиги тижорат актида қайд қилинган. Актни транспорт милицияси бўлимининг вакили имзолаган. Давлат арбитражи кам чиқиш суммасини юк жўнатувчи зиммасига юклади. Юк шикастланганида тижорат актида ўровнинг турини, унинг ҳолатини, Давлат стандартига мувофиқлигини, шикастланиш характерини ва миқдорини, вагон (контейнер) нинг қайси жойда шикастланган ўрин жойлашганлигини, юк тўғри ортилганлигини ва маҳкамланганлигини кўрсатиб ўтиши лозим. Туйниклари очиқ вагондаги айрим юк жойлари кам чиққанида жойларининг габаритини ва бу туйниклардан юкларни олиш имконияти мумкин ёки мумкин эмаслигини кўрсатиш лозим. Бу маълумотлар йўл сафарида юкларни ўғирлаш эҳтимоли бўлгани ҳақида шоҳидлик беради. Қачонки тирқишлари мавжуд, эшиклари зич беркитилмаган носоз вагон (контейнер) да юк етиб келса ва юкни кам чиқиши аниқланса, тижорат актида тирқишнинг, эшик оралиғининг ўлчамларини ҳамда улар орқали юкни олиш мумкин ёки мумкин эмаслигини қайд қилиб қўйиш керак. Юкни ҳўлланиб қолиши аниқланганида, ташиш воситаларини техник ҳолати ҳақидаги актга мувофиқ вагон (контейнер) нинг ҳолатини, ҳамда вагон (контейнер) нинг қайси жойида ва қандай тартибда ҳўлланиб қолган жойлар турганлигини, ортиш Қоидасига риоя қилинганлигини тижорат

актида кўрсатиб ўтиш лозим. Бочкаларда ташилган юкларни кам чиқиши ёки шикастланиши аниқланганида, идишни шикастланиши нималардан иборат эканлиги, қанчалик тўлдирилганлиги, вагонга бочкалар қайси тартибда ортилганлиги ҳақида тижорат актида кўрсатиб ўтиш зарур. Идишларда ташилаётган, ташқи шикастланиш белгилари мавжуд бўлмаган суюқ юкларни оқиши пайқаб қолинганида, станция оқиш сабабини аниқлаш мақсадида экспертиза ўтказиб юкни топшириши керак. Очиқ ҳаракатдаги составларда ташилаётган юклар билан асрамай ташишлар аниқланганида станция тижорат актида, ортишдаги барча кўриниб турган хатоларни, юк кам чиққанида эса юк ўринларини платформаларда ёки ярим очиқ вагонда жойлашишини, қаватлар сонини, бўш жойлар мавжудлигини ва уларни ўлчамларини, юкни маҳкамланиши ва уни ҳолати, акс эттирилмоғи зарур. Юқорида айтиб ўтилдики, рўйхатга киритилган баъзи бир юкларни ёпиқ вагонларда ёки цистерналарда пломбасиз, лекин, албатта симли бойлоғичлар қўйиш шарти билан ташишга Қоида рухсат беради. Тижорат актида уларни мавжудлиги ҳақида белгилар йўқ бўлса, кам чиқиш учун жавобгарлик темир йўли зиммасига юкланади. Темир йўл Уставининг 66-моддасига мувофиқ "Агар тайинланган станцияда юкни оғирлиги, жойлар сони ёки ҳолатини текширишда юкни кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши аниқланса ёки бу вазиятлар йўл сафарида тузилган тижорат актида аниқланган бўлса, тайинланган станция юкни кам чиқишини, бузилишини ёки шикастланишини ҳақиқий миқдорини аниқлаши керак Экспертиза ўтказиш учун заруриятли ҳолатларда темир йўли ўз ташаббуси билан ёки юк олувчининг талабига биноан экспертларни ёки муносиб мутахассисларни таклиф этади". Тайинланган станция юкнинг кам чиқишини, бузилишини ёки шикастланишини ҳақиқий миқдорини юк олувчи тақдим этган хужжатларга (ҳисоб, фактура ва ҳ.к.) мувофиқ аниқлайди. Кўрсатиб

ўтилган хужжатлар тақдим этилмаган тақдирда, маълум бўлган мавжуд юкларни батафсил тижорат актига ёзиб тўлдирилганидан сўнг ёки баъзи бир ҳолатларда экспертиза акти тузилганидан сўнг, юкни юк олувчига топширилади. Тайинланган станция юкнинг кам чиқишини, бузилишини ёки шикастланишини ҳақиқий миқдорини аниқламаганида, кўпинча темир йўлига қўшимча зарар юкланиши мумкин. Тижорат актлари юклар умумий фойдаланиш жойларида туширилганида - юк туширилган куни; ташиш Қоидасида назарда тутилган ҳолатларда юкни олувчига топширилган куни; юклар ноумумий фойдаланиш жойларида туширилганида - юк туширилган куни тузилиши лозим. Ноумумий фойдаланиш жойларида юк туширилганида, юкни текшириш юк тушириш жараёнида ёки юкни тушириб бўлганидан сўнг бажарилиши керак. Кўрсатилган муддатларда тижорат актларини расмийлаштиришни имконияти бўлмаса, ҳамма ҳолатларда улар келгуси суткадан кеч қолмай тўлдирилиши керак. Белгиланган муддатлардан кейин расмийлаштирилган тижорат актлари исботловчи кучга эга бўлмайди ва ҳуқуқий оқибатларни (натижаларни) келтириб чиқармайди. Актларни тузиш Қоидасининг 10-§ да станциянинг қайси мансабдор шахси тижорат актини имзолаш ҳуқуқига эга эканлиги белгиланган. Тижорат актини станция бошлиғи (унинг муовини), юк саройининг мудири (пакгауз мудири ёки катта қабул қилувчи-топширувчи) ва станция қабул қилувчи-топширувчиси, ҳамда юк олувчи, агарда у текширувда қатнашган бўлса, имзолайдилар. Булардан ташқари, зарурият пайдо бўлганида юкни текширишга ва актни имзолашга темир йўлининг бошқа хизматчилари ҳам жалб қилиниши мумкин. Масалан, ҳарбийлашган соқчилик ишчиси. Станцияда юк саройи мудири (пакгауз мудири, катта қабул қилувчи- топширувчи) йўқ бўлса, юкни текширишга ва актни имзолашга темир йўлининг бошқа хизматчилари жалб қилиниши мумкин (станция навбатчиси, товар хазиначиси). Ушбу ҳолатда юк саройи мудири (пакгауз мудири, катта қабул қилувчи-топширувчи) лавозими станциянинг штат

рўйхатида йўқлигини тижорат актида таъкидлаб ўтиши лозим. Тижорат актини имзолашга ваколати бўлмаган станциянинг ишчилари имзолаган тижорат актлари исботловчи кучга эга эмас. Вагонларнинг ва контейнерларнинг техник носозлиги туфайли юкларни оқиши, бузилиши ёки ҳўлланиши ҳоллари билиниб қолганида, тижорат актидан ташқари кўрсатилган ташиш воситаларини техник ҳолати ҳақидаги (ГУ-106 шаклдаги) актни тузиш керак. Вагоннинг ёки контейнернинг техник ҳолати ҳақидаги акт фақат тижорат актига илова қилиб кўрсатилганидагина исботловчи кучга эга бўлади. Вагон (контейнер) нинг техник ҳолати ҳақидаги акт ташиш воситаларини носозлиги аниқланган кунида ёки тижорат акти тузилган кунидан кеч қолмай тузилиши керак. Асрамай юк ташишдаги муҳим далиллардан бири бу экспертиза актидир. Юкларни топшириш Қоидасининг 25-§ га мувофиқ, заруриятли ҳолатларида юкларни кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши сабабини ёки миқдорини ва юкнинг баҳоси қанчагача пасайганлигини аниқлаш учун, темир йўли ўз ташаббуси билан ёки юк олувчининг талабига кўра товар экспертиза бюроси, сифат бўйича инспекция, ветеринария-санитария назорати экспертларини ёки темир йўли тизимига кирмаган муносиб корхона ва ташкилот мутахассисларини, таклиф этади. Экспертиза станциянинг бошлиғи, унинг муовини ёки юк саройи мудири иштирокида ўтказилади. Экспертни чақириш билан бир вақтнинг ўзида станция бу ҳақда юк олувчига хабар беради, чунки юк олувчи, ўзининг адресига келган юкни экспертизасида қатнашиш ҳуқуқига эга. Станция бошлиғи, унинг муовини ёки юк саройи мудири иштирокисиз юк олувчи ўтказган экспертиза ҳақиқий эмас деб ҳисоб этилади. Тез бузилувчан юклар билан экспертиза вагон очилганидан 24 соатдан кечикмай ўтказилиши керак. Экспертиза натижалари актда расмийлаштирилади. Экспертиза актини экспертдан ташқари экспертизада қатнашган барча шахслар имзолашлари керак.

Экспертиза ўтказишда станция вакили фаол позиция эгалламоғи керак, чунки экспертиза хулосасаларида юкларни кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши таҳминларга асосланган бўлишига йўл қўйиш мумкин эмас. Экспертиза хулосалари фақат далилларга асосланиши керак. Юкларни бузилишида ёки шикастланишида уларни сифат кўрсаткичлари ва баҳоси қанча фоизга пасайганлиги юк таъмирланганидан сўнг қисман ёки тўлиқ фойдаланиш мумкинлиги экспертиза актида акс эттириб ўтишни станциянинг вакили талаб қилиши керак. Юкни шикастланиш сабабларини экспертиза актида акс эттириб ўтиш жуда муҳимдир. Шунинг учун экспертдан идиш ёки ўровларнинг Давлат стандартларига, техник шартларига ва юкнинг турига муносиб эканлигини аниқлашни талаб этиш керак. Баъзида юкни шикасиланиши унинг маҳкамланишини ва идиш ичидаги ўрашнинг лозим даражада эмаслиги туфайли ҳам содир бўлишиш мумкин. Магадан ГҲФ ти Узоқшарқ темир йўли бошқармасидан платформада ташиш пайтида шикастланган вертолёт парраклари шикастланиши билан боғлиқ бўлган зарарни қопланиши ҳақида даъво қилди. Экспертиза парраклар идиш ичида лозим даражада маҳкамланмаганлиги туфайли шикастланган деб хулоса берган. Юкни идишларга жойлаштиришни юк жўнатувчи амалга оширганлигини назарда тутиб, Хабаровск ўлка Давлат арбитражи асрамай ташиш учун жавобгарликни юк жўнатувчи зиммасига юкланишини кўрсатди. Тез бузилувчан юклар етказиб бериш муддатидан кечикиб етиб келганида ва унинг бузилиши билиниб қолганида, кеч қолиб етиб келиш юкни сифатига қанчалик таъсир қилганлигини аниқлаш муҳимдир. Бундай саволни станциянинг вакили ҳар доим эксперт олдида кўндаланг қўйиши керак, чунки асрамай ташишдан етган зарарни тақсимлаш кўпинча унинг хулосасига боғлиқ бўлади.

Юкларни кам чиқиши, бузилиши ва шикастланиши сабаблари ҳақидаги эксперт хулосасини хўжалик суди, агар экспертиза қисқа муддатларда ўтказилган бўлса, эътиборга оладилар. Юк топшириш Қоидасининг 25-§ да тез бузилувчан юклар бўйича экспертиза вагон очилган пайтдан 24 соатдан кечикмай ўтказилиши кераклиги уқтириб ўтилган. Бошқа юклар учун экспертиза ўтказиш муддатлари белгиланмаган. Хўжалик суди юк туширилганидан сўнг узоқроқ муддатларда ўтказилган экспертиза ҳар доим ҳам асрамай ташиш сабабларини холис баҳолай олмайди деб изоҳлайдилар. Юкларни йўқолиши, кам чиқиши, бузилиши ёки шикастланиши сабабларини суриштиришда, асрамай ташишларни расмийлаштиришда темир йўли, темир йўли бўлимлари, станцияларни хизматчилари ҳуқуқни ҳимоя қилиш органлари билан фаол иш олиб боришлари лозим. Бу асрамай ташишни келтириб чиқарган ҳолатларни очиб ташлаш айбдор корхона, ташкилот ва шахсларни қидириб топиш имкониятини яратади, ҳамда темир йўл транспортининг қонуний ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишга ёрдам беради. Шундай қилиб, юк ташиш жараёнининг барча босқичларида темир йўл Устави, юкларни ташиш Қоидалари талабларини барча корхона ва ташкилот, ҳамда темир йўли хизматчилари қатъи ва сўзсиз бажаришлари ташилаётган юкларни асрашнинг таъминлаш кафолатидир. Шу билан бир қаторда, жойларда учраб турадиган ҳуқуқий нигилизм, қонунчиликка риоя қилмаса ҳам бўлаверади деган тушунча амалиётда ҳалқ хўжалигига, шунингдек, темир йўл транспортига анчагина моддий нобудгарчиликларни (йўқотишларни) келтириб чиқаради.

Адабиётлар 1. Ўзбекистон Республикасининг хўжалик процессуал кодекси. – Т.: “Адолат”, 1998. – 192 б. 2. Раҳмонқулов Ҳ. Ўзбекистон республикаси Фуқаролик Кодексининг биринчи қисмига умумий тавсиф ва шарҳлар. 1 - жилд. – Т.: "Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси" нашриёт уйи, 1997. - 504 бет. 3. Раҳмонқулов Ҳ. Ўзбекистон республикаси Фуқаролик Кодексининг иккинчи қисмига шарҳлар. 2 - жилд. – Т.: "Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси" нашриёт уйи, 1998. - 635 бет. 4. Хусанов О., Азизов Х. Давлат ва ҳуқуқ асослари. Изоҳли луғат. - Т.: "Ўқитувчи" нашриёти, 1996. - 96 бет. 5. Устав железнўх дорог. – М.:"Транспорт", 1983. - 128 ст. 6. Правила перевозок грузов. Часть I . - М.: "Транспорт", 1983. - 472 ст. 7. Рахмонбердиев Р.Х. Основў транспортного права. – Т.: Изд. "Навруз", 1994. - 167 ст. 8. Гауф Г.Р., Ляндрес В.Б. Правовўе методў обеспечения сохранности грузов на железнодорожном транспорте. - М.: "Транспорт"; 1989 - 255 ст. 9. Астановский Г.Б. Договорнўе отношения на эксплуатацию подъезднўх путей. - М.: "Юридическая литература", 1984 - 112 ст. 10. Ляндрес В.Б. Право и эффективность использования вагонов и контейнеров. - М.: "Юридическая литература", 1989. - 176 ст. 11. Бурса Н.П., Ляндрес В.Б. Претензии и иски к транспортнўм организациям. - М.: "Юридическая литература", 1985. - 159 ст. 12. Управление грузовой и коммерческой работой на железнодорожном транспорте: Учеб. – для вузов. Под. Ред. А.А. Смехова. – М.: Транспорт, 1990. – 351 с.

Похожие

Транспорт воситалари

Транспорт воситалари.

Ягона транспорт тизимида транспорт узелларининг ахамияти

Юкларни ташиш бўйича Халкаро Конвенциялар

Музлаган тўкилувчан юкларни сочилувчанлигини қайта тиклаш