Ишлаб чиқаришни бошқаришда қарор қабул қилиш усуллари - Транспорт - Рефераты

Ишлаб чиқаришни бошқаришда қарор қабул қилиш усуллари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

372.5 KB

ИШЛАБ ЧИҚАРИШНИ БОШҚАРИШДА ҚАРОР ҚАБУЛ ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ. Режа: 1. Қарор қабул қилиш усулларининг таснифи ва алгоритми. 2. Мутахассислар фикрининг интеграцияси . 3. Ахборот танқислиги шароитида ўйинлар усулларини қўллаб қарор қабул қилиш

Қарор қабул қилиш жараёни-бу, қабул қилиш мумкин бўлган вариантлардан биттасининг танлаш демакдир. У қуйидаги характерли босқичлардан иборат (1-расм) ва илгари таъкидланганидек, қадамма-қадам ҳал қилинади. Қарор қабул қилишда бир неча белгилар билан таснифланадиган маълум усуллар қўлланилади (.2 -расм). Қарорлар, қабул қилиш вазиятига қараб, стандарт ва ностандарт бўлади. Стандарт қарорлар кўплаб қайтарилиб туриладиган ишлаб чиқариш ҳолатларида қабул қилинади. Улар қонунларда, стандартларда, қоидаларда меъёрларда ва бошқа амалдаги ҳужжатларда бор: уларни қабул қилишда бошқа мутахассислар ва ташкилотлар тажрибасидан фойдаланилади. Масалан, тормоз йўли меъёрдан ошиб кетганда (йўл ҳаракати қоидаси) автомобил эксплуатацияга қўйилмайди; автомобил маълум вақт ишлагандан сўнг, ТХКнинг мос турига юборилади (ТХК ва таъмирлаш ҳақидаги Низом, завод тавсиялари ва бошқалар). Муҳандис-техник хизматида ҳамма қарорларнинг 60-65 % гача улуши (АТК муҳандисида 80-83%, бош муҳандисида 45-55%) шунга ўхшаш такрорланиб турадиган ишлаб чиқариш вазиятларига тўғри келади. Бунда қарорлар қуйидаги схема бўйича қабул қилинади: бозор ёки ишлаб чиқариш вазиятини таҳлил қилиш ® уни стандартлардан бирига тенглаштириш ® стандартга ўхшатиб ёки қоидалар бўйича қарор қабул қилиш. Стандарт қоидаларини билиш ва қўллаш ижодий ташаббускорлик йўқлигидан эмас балки муҳандис-бошқарув ходимининг юқори малакалилигидан далолат беради. Бу, биринчидан, қарор қабул қилишга, тегишли тадбирларни ишлаб чиқиш ва амалга оширишга кетадиган вақтни қисқартиради, иккинчидан, хато қарорларни қабул қилиш эҳтимолини камайтиради, учинчидан, янги ёки мураккаб ишлаб чиқариш ва бозор ҳолатларида қарор қабул қилиш учун мутахассисда бўш вақт қолади «амалларни тадқиқ этиш» тушунчаси билан боғлиқ шароитда эса, ахборот

тўплаш, уни таҳлил қилиш, ҳисоблаш қўшимча иш вақти талаб қиладиган,. Буни ностандарт қарорлар деб аталади. Амал (операция)-бу, тизим томонидан қўйилган мақсадларга эришишга йўналтирилган муайян ҳаракатдир. Амалларга тизим олдида турган яхлит, мураккаб дастурлар ҳам, тизим самарадорлигини ошириш учун ўтказиладиган, алоҳида тадбирлар

Ща Ща Ща Йы=1. Тизимда бош=ариш =арорини =абул =илиш зарурлигини тушуниб етиш 3. +арор =абул =илишга маъсул шахсни тайинлаш 4. Чекланишлар, таш=и омиллар, тизим щолати ща=идаги ахборот тыплаш 5. Тизим (кичик тизим) ма=садини ани=лаш ёки белгилаш 6. Тизимнинг илгариги ма=садларини ва натижаларини солиштириш, щолатини бащолаш 7. Муаммони муайянлаштириш 10.Таш=аридан маслащатчиларни жалб этиш ёки ишчи гурущ ташкил этиш А Йы= 2.Муаммо борми? Тамом Йы=9.Касбий ёрдам зарурми?8.Муаммо шунчалик жиддийми? Тамом Йы=14. +арорлар =ыйилган ма=садларни =они=тирадими? А 11. Ма=сад дарахти. Хусусий ва умумий вазифаларни =ыйиш ва уларни даражаси быйича жойлаштириш 12. Тизим дарахти. +арорларнинг вариант(му=обил)ларини ишлаб чи=иш 13. Ноани=лик, таваккалчилик ва ани=лик шароитида алтернативларни бащолаш 15. +арорни амалга ошириш режасини ишлаб чи=иш Йы =16.+арор ва режа тасди=ланган 17. +арорни татби= этиш (амалга ошириш) 18. +арорни амалга оширишни назорат =илиш Йы =19.Ма=садга эришилдими ? Т а м о м Ща Ща Ща Ща

1 -расм. Қарор қабул қилиш жараёнинг блок-схемаси.

.2 -расм. Қарор қабул қилиш усулларининг таснифи. ҳам киради. Ҳар бир амал (дастур, тадбир) унинг самарадорлиги, яъни мақсадга эришишга қўшган ҳиссаси билан баҳоланади. Умумий ҳолда, самарадорлик кўрсаткичи, ёки мақсад функцияси, уч гуруҳ омилларга (кичик тизимларга) боғлиқ бўлиши мумкин: ) z ,..., z, z , z; x, , x, x, x; a, , a , a , U(a U МК k 3 2 1 m 3 2 1 n 3 2 1     (.1) Биринчи гуруҳ омиллар (а 1 ,...,а n ) амални бажариш шартларини таърифлайди ва улар берилган бўлиб бажариш жараёнида ўзгартирилиши мумкин эмас. Муайян АТК учун бу: корхона жойлашган ва паркнинг ишончлилигига таъсир этувчи туманнинг иқлим шароити; хизмат кўрсатилаётган ҳудуднинг автомобилларнинг ишончлилигига ва унумдорлигига таъсир этувчи, йўл шароити ва бошқалар. Гоҳида қарор элементлари деб аталадиган иккинчи гуруҳ омиллари (х 1 ,...,х m ) мақсад функциясига таъсир эта туриб, бошқаришда ўзгариб туриши мумкин. БуМущандислик =арорларини =абул =илиш услублари 1. +арор =абул =илиш усули быйича 2. Ахборотнинг характери ва щажми быйича 3. +арор =абул =илиш аппарати быйича Стандарт 2.1.Ани=лик шароитида Ностандарт 2.2.Тавакаллик шароитида 2.3. Ноани=лик шароитида 3.1.Алгоритмик ёндошиш 3.2.Мутахассиларни нг жамоавий фикри 3.3. Хисоб-аналатик услублар 3.4.Жараённи моделлаштириш 3.5.Кузатув ва натурали тажриба

бошқарувчан омиллар АТЭ дарахт тизимидан танлаб олинади. Иккинчи гуруҳ омилларига мисоллар: ТХК режимлари, ТХК ва ЖТ сифати, ходимлар малакаси, механизация даражаси ва бошқалар . Учинчи гуруҳ омиллари-тизим самарасига таъсири ноъмалум бўлган ёки етарлича ўрганилмаган, олдиндан ноъмалум бўлган шароитлар) ,..., ( 1 кz z . Масалан: “эртанги кун” муайян об-ҳаво шароитлари; ходимлар, постларнинг бандлигини ва автомобилларнинг таъмирллашда туришини белгилайдиган, навбатдаги смена давомидаги ЖТга бўлган талабларнинг сони; ҳайдовчининг автомобил эксплуатация ишончлилигига ва ҳаракат хавфсизлигига таъсир этувчи, психофизиологик ҳолати ва бошқалар. Биринчи ва учинчи гуруҳ омиллари гоҳида шартли равишда «табиат» (ёки «ишлаб чиқариш») умумий тушунчаси билан бирлаштирилади. У дастурлар, тадбирлар, амал натижасига таъсир этувчи, тизим учун ҳамма ташқи шароитларни ифодалайди. Мавжуд ахборотнинг характери ва ҳажмига қараб қарорлар аниқлик, таваккалчилик ноаниқлик шароитларида қабул қилинадиган турларга тақсимланади. Аниқлик шароитида табиатнинг ҳолати маълум, яъни бунда учинчи гуруҳ омиллари (6.1. тенглама) йўқ ёки биринчи гуруҳга айланиб, доимий деб қабул қилиниши мумкин. Уччала гуруҳ омиллари биргаликда таъсир қилаётганда, қарорни танлаш масаласи қуйидаги тарзда ифодаланади: белгиланган шароитларда ноъмалум омилларнинг таъсирини ҳисобга олган ҳолда қарор элементларини топиш талаб этилади; бу элементлар имкони борича мақсад функциясининг экстремал қийматини олиш таъминланиши керак. Агар “табиатнинг” (учинчи гуруҳ омиллари) у ёки бу ҳолати пайдо бўлиш эҳтимоллигини баҳолаш ёки аниқлаш мумкин бўлса, унда қарор таваккаллик шароитида қабул қилинади. Агарда “табиат” ҳолатининг эҳтимоллиги номаълум бўлса, унда масала ноаниқлик шароитида ечилади. Қарор қабул қилиш аппарати алгоритмик ёндошишдан натурали экспериментгача ўзгариши мумкин (15.2.-расм).

Одатда, муҳандислик, бошқарув ва бошқа қарорлар қабул қилинаётганда, тизим ҳолати, ташқи шароитлар ва қабул қилинаётган қарорлар оқибати ҳақидаги тўлиқ ахборот бўлмайди. Масалан, техник хизмат кўрсатиш станцияларида постлар сони ҳақида қарор қабул қилинаётганда мижозларнинг потенциал сони, йилнинг ойлари, хафтанинг кунлари, сутканинг соатлари ва ҳ.к., талабларнинг мазмуни ва тақсимланиши бўйича талаблар характерини фақат тахмин қилиш мумкин. “Эртанги кун” давомида автомобил таъмирлашнинг муайян турига, мумкин бўлган талаблар сони, муайян мутахассис ёки ишчининг ишга чиқиши ва чиқмаслиги мумкинлигига ва ҳ.к. бўйича ўхшаш ҳолат вужудга келади. Жиддий айтганда, тўлиқ маълумотни у ёки бу воқеа (масалан, бузилишлар) содир бўлгандан) сўнг олиш мумкин. бир нарсаларнинг олдини олиб, қарор қабул қилишга зарурат қолмаганда, тизим эса реактив бошқариш тизимига ўтганда шундай бўлади. Шу сабабли, бошқаришда ахборот етишмаслигини тўлдириш ёки қоплаш зарур. Бунинг учун қуйидаги усуллар мавжуд: қўшимча ахборот тўплаш ва уни таҳлил этиш. Шубҳасиз, агар тизим маълум вақт ва маблағ резервига эга бўлса, бу мумкин бўлади; ўхшаш қарорлар ёки корхоналарнинг тажрибасидан фойдаланиш. Бунда қарорлар банкига эга бўлмоқ ёки унга ишончли кириш ҳуқуқига эга бўлмоқ муҳимдир. Бундан ташқари, бошқаларнинг тажрибаси тўғриланмасдан фойдаланилиши мумкин эмас; экспертиза ёки мутахассисларнинг жамоавий фикридан фойдаланиш; ўйин назариясига асосланган, махсус инструментал усулларни ёки мезонларни қўллаш; Ишлаб чиқариш вазиятини тиклайдиган ҳақиқатга яқин, имитацион моделлаштиришдан ва қатор бошқа усуллардан фойдаланиш.

2. Мутахассислар фикрининг интеграцияси . Тадқиқ этилаётган соҳада чуқур билимга эга бўлган, бир гуруҳ мутахассислар томонидан омилларни эксперт баҳолашга асосланган мантиқий-табақалаш (ранжирлаш) усули энг оддийдир. Табақалашнинг мантиқий (априор) усули қуйидагилардан иборат: 1. Маълум резерв билан танлашни таъминлайдиган, экспертиза ўтказган ташкилот ёки мутахассис буюртмачининг шартлари, адабиётдаги маълумотларни таҳлили, тажрибаларни умумлаштириш, мутахассисларни сўров қилиш, дарахт тизимини таҳлили этиш асосида табақалашни талаб этадиган омилларнинг дастлабки рўйхатини аниқлаб олади (маълум заҳира билан). 2. Анкета тайерланиб, унда зарур тушунтиришлар ва йўриқномалар, омиллар рўйхати (имкон борича жадвал шаклида) берилади, анкетани тўлдириш намуналари келтирилади. 3. Экспертлар гуруҳи тузилади, аъзолари ваколати текширилади. Улар кўрилаётган масалаларда мутахассис бўлиши, аммо экспертиза натижаларидан шахсан манфаатдор бўлмаслиги керак. 4. Гуруҳ шакллантирилгандан сўнг экспертларнинг оғзаки ва ёзма инструктажи ўтказилади. 5. Экспертлар тақдим этилган омилларни баҳолайдилар бу жараёнда омиллар мақсадли функция тимсоли бўлган тадқиқот объекти ёки якунловчи белгига таъсир даражасининг камайиши тартибида жойлашади. Бунда, энг кўп таъсир этувчи омилга биринчи ранг берилади (1 сони), камроқ аҳамиятга эга бўлган омилга, иккинчи ранг (2 сони) ва ҳ.к. Ранг а км деб белгиланади, бу ерда к- омилнинг тартиб рақами; 1 m - экспертнинг тартиб рақами ( ,...3,2,1 ...;3,2,1   m к ). 6. Эксперт сўровлари натижаларини қайта ишлаш экспертиза ташкилотчилари томонидан қуйидаги кетма-кетликда ўтказилади.

а. Ҳар бир омил бўйича барча экспертларнинг ранглар йиғиндиси аниқланади:   m km k a (.2.) б. Ҳамма омиллар бўйича барча экспертларни ранглар йиғиндиси ҳисоблаб чиқилади.      m km k k k a (.3.) в. Рангларнинг ўртача йиғиндиси аниқланади. к к k     (.4.) г. Ҳар бир омил ранглар йиғиндисининг рангларнинг ўртача йиғиндисининг фарқи аниқланади.    k k (.5.) д. Экспертлар фикрининг мувофиқлик даражаси Кэнделлнинг конкордация коэффициенти ёрдамида баҳоланади. ) ( 12 3 2 k k m S W   (.6.) бу ерда к-омиллар сони; м-экспертлар сони. 2) (    k k S (.7.) Конкордация коэффициенти 0 дан 1 гача ўзгариши мумкин. Агарда нолдан (  W 0,5) анча фарқ қилса, унда ҳисоблаш мумкинки, экспертлар фикрлари орасида маълум мослик бор. Агарда унинг қиймати етарли бўлмаса ( 5,0 W ), экспертиза ташкилотчилари салбий натижа сабабларини таҳлил қиладилар. Сабаблар қуйидагича бўлиши мумкин: масаланинг қўйилиши ёки инструктаж ноаниқлиги, омиллар нотўғри танланганлиги, чуқур билимга эга бўлмаган экспертларни танлаш, улар орасида тил бириктириш эҳтимоллиги ва бошқалар. Ушбу таҳлил натижаларига қараб экспертиза ўтказишни бошқа гуруҳ мутахассисларига топшириш ҳақида; инструкцияни ўзгартириш ҳақида; омиллар таркибини тузатиш ҳақида қарор қабул қилинади.

Ҳар қандай натижада экспертларни аввалги таркибида қайта экспертиза ўтказиш тавсия этилмайди. е.  W 0,5 бўлганда экспертларнинг розилиги бежиз эмаслиги ҳақидаги гипотеза текширилади. Бунинг учун формула бўйича ҳисобланадиган Пирсон ( c -квадрат) мезони ишлатилади. )1 ( 2   k Wm c (.8.) бу ерда к-1- эркинлик даражаси. Коэффициентнинг ҳисобланган қиймати к-1 эркинлик даражасига қараб жадвалдагиси аниқланган билан солиштирилади. Агарда Пирсон мезонининг ҳисобланган қиймати жадвалдагидан катта бўлса, яъни 2 2 Т p c c  экспертларнинг фикрлари бир-бирига мос келиши тасодифий эмаслигини кўрсатади. ж. Омилларнинг (кичик тизимларни) ранглар йиғиндиси ....к  ((15.2)тенглама) бўйича табақаланади. Рангларнинг минимал йиғиндиси min) ( к га, биринчи ўринни олган, - М қ 1 энг муҳим омил мос келади, сўнгра омиллар ранглар йиғиндисининг ўсиши бўйича жойлаштирилади. Одатда, , (6.4) тенглама бўйича аниқланган, ранглар йиғиндиси ўртача қийматдан кам бўлган, омиллар аҳамиятли ҳисобланади. з. Омиллар салмоғи ҳақида аниқ ифодага эга бўлиш учун рангларнинг мантиқий диаграммаси қурилади ва мақсадли кўрсаткичга омилларни солиштирма оғирлиги бўйича таъсири қўйидаги тенглама бўйича аниқланади: )1 ( )1 (2     k k M k qk (.9) Бу ерда М-табақалашда омилнинг ўрни. Мантиқий табақалашнинг устунликлари: натижа олишнинг тезкорлиги ва тадбирни ташкил этишнинг нисбатан соддалиги. Камчиликлари- экспертларни танлаш ва экспертиза сифатининг натижаларга боғлиқлиги, яъни маълум субъективликнинг мавжудлиги. Бундан ташқари, экспертлар ушбу тизимни (корхоналар, фирмалар) у ёки бу омилларини (тадбирларни)

баҳолашда бошқа шароитларда тўплаган ўзларининг илгариги тажрибаларидан фойдаланадилар. (Экспертиза худди шунинг учун мантиқий деб аталади). Ушбу тизим учун омилларни танлаш ва масалани тўғри қўйиш муҳим аҳамиятга эга ва экспертиза натижаларига жиддий таъсир қилади. Дельфи усули -бу, ҳар бир эксперт фикрини қолганлар томонидан танқидий таҳлил қилиш имконини берадиган эксперт сўровини қадам- бақадам жараёни. Ушбу усулни қўллаш тартиби қуйдагича: 1.Экспертиза раҳбари ҳар бир эксперт олдига индивидуал вазифани қўяди ва ранг ёки абсолют баҳо (маълум тадбирни бажариш вақти, сарфлар, самарадорлик ва ҳ.к.) кўринишида уларнинг баҳоларини олади; 2. Экспертларнинг индивидуал баҳолари камайиш ёки ўсиш тартибида жойлаштирилди; 3. 3 2 1 , , Q Q M Q  Квантиллар баҳолаш шкаласига шундай тушириладики, токи экспертлар ва баҳолар сони тўртта тенг қисмларга бўлинсин. М- экспертлар сўрови натижаларини тенг икки қисмга бўладиган медианали қийматдир; гоҳида баҳолар сифатида х ( Q 1 ўрнига), х ( М ўрнига), х ( Q 3 ўрнига) қийматлари қабул қилинади; 4. Биринчи тур маълумотларига ишлов берилганидан сўнг гуруҳ аъзоларининг ҳар бирига ўрта (М) ва чекка ( Q 1 ва Q 3 ) баҳолари айтилади ва иккинчи турда ўз баҳоларини қайта кўриб чиқиш таклиф этилади, бунинг устига, агарда янги баҳо Q 3 дан катта (кичик) ёки Q 1 -дан кичик (катта) бўлса, экспертга ўз фикрини ёзма равишда асослаб бериш тавсия этилади; 5. Иккинчи тур натижалари аниқланади, ва M Q  ,1 ва 3 Q  ларнинг янги қийматлари ҳамма экспертларга айтилади. Қоидага кўра баҳолар дисперсияси ҳар турдан сўнг қисқаради. Одатда жараён уч-тўрт тур давом этади, шундан сўнг экспертлар ўз аргументларини такрорлайдилар, уларнинг баҳолари эса барқарорлашади. Гуруҳ фикри сифатида якунловчи тур медианаси қабул қилинади, яъни М як .

Дельфи усулининг аниқлиги экспертлар ва қадамлар сонининг ошиши билан ва турлар орасидаги вақт интервалини ва экспертлар жавоб тайёрлаш давомийлигининг ошиши билан камаяди. Ушбу усулнинг афзаллиги-анонимлиги, тезкорлиги, бошқарувчан қайта алоқа, эксперт фикрини ўзгартирган баҳони асослаш имконининг мавжудлигидир: камчилиги-биринчи тур итерациясидан сўнг чекка баҳолар берган экспертларга кўпчилик фикрининг таъсири. 3. Ахборот танқислиги шароитида ўйинлар усулларини қўллаб қарор қабул қилиш Ахборот танқислиги шароитида қарор қабул қилиш усулларидан бири ўйинлар назарияси ва статистик қарорлардан фойдаланиб бозор ишлаб чиқариш ёки бошқа ҳолатларни таҳлил қилишдир. Ҳолатни математик таҳлил қилиш учун, ўйин деб аталадиган, иккинчи даражали деталлардан тозаланган, унинг соддалаштирилган модели ясалади. Ўйинда томонлар фаолият кўрсатадилар ва уларнинг мумкин бўлган стратегияси, яъни ўйин жараёнида вужудга келган, вазиятга қараб, маълум ҳаракатларни буйруқ қилинган, қоидалар мажмуаси кўриб чиқилади (қайта тикланади). Одатда, ўйинда икки тараф қатнашади ва бундай ўйин жуфтлик деб аталади. Агарда ўйинда бир нечта иштирокчилар қатнашса, унда ўйин кўпчилик деб аталади. Агарда реал вазиятда қаршилик кўрсатаётган томонлар (бозорда корхоналарнинг рақобати, спорт мусобақалари, ҳарбий ҳаракатлар) фаол равишда тўқнашишса, у ҳолда бу вазиятни моделлаштирувчи ўйин ихтилофли ёки антагонистик деб аталади. Бу ўйинларда томонлар бир-бирларига онгли равишда қарама қарши турадилар ва бир томонни ютуғи иккинчи томонни мағлубиятини билдиради. Одатда ташкилий, техникавий ва технологик масалаларни ечишда икки томон кўрилади.

А-ишлаб чиқаришнинг ташкилотчилари (фаол томон), яъни АТКнинг МТХ, техник хизмат кўрсатиш станциялари, истеъмолчиларга хизмат кўрсатаётган, мулкчиликнинг барча шаклли бошқа корхоналар раҳбарлари; П- бозорнинг тасодифан вужудга келадиган ишлаб чиқариш ёки вазиятлари мажмуаси («табиат»). Максимал самара олиш, яъни қарор қабул қилиш учун, фаол томон шундай стратегияни қабул қилиши керак. Бунда “табиат”, яъни вужудга келаётган ишлаб чиқариш вазиятлари, ишлаб чиқариш ташкилотчилари, тадбирларга онгли равишда қаршилик кўрсатмайди, аммо «табиат»нинг аниқ ҳолати уларга номаълум. Бу хилдаги ўйинлар “табиат” (ишлаб чиқариш) билан ўйинлар, қўлланилаётган усуллар-статистик қарорлар деб аталади. Ўйинлар усулида қарор қабул қилиш маълум қоидаларга асосланади. Бу қоидалар ўйинда қатнашаётган тарафлар ҳаракатининг мумкин бўлган вариантларини (стратегиясини), ҳар бир тарафдан бошқалар ҳаракати ҳақидаги ахборотнинг мавжудлиги ва ҳажмини, ўйин натижасини, яъни маълум стратегияларни қўшганда мақсадли функциясини ўзгартиришни ва бошқаларни регламентга солади. АТК ёки ТХКС омборида агрегатларнинг оптимал заҳирасини аниқлашда ўйинлар усулини қўллашни кўриб чиқамиз. 1. Ўйиндаги томонларни аниқлаш. Шубҳасиз, ўйинда: агрегатларнинг маълум номларни алмаштириш (таъмирлаш)га белгиланган шароитда ва тасодифий тартибда у ёки бу сонли талабларни берадиган П ишлаб чиқариш (табиат); агрегатларни у ёки бу заҳирасини тўплайдиган (комплектлайдиган) ушбу ҳолатда омбор хўжалиги ташкилотчилари, А ишлаб чиқариш ташкилотчилари, томонлар бўлади. Демак, табиат билан жуфтлик ўйин вариантига эгамиз. 2. Мақсад функцияси омиллар гуруҳини ((15.1.) тенглама) идентификациялаш: а п - берилган шароитлар-бу, ходимлар малакаси, ТХК ва Т учун базанинг (цех, устахона) ҳолати ва тузилиши, автомобиллар

эксплуатациясининг ҳолати, шароити ва тури, паркнинг катта-кичиклиги. Бу гуруҳ омиллар, биринчидан, таъмирлашга ёки хизмат кўрсатишга тушадиган талаблар оқимини аниқлайди, иккинчидан хизмат кўрсатиш воситаларининг ўтказувчанлик қобилиятини ва талабларга хизмат кўрсатишнинг қийматини аниқлайди.kz -омбор хўжалигининг ташкилига қўлланишга нисбатан агрегатларни алмаштиришга эҳтимоллиги илгаритдан маълум бўлган (ҳисобот маълумотлари, кузатувлар, адабиёт манбаълари) талабларнинг у ёки бу сонини пайдо бўлишидир. х м -А ишлаб чиқариш ташкилотчиларининг қарори, яъни кўрилаётган мисолда, омборда ушлаб туриладиган агрегатларнинг рационал заҳираси. 3. Маълум сонли iq агрегатларни таъмирлашга эҳтиёжнинг пайдо бўлиш эҳтимоллигини аниқлаш. Эҳтимоллик қуйидагича аниқланиши мумкин: a) кўрилаётган эксплуатация шароитида агрегатнинг ишончлилиги бўйича маълумотлар асосида ҳисоблаш. Талабларнинг оддий оқим ҳолати учун t вақтда ....2,1 к талаблар сонини пайдо бўлиш эҳтимоллиги Пуассон (6-бобга қаранг) қонуни бўйича аниқланади; b) ушбу агрегатни таъмирлашга талаблар ҳакидаги ҳисобот маълумотларини таҳлили асосида : маълум сменалар сони масалан, 100c таъмирлашга талаблар сони ҳақида маълумотлар тўпланади; с 1 - талаблар бўлмагандаги сменалар сони, с 2 - битта талабли сменалар сони; с 3 -иккита талабли сменалар сони ва ҳ.к, у ҳолда j j j q c c    ёки ўйинда фойдаланиши мумкин бўлган эмперик эҳтимолликни беради. 4. Томонлар стратегиясини шакллантириш. j П -ишлаб чиқаришни стратегиясини ёки бозор хизматига талаблар смена давомида зарур бўладиган jn агрегатлар сони билан аниқланади. Шу билан бирга биринчи 1 П - стратегия шундан иборатки, амалда таъмирлаш учун агрегатлар керак

бўлмайди (0 1 n ), иккинчи 2n - битта агрегат керак бўлади, 3n -иккита агрегат, 4n - уч агрегат ва ҳ.к. Омборда заҳира ташкил этилганда ишлаб чиқариш ташкилотчилари (А- тараф) iA стратегияни қўллашлари мумкин: 1A -заҳирага эга эмас; 2A - заҳира битта агрегатга эга; 3A - иккита ва ҳ.к. Шу билан бирга, ишлаб чиқариш стратегияси ва ишлаб чиқариш ташкилотчиларининг мумкин бўлган сони бир-бирига тўғри келиши керак. 5. Томонлар стратегиясини тасодифли қўшиш оқибатларини аниқлаш. Реал шароитларда iA стратегияларнинг қўшилиши тасодиф, аммо iA ва j П стратегияларнинг ҳар бир қўшилишига маълум jib оқибатлар тўғри келади. Масалан, агар таъмирлаш учун агрегатларга бўлган эҳтиёж омборда боридагидан ортиқ бўлса, автомобилларни таъмирда қўшимча туриб қолишдан ёки мижозга зарур хизмат кўрсатишдан воз кечиш натижасида, корхона зиён кўради. Агарда алмаштиришга бўлган талаб, омбордаги агрегатлардан кам, бўлса, “ортиқча” агрегатларни сақлаш билан боғлиқ қўшимча сарфлар вужудга келади. А корхонага тегишли ва шартли бирликлар ёки пул билан ҳисобланиши мумкин бўлган iA ва in стратегияларининг қўшилиши оқибатлари миқдоран jib ютуқ ёрдамида, яъни 0jib ютуқ фойда деб, 0jib эса зиён кўриш деб баҳоланади. Ҳар бир муайян ҳолатда фойда ва зиённинг табиати турлича бўлиши мумкин ва уларнинг қийматлари қатьий асосланиш керак,чунки оптимал қарор қабул қилиш уларга боғлиқ. Кўрилаётган мисолда қуйидаги ишлаб чиқариш вазиятлари ва уларга мос оқибатлар бўлиши мумкин:  ишлаб чиқаришдан амалда талаб қилинмаган битта агрегатни сақлаш битта бирлик 1 1   b билан баҳоланадиган зарарни (майдон, айланма фондни шакллантириш сарфлари ва бошқалар) беради;  ишлаб чиқариш эҳтиёжини битта агрегатда қондириш (автомобилнинг таъмирда туришини қисқартириш, техник тайёрлик коэффициентини

ошириш ва автомобилнинг йўлдаги ишидан даромад; ТХКСга мижозларни жалб қилиш) 2 2 b фойда беради.  автомобилни таъмирлаш учун зарур агрегат омборда йўқлиги мижозларни йўқотиш, ташиш жараёнидан даромадни йўқотиш, автомобилларни туриб қолиши билан боғлиқ 3 3 b зарарни беради. 6. Кўрилаётган мисолда сонлар j iП A бўлган iA ва j П стратегияларининг ҳамма мумкин бўлган қўшилишлари бўйича ютуқларни аниқлаш. Масалан, 2A ва 4 П стратегияларнинг бирга келиши, ушбу смена давомида таъмирлаш учун агрегатларга бўлган эҳтиёж ( 4 П ) 3 4 П (агрегат)ни ташкил этади, омборда эса фақат битта агрегат ( 2A ) борлигини билдиради. Шунинг учун ютуқ қуйидагича ҳисобланади:  битта агрегатга бўлган эҳтиёж қондирилади, бу 2 2 1   фойдани беради;  кейинги иккита агрегатга эҳтиёж қондирилмайди ( 2 1 3   ), бу 2  (-3)  6 зиёнга олиб келади.  2A 4 П стратегияларини бирга келишидан умумий ютуқ 4 6 2 24    b ни ташкил этади, яъни ишлаб чиқариш ташкилотчилари зиён кўрадилар. 4A ва 2 П -(алмаштириш учун битта агрегат керак, омборда учта бор) стратегияларни қўшиш 2 1 42  b (битта талаб қондирилган)- 1 2 (иккита агрегат талаб этилмаган) 0 2 2    ва ҳ.к. Томонлар мумкин бўлган ҳамма стратегиясини қўшишдаги ютуқлар, оқилона танланиши зарур,. Ҳамма мумкин бўлган муқобил рўйҳатни ўзида ифодалайдиган тўлов матрицасига туширилади. 7. 0j A ишлаб чиқариш ташкилотчиларининг оқилона стратегиясини танлаш, умумий ҳолда, ишлаб чиқариш ташкилотчилар ютуғини математик кутими максимал бўлгандаги, j П нинг ҳар бир ҳолатига тегишли маълум эҳтимоллигида iA стратегия танланади. Бунинг учун ҳар бир iA стратегия, яъни тўлов матрицасини сатри бўйича, ўрта вазнли ютуқ ҳисобланади:

     j ijj ij i ii j b q bq b q bq b 3 2 2 1 ...(.10) 0iА ишлаб чиқариш ташкилотчиларининг оптимал стратегияси max) ( ib га мос келади. Бошқача, қилиб айтганда, агарда ишлаб чиқариш ташкилотчилари ҳар сменада 0iА стратегияга риоя қилсалар, қатор смена давомида пировард натижада максимал ютуқ оладилар. Аммо бу ҳали, айрим сменаларда 0iА (омбордаги агрегатларнинг оптимал сони) нинг турли нисбатларда ва агрегатларга реал эҳтиёж бўлганда зиён кўрилмаслигини билдирмайди. 8. Оптимал стратегиядан фойдаланишда кўриладиган иқтисодий самарадорликни аниқлаш. Бажарилган ҳисобнинг ўзига хослиги шундан иборатки, нафақат агрегатларга бўлган маълум эҳтиёжнинг эҳтимоллиги, балки ни bij  омборда борлиги ёки йўқлигининг оқибатлари ҳам ҳисобга олинган. Шунинг учун иқтисодий самарадорлик max 0 b b  оптимал стратегиядаги ютуқни қабул қилинаетган қарорларини иқтисодий оқибатлари ҳисобга олинмаетганда, cn агрегатларга ўртача тақсимланган эҳтиёжни омборда ушлаб турганда олиниши мумкин бўлган, сb ютуқ билан солиштирилиб иқтисодий самара олиниши мумкин. ,.....3,2,1 ,     j n q n j j j c (.11) Оптимал стратегиядан фойдаланилгандаги иқтисодий самарадорлик, қуйидагини ташкил этади(%). 0 0 0 100 ) ( b b b А Э c   (.12) Ноаниқлик шароитида қарор қабул қилиш. Бу шароитлар таваккалчилик шароитида қабул қилинган қарорлардан шу билан фарқ қиладики, j П табиат (ишлаб чиқариш) ҳолати ҳақида ахборот йўқ ( ?jq ). Масаланинг ноаниқлиги ҳам шундан иборатдир. Табиат билан ўйинда ноаниқлик шароитида қарор қабул қилишнинг қуйидаги усуллари тарқалган:

1.Номаълум jq эҳтимолликни маълум эҳтимолликка келтириш, яъни таваккалчилик шароитида қарор қабул қилиш масаласига ўтиш. Энг оддий усул - бу Лапласнинг етарли бўлмаган асослаш принципидир, шунга мувофиқ j П табиатни ҳеч бир ҳолатига афзаллик берилмайди ва улар учун тенг эҳтимоллик белгиланади, яъни ҳамма ҳолатлар учун: j q q q q j 1 ... 3 2 1      2. Агар j П ҳолатларининг эҳтимоллиги ҳақида ахборот йўқ бўлса, у ҳолда илгари тўпланган тажриба асосида воқеалар табақаланиши, масалан, эксперт усулларидан фойдаланиб, эҳтимолликларни камайиш (ёки ўсиш) тартибида жойлаштириш мумкин. Бунда ранглар ўринларга ўтказилади ва тенглама (15.9) бўйича воқеалар эҳтимолиги аниқланади. jq эҳтимолликлар аниқлангандан сўнг, ҳисоб таваккалчилик шароитида қарор қабул қилиш усули бўйича олиб борилади. 3. Агар j П тизим ҳолатининг эҳтимоллигини аниқлаш ёки юқорида кўрилган усуллар билан баҳолаш мумкин бўлмаса, махсус мезонлар қўлланилади: максиминли , минимаксли ва оралиқ. Максиминдан кам бўлмаган ҳар қандай шароитда кафолатланган ютуқ бўйича максиминли мезон К 1 (Вальда мезони) стратегияни танлашни таъминлайди: , min max max 1 1 ij j i b K      (.13) А j П j - ни ҳамма стратегияларини қўшганда жами ютуқлар келтирилган тўлов матрицаси бўйича, шундай стратегияни аниқлаш учун А j ишлаб чиқариш ташкилотчиларининг ҳар қандай стратегияси учун минимал i  ютуқ, яъни ij i b min  топилади. Сўнгра ишлаб чиқариш ташкилотчилари стратегиясига мос келадиган ҳар бир А j стратегия ютуқларининг ҳамма минимал қийматларидан энг каттасини (максималини) ишлаб чиқариш ташкилотчилари танлаб оладилар. Максиминли мезон К 1 , бўлиши мумкин бўлган ишлаб чиқариш вазиятларининг энг пессимистик баҳолашга асосланган ва ушбу мезоннинг

қийматидан кам бўлмаган ютуқни ишлаб чиқариш ташкилотчиларига кафолатлайди. Минимаксли мезон К н (Сэвидж мезони) энг ноқулай ишлаб чиқариш шароитларида таваккалчилик қиймати минимал бўлгандаги шундай стратегияни танлашни таъминлайди:ij j i H r К max min , (.14.) Ишлаб чиқариш ташкилотчилари бозорда ёки ишлаб чиқаришда у ёки бу стратегия муомаласини танлашда таваккал қиладилар. Кўрилаетган вазиятга мувофиқ таваккалчилик-бу бошқа А j стратегияларни қўллаш мумкин бўлганда, номаълум ҳолатдаги ютуқ билан оптимал стратегиядан фойдалангандаги ва ишлаб чиқариш (табиат) ни маълум ҳолатидаги максимал ютуқ орасидаги фарқдир:   ij j ij b r   max  , (.15) А j стратегиядан фойдаланиб ишлаб чиқариш ташкилотчи-лари (А тараф) таваккалчилигини аниқлаш учун, А тарафга П j табиатни ҳолати шунчаки илгаритдан маълум деган шарт билан b ij потенциал ютуқни ҳисоблайдилар. Масалан, агарда навбатдаги сменада таъмирлашда битта агрегат ( n 2 ) керак бўлиши маълум бўлганда эди, у ҳолда АТК ва ТХКС томонидан энг катта ютуқ омборда худди битта агрегат ( A 2 ) бор бўлганда олинади, яъни :   2 2 1 max2 22      b Ишлаб чиқаришни ҳар бир стратегияси учун П j  maxj ишлаб чиқаришнинг қайд қилинган стратегиясида ишлаб чиқариш ташкилотчиларини ҳамма стратегиясида, ва улар ичидан b ijmax қийматини танлаш билан ютуқларни кўриб чиқиб аниқланади. Бу П j ишлаб чиқаришнинг маълум ҳолатидаги максимал ютуқлардир. Аммо, агарда ишлаб чиқаришнинг амалдаги ҳолати номаълум бўлса ( П j қ? ), унга A j ишлаб чиқариш ташкилотчиларининг ҳар қандай стратегияларидан бири қарама-қарши қўйилиши мумкин. Масалан, A j ва П j стратегияда таваккалчилик:

  ;5 )3 ( 2 12 max2 12       b r  А 4 ва П 2 стратегияда таваккалчилик   2 0 2 42 max2 42      b r  ва ҳ.к. Сўнгра, ишлаб чиқариш ташкилотчиларининг А i ҳар бир стратегияси учун, максимал таваккалчилик ijr max берадиган стратегиялар танланади. Улар ичидан ўша, минимал қийматга эга таваккалчилик ijr minmax танлаб олинади. Шундай қилиб, минимакс стратегиясида таваккалликнинг қиймати энг ноқулай шароитларда минимал бўлади, яъни корхона ҳаддан ташқари йўқотишлардан кафолатланади. Пессимизм-оптимизм мезони (Гурвиц) икки кўрилаётган стратегия орасидаги оралиқни танлашга йўналтирилган: ] max) 1( min [ max ij ij j i III b d b d K    , (6.16) бу ерда, d -коэффициенти тажриба асосида ёки 0 £ d £ 1; экспертиза чегарасида ўрнатилади: шу билан бирга қабул қилинаётган қарорлар оқибати қанчалик жиддий бўлса, d шунчалик катта бўлади dқ0 да ўта оптимизм ўринга эга , d қ1 да эса мезон К 1 га айланади ((6.13) тенглама). Шундай қилиб, ҳатто ахборот етишмаслиги шароитида ва мос усул ва мезонларни қўллаган ҳолда, стратегия кўламини яъни уларнинг ичида ишлаб чиқаришни ўзи зарарлардан кафолатланган ишлаб чиқариш ташкилотларини қарорларини аниқлаш мумкин. Кўрилган усуллар билан ноаниқликни бартараф этиш ушбу диапазон ичида энг яхши қарор қабул қилиш имконини беради, масалан максимал фойдани таъминлаш. Максиминли ва минимаксли мезонларни қўллаш ишлаб чиқариш учун энг ноқулай бўлган вазиятни аниқлаш ва баҳолаш ҳамда уларнинг олдини олишга ўз вақтида тайёргарлик кўриш (заҳирани яратиш. Танг вазиятларда иш режасини ишлаб чиқиш ва ҳ.к.), имконини беради.

Ишлаб чикаришни тахлил этишда ва карор кабул килишда ишбилармонлар уйини ва имитацион (ухшатиш) моделларидан фойдаланиш Мураккаб ишлаб чикариш холлари одатда аналитик курсатиш жуда кийин, хакикий катталикдаги тажрибала учун катта вакт, катта сарф-харажат керак булади, шу билан биргаликда у ишлаб чикариш учун хавфли булиши мумкин. Ундан ташкари тажрибалар утказишда хакикий ишлаб чикариш учун таккослашни таъминлаш кийин, чунки абсолют таккосланувчи аналоглар (бошка АТК лар) мавжуд эмас. Бир ишлаб чикаришда карорларни вакт буйича кетма-кетликда солиштириш хам кийин, чунки эффективлик курсаткичларига таъсир этувчи бошка омиллар барибир узгаради. Шунинг учун карор кабул килишда моделларда изланиш ва бахолаш услублари кулланилади. Модель бу системадаги узаро богланишлар ва реал процессорлар куринишининг соддалаштирилган холатидир. У бутун система харакатига ташкил этувчи элементлар (факторлар, подсистемалар) нинг таъсирини башоратлаш, бахолаш ва урганишга имкон беради. Моделлар физик, математик, логик, имитацион ва бошкалар булиши мумкин. Имитацион моделлаш: Имитация – бу хаёлда келтириш, реал объектда хакикий тажриби утказмай туриб холат мазмунини тушунишдир. Имитацион моделлашг – бу система харакатини билиш, хамда унинг ишлашини таъминлаб берувчи хар хил стратегияларни бахолаш максадида реал система моделини конструкторлаш процесси ва шу моделда тажрибалар куллашдир. Имитациялаш жараёни куйидаги асосий этапларни уз ичига олади: 1. Системани курсатиш, урганилши керак булган системанинг чегараларини белгилаш, каршиликларни хамда эффективлик курсаткичларини белгилаш. 2. Моделни формулировкалаш – реал системадан аник бир логик схемага утиш

3. Моделни куриш учун зарур булгган маълумотларни саралаш ва тайёрлаш 4. Моделни транслациялаш, ЭХМ да кулланиладиган тмилда модел таърифи булиши керак. 5. Адекватлик бахоси, реал система учун моделни олинган хулосаларни тугрилланган холда бахолаш имконини беради. 6. Тажрибаларни режалаштириш 7. Тажэрибалаш, имитацияни амалга ошириш ва керакли маълумотларни олишдан иборат. 8. Интерпретация - моделлаш натижалари буйича хулосалар чикариш. 9. Реализация – реал система учун карор кабул килишда моделнинг узини хамда моделлаштириш натижаларини амалда куллаш. Ухшатиш моделидан ташки факторларни самарадорлиги К курсаткичларга таъсири бахоланади. Ушбу моделлар ёрдамида цех, устахоналар, корхоналарни ухшатиш моделлари тузилади. Ухшатиш моделларидан ишбилармонлар уйинида хам фойдаланилади. Ишбилармонлар уйини. Бу хар хил ишлаб чикариш холатларида бошкарув карорларини кабул килинишини имитациялаш услубидир. Ишбилармонлар уйини иштирокчилар харакатини, узаро богликлигини, эффективлик критерияларини регламентловчи аник коидалар буйича утказилади. Реал ишлаб чикариш шароитларини имитация килувчи датчиклар ролида ЭХМ (одам-машина система) лар иштирок этадилар. Ишбилармонлар уйинида имитация модель билан хосил килинувчи «ишаб чикариш холатлари» да карор кабул килувчи мутахассилар иштирок этадилар. Ишбилармонлар уйини иштирокчиси томонидан маълум навбат конун-коидалар амалга оиширлиши мумкин: масалан (1-расм) биринчи навбатда юк кутариш кобилияти катта ёки иш хажми нисбатан кам булган автомобилларни таъмирлаш учун утказиб юборилади.

1-расм. Бир каналли аммавий хизмат курсатиш назарияси. -ЖТ постлари ишларини ухшатиш моделларини блок схемаси талабни кутиш вакти; ВПП I –талабни кутишга кетган пост вакти; В от – талабни навбат кутиб турган уртача вакти; ВППк- навбатдаги талабни кутиш вакти; ИВТ – I ва ( I к1) талабларини пайдо булиш вактини интервали; ВОБ i - I талабга хизмат курсатиш вакти; ПВОТ – тизимидаги тулик кутиш вакти;

ПВПП – тизимни тулик бекор туриш вакти. Ишбилармонлар уйинидан ходимларни ишлаб чикаришни мураккаб холатларини бахолашда ва укитишда фойдаланилади. Ишбилармонлар уйини ходимларни дастлаб танлаб олишга имкон беради. Уларни кобилиятини, мутахассислик куникмаларини аниклаш ва маълум иш жойига ёки мансабларга номзодини танлаш имконини беради. Оммавий хизмат курсатиш тизимидан фойдаланиб куйида куриб чикамиз. Мисол учун: автомобилларга жорий таъмирлаш ишларини бажариш ишчи пости. ЖТ постларига хар хил булган автомобиллар бетартиб бехосдан кела бошлайди. Талабни навбат кутишидаги уртача вакти  т ПВОТ ВОТ m ВОТ i 1 Навбадаги талабни уртача кутиш вакти   т ПВОТ ВПП m ВОТ i 1 Ухшатиш моделлашни ЭХМда амалга ошириш максадга мувофикдир. Масалан таркибини ва ечиш тартибини аниклаш учун блок-схема курилади (1-расм). 1-блокда биринчи талабни пайдо булиши аникланади. 2-блокда кейцинги талабни пайдо булишини белгилайди. 3-блокда олдинги талабни пайдо булиш вакти чикариб ташланади ва х.к. --блокда тизимдаги кутишни тула вакти аникланади. Постни бекор туриш вакти 12 блокда хисобланади ва тула вакти 13 блокда хисобланади. АДАБИЁТЛАР 1. Г.В. Крамаренко, И.В. Барашков. Автомобилларга техникавий хизмат курсатиш. 1998 йил, Тошкент

2. Техническая эксплуатация автомобилей. Под. ред. Кузнецова Е.С. -М.: Транспорт, 1991г. 3. Р.Валижонов, О. Кобулов. Менежмент асослари. Тошкент, 1997 й 4. С.С. Гуломов Менежмент асослари. –Тошкент: 1998й. 5. Менежмент ва бизнес асослари. 1997 й. Тошкент 6. Ахметов Л.А. ва бошкалар. Автотранспорт ишини оптимал планлаштириш ва бошкариш. 1983й 7. Б.С. Клейнер, В.В. Тарасов. Техническое обслуживание и ремонт автомобилей. Организация и управление. М.: Транспорт 1986г. 8. Е.С. Кузнецов «Управление техничской эксплуатацией автомобилей». М.: Транспорт, 1990г. 9. А.И. Яговкин, Б.С. Тарасов, В.А. Новоселов. Организация и управление производством ТО и ремонта автотранспортнўх средств. Красноярск. Изд-во Красноярского Университета. 1989г. 10. В.Б. Ухарский Технческое обслуживание и ремонт автобусов. 1986г. 11. Техническая эксплуатация автомобилей. Под ред. Кузнецова Е.С. Учебник для ВУЗов. - М.: Наука, 2004 г. –535 с. 12. Кузнецов Е.С. Управление техническими системами. Учебное пособие. –М.: МАДИ, 2003 г. 13. Муминжонов Н.М., Усманов Д.И. «Техник тизимларни бошкариш» фанидан укув кулланма. –Тошкент, ТАЙИ, 2006 й. – 86 б.

Похожие

Поездларни қабул қилиш, жўнатиш ва ҳаракатланиш тартиби

Автотранспорт корхоналари ва техник хизмат кўрсатиш станцияларида автотранспорт воситаларига техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлаш ишларини ташкил этиш усуллари

Йўл-транспорт ҳодисалари

Сервис сифатини бошқариш

Ҳайдовчи ва унинг ҳаракат хавфсизлигини таъминлашдаги ўрни