Detal va uning ish qobiliyatini belgilovchi kо‘rsatkichlar - Транспорт - Рефераты

Detal va uning ish qobiliyatini belgilovchi kо‘rsatkichlar

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

176 KB

Detal va uning ish qobiliyatini belgilovchi kо‘rsatkichlar 1. О‘lcham, yuza, shakl va joylanish aniqligi, yuza sifati, materialning fizik- mexanik xususiyatlari va detal konstruksiyasining bikrligi Har qanday avtomobilni ishlatish samaradorligi kо‘pincha uning yig‘ish birliklari va detallarining ishonchliligiga bog‘liq bо‘ladi. Ishonchlilik birinchi ishga tushirilgan yangi avtomobil uchun ham, ta’mirlangan avtomobil uchun ham muhim ahamiyatga egadir. Avtomobilning ishlashi jarayonida uning detallarini ishchi sirtlari shakli yuklama va atrof muhit ta’sirida asta-sekin о‘zgara boradi. Qо‘zg‘aluvchan birikmalardagi tirkishlar о‘zgaradi va qо‘zg‘almas birikmalardagi taranglik buziladi. Detallarning egiluvchanligi, magnitlanuvchanligi va boshqa xususiyatlari yо‘qoladi, ularning о‘zaro joylashishi buziladi, natijada shesternyalarning tishlashish sharoitlari yomonlashadi, qо‘shimcha yuklama va titrashlar paydo bо‘ladi, qurum va quyqa qatlamlari hosil bо‘lib, qizigan detallardan issiqlikni chiqib ketishi susayadi va hakozo. Natijada avtomobil, agregat va detal ishonchliligining asosiy kо‘rsatkichlari pasayadi va yomonlashadi. Bu avtomobil ishining texnik-iqtisodiy kо‘rsatkichlarini pasayishiga, ya’ni quvvatini kamayishiga, yonilg‘i va moy sarflarini ortishiga olib keladi, ayrim sinishlar va ishlamay qolishlarni paydo bо‘lishi evaziga ishlamay turib qolish vaqtlari esa kо‘payadi. Avtomobillarda bunday holatlarni oldini olish uchun ularga texnik xizmat kо‘rsatiladi va agregatlari hamda detallarining ishlash qobiliyati ta’mirlash yо‘li bilan tiklanadi. Detallarning ishlash qobiliyati ularni yangi tayyorlashda ham, ta’mirlashda ham elementar yuzalarining va materialining xususiyatiga, geometrik о‘lchamlarining aniqligiga, detalning elementar yuzalarini shakliga va ularni о‘zaro joylashishiga bog‘liqdir. О‘lchamlar vazifasiga qarab detalning katta-kichikligini va shaklini , koordinatsiya qilish , yig‘ish , montaj qilish va texnologik о‘lchamlarini

aniqlovchilarga bо‘lish mumkin. Detalni katta-kichikligini va shaklini aniqlovchi о‘lchamlar detallarni mustahkamligini va bikirligini hamda ularni yeyilishga chidamliligini aniqlaydi. Koordinatsiya qiluvchi о‘lchamlar yuzalarning va detal о‘qlarining о‘zaro joylashuvini tavsiflaydi. Yig‘ish va montaj qilish о‘lchamlari detalni uzel va agregatdagi holatini, hamda avtomobilni komplektlovchi uzel va agregatlarni biriktiriladigan yuzalar bо‘yicha holatini aniqlaydi. Texnologik о‘lchamlar detalni tayyorlash va nazorat qilish uchun foydalaniladi. Amalda nominal, haqiqiy va chegaraviy о‘lchamlar farqlanadi. Nominal о‘lcham deb detalning funksional vazifasidan kelib chiqadigan asosiy о‘lchamga aytiladi. Bu о‘lcham chetga chiqishlarni boshlanish hisobi uchun xizmat qiladi va chizmaga chetga chiqishlar bilan birga qо‘yiladi. Detalni tayyorlash yoki ta’mirlash bosqichiga bog‘liq holda о‘lchamlar quyidagicha: tayyorlanayotgan detalni nominal о‘lchami va tamirlanayotgan detalni nominal о‘lchami deb farqlanadi. Haqiqiy о‘lcham deb yо‘l qо‘yilgan xatoliklar bilan о‘lchash natijasida olingan о‘lchamga aytiladi. Chegaraviy о‘lcham deb о‘lchamning ikkita miqdori orasidagi о‘lchamga aytiladi va ularning orasida haqiqiy о‘lcham yotadi. Ulardan kattasi eng katta chegaraviy о‘lcham va kichigi esa eng kichik chegaraviy о‘lcham deyiladi. О‘lchamni chetga chiqishi deb о‘lcham bilan uning nominal miqdori orasidagi algebrik farqga aytiladi. Chetga chiqishlarni yuqori, quyi va haqiqiy turlari bо‘ladi. Detalni tayyorlashda yoki ta’mirlashda uning talab qilingan о‘lchamini absalyut aniq qilib bajarib bо‘lmaydi. Bundan tashqari foydalanish davrida о‘lchamlar yeyilish va deformatsiyalanish tufayli о‘zgaradi. Bularning hammasi detalning aniq о‘lchamini nominal о‘lchamga nisbatan о‘zgartiradi. Bu о‘zgarishlar xatolik miqdori ni aniqlaydi. О‘lchamning xatoligi deb haqiqiy va berilgan о‘lchamlar orasidagi farqga aytiladi. Berilgan о‘lcham sifatida biror chegaraviy yoki dopusk maydoni о‘rtasiga mos keluvchi о‘lchamni qabul qilish qulaydir. Agar, yо‘l qо‘yilgan chetga chiqishlar faqatgina detal о‘lchamga berilmasdan, uning yuzasi shakliga va ularni о‘zaro joylashishiga ham berilgan bо‘lsa,

detalning konstruktiv shaklini tо‘liq aniqlash mumkin. Shaklni chetga chiqishi deb haqiqiy yuzani yoki ral kesimni nominal yuza shaklidan yoki geometrik kesimdan chetga chiqishiga aytiladi. Shaklni chetga chiqishini mikrogeometrik va makrogeometrik turlarga bо‘linadi. Shaklni mikrogeometrik chetga chiqishi yuzaning g‘adir-budirligi bilan baholanadi. Shakl ni chetga chiqishi yondosh yuza va kesimlardan boshlab hisoblanadi. Yondosh yuza (yondosh kesim) deb detalning tashqi chegaralari bilan haqiqiy yuzasi (kesimi)ning geometrik tо‘g‘ri shaklidagi yuzasiga aytiladi. Bu yuza shunday joylashganki, haqiqiy yuzaning eng uzoqlashgan masofasidagi nuqtasidan yondosh yuzagacha bо‘lgan masofa eng kichik bо‘ladi (1-rasm). 1-rasm. Shakldan chetga chiqishlar. a) Yondosh yuza, b) yondosh kesimlar, v) yondosh tо‘g‘ri chiziq. Shaklni chetga chiqishini (2-rasm) elementar va majmuaviy turlarga bо‘lib qaraladi. Elementar chetga chiqish shaklni ayrim chetga chiqishlarini tavsiflab, ovallik, qirralanish, egilganlik, konussimonlik, bochkasimonlik, qavariqlilik, botiqlilik va sh.о‘. bilan baholanadi. Majmuaviy chetga chiqish shaklni harqanday chetga chiqishlarini birglikda tavsiflaydi, masalan dumaloqmaslik, silindrik emaslik, tekismaslik va sh.k.

2-rasm. Yuzalar shaklining chetga chi q ish turlari Joylashishni chetga chiqishi deb kо‘rilayotgan yuzani joylashishini, uning о‘qi yoki simmetrik yuzasi bazasiga nisbatan yoki kо‘rilayotgan yuzalarni о‘zaro joylashishishini nominaldan chetga chiqishiga aytiladi. Bu chetga chiqishlarni aniqlashda yuza shaklining chetga chiqishini hisobga olinmaydi. Joylashishni chetga chiqishini aniqlashda haqiqiy yuza yondosh yuzaga almashtiriladi. Yuzalarni joylashishini chetga chiqishi quyidagilarni baholashi mumkin: yuzalarni, о‘qlarni yoki yuzalarni va о‘qlarni paralel emasligini, yuzalarni yoki о‘qlarni va о‘qlarni va yuzalarni perpendikulyar emasligini, о‘qdosh emasligini, radial va yon tepishini, har xil devorliligini, о‘qlarni kesishmasligini, о‘qlarni nominal joylashishdan siljishini va sh.о‘. Yuzalarning ayrim turlarini joylashishini chetga chiqishi 3-rasmda kо‘rsatilgan.

3-rasm. Yuzalar bо‘yicha chetga chiqishlarni joylashish turlari Shaklni о‘lchamlarini va detal yuzalarini joylashishini chetga chiqishini о‘lchash uchun usullar va texnik vositalar ishlab chiqilgan bо‘lib, ular faqatgina baholanayotgan chetga chiqishlarni hisobga olmasdan, geometrik shaklni, о‘lchamlarni, ishlov berilayotgan detalning aniqligini va ishlab chiqarishni seriyaligini ham hisobga oladi. Har handay о‘lchash hatoliklar bilan kechadi. Shuning uchun hо‘pol hatoliklarga yо‘l qо‘ymaslikni oldini olish va о‘lchash natijalarini aniqligini oshirish maqsadida “n” marta takrorlanishda о‘lchashlarni о‘tkaziladi. Ayrim qayta о‘lchashlarni о‘tkazish uchun о‘lchashni unisini va bunisini ham bir joyda, bir xil sharoitni saqlagan holda о‘tkazish kerak. Bunda detalning shaklini о‘lchash aniqligiga ta’siri hisobga olinmaydi va shu tufayli ayrim о‘lchashlarni bir xil aniqlikda bо‘lishiga erishish mumkin. Agar ayrim о‘lchash miqdorlarini x 1 , x 2 , x 3 ...x n lar bilan belgilasak, u holda haqiqiy miqdor “a”ni bahosi bо‘lib, alohida о‘lchangan ayrim о‘lchamlarning о‘rtacha arifmetik miqdori x bо‘ladi. Tanlab olingan о‘rtacha arifmetik miqdor x ni о‘lchash natijasi deyiladi. О‘lchash natijalariga ishlov berishdan oldin har bir о‘lchashdagi sistematik hatolar chiqarib yuboriladi, ya’ni  iii xx  1 , bu yerda  i - i marta о‘lchashdagi sistematik hatolik miqdori. О‘lchash natijalaridan sistematik hatolarni chiqarib tashlangandan sо‘ng, о‘rtacha arifmetik miqdor hisoblanadi, ya’ni

   n i ix nx 11 , (1) bu yerda xi - ayrim о‘lchashlardan sistematik hatolarni chiqarib yuborilgandan keyingi natijalari; n – о‘lchashlar soni. О‘lchash qatorlari natijalarining empirik guruh markazlariga nisbatan yoyilishi tanlov о‘rtacha kvadratik chetga chiqishlari S bilan tavsiflanadi va ushbu ifoda bilan aniqlanadi: 2 1 )( 11 xxn i i nS      (2) О‘lchash natijasida boshqa hamma qatorlardan farq qiluvchi natija olinganda qо‘pol hato qilinganlik tо‘g‘risida gumon paydo bо‘ladi. Shuning uchun x max ni eng katta miqdorini va x min ni eng kichik miqdorini tanlab, о‘lchashda hatoliklarga yо‘l qо‘yilmaganligini, о‘lchash sharoiti о‘zgarmaganligini tekshirish kerak bо‘ladi. Qо‘pol hatoliklarga yо‘l qо‘yilgan о‘lchash natijalari о‘lchash qatorlaridan chiqarib yuboriladi. Buning qо‘pol hatolarni chiqarib yuborish usuli, normal taqsimlanish qonunidan foydalaniladi. x max ni eng katta miqdorini va x min ni eng kichik miqdorini chiqarib yuborib, qolgan о‘lchash natijalari uchun о‘rtacha arifmetik miqdor xi va о‘rtacha kvadratik chetga chiqish S (1 va 2) formulalar bilan hisoblanadi. Sо‘ngra quyidagi munosabat hisoblanadi: ; _ max max S x x t   S t x x _ min min   (3) Hisoblangan t max va t min miqdorlari tajriba natijalariga ishlov berish ma’lumotnomalari jadvaliga asosan ehtimollik R darajasi bо‘yicha kritik t p miqdorlar bilan solishtiriladi. Berilgan hol uchun qо‘pol hatolari bо‘lmagan qabul

qilinadigan natijalar soni n 1 =n-2 tashkil qiladi. Agar n 1 soni uchun qabul qilingan natijalar va jadvalda tanlangan ehtimollik miqdori R da t p £ t max yoki t p £ t min bо‘lsa, u holda bu о‘lchashlarda qо‘pol hatolarga yо‘l qо‘yilgan deb topiladi va shuning uchun о‘lchash natijalari qatoridan ularni chiqarib tashlash kerak bо‘ladi. О‘lchash hatoliklarining tasodifiy tashkil qiluvchilarini aproksimatsiyalovchi funksiyani taqsimlanishi va о‘rtacha kvadratik chetga chiqish bilan baholanadi. Normal taqsimlanish qonuni va katta n soni uchun о‘lchash hatoligining tasodifiy chegarasi miqdori ushbu ifoda bilan aniqlanadi:, 3 3 lim S     (4) bu yerda S- о‘lchangan qatorning tanlangan о‘rtacha arifmetik chetga chiqishi (2- formula bilan hisoblanadi. О‘lchash natijalarini о‘rtacha arifmetik chetga chiqishi taqsimlanish funksiyasining о‘lchami hisoblanadi va ushbu ifoda bilan aniqlanadi. 2_ )( )1( 1 xx nn nS i xS    (5) Unchalik katta bо‘lmagan о‘lchashlar soni uchun Styudent-Fisher jadvalidan foydalanish maqsadga muvofiqdir, unda t o kvantili keltirilgan. t o miqdorini f = n - 1 erkinlik darajasi soniga va berilgan ehtimollikka bog‘liq holda qabul qilinadi. Ishlab chiqarish о‘lchovlari uchun ehtimollikni R = 0,95, tadqiqot maqsadlari uchun R = 0,98 …0,99 tavsiya qilinadi. Qabul qilingan о‘lchashlar miqdori n va ehtimollik R uchun Styudent-Fisher jadvali bо‘yicha t o kvantil topiladi va о‘lchash hatoligining tasodifiy tashkil qiluvchilari hisoblanadi: sx ot   lim (6) Demak, о‘lchash natijalarining haqiqiy miqdori R ehtimolikda ishonchli chegara ichida bо‘ladi lim_ lim  xax  yoki Pxa ; lim_  . (7)

Bunda sistematik hatoliklar о‘lchash natijalaridan chiqarilgan deb qaraladi. О‘lchash hatoligining yо‘l qо‘yilgan berilgan miqdori bо‘yicha qayta о‘lchash soni “n” ni quyidagi formula bilan aniqlash mumkin . 2 lim 2 2   s t n o (8) О‘lchashning chegaraviy tasodifiy hatoliklari lim har xil tasodifiy omillar (priborning yо‘l qо‘yilgan hatosi, atrof muhit haroratining ta’siri, priborning о‘lchamga aniq sozlanishi va sh.k) ning ta’sirida paydo bо‘ladi. Shuning uchun о‘lchashning chegaraviy tasodifiy hatosi i-ta tasodifiy hatolarning yig‘indisidan tashkil topadi. Sistematik hatolarni hisobga olganda chegaraviy о‘lchash hatoliklar yig‘indisi quyidagiga teng bо‘ladi: . 1 2lim 1 lim          k i i q i ci bu yerda    q i ci 1 -sistematik xatolarning algebraik yig‘indisi; q-sistematik hatolar soni. О‘lchash natijasining haqiqiy miqdori quyidagiga teng bо‘ladi . 1 2lim 1 _          k i i q i ci x a Ushbu ifoda shunda tо‘g‘riki, agarda hamma tasodifiy hatoliklarning taqsimlanish qonuni bir xil bо‘sa yoki yaqin bо‘lsa.

Похожие

Avtoservis xizmatiga qо‘yiladigan talablar va ularni belgilovchi hujjatlar

Avtomobillarning texnik holati va ishlash qobiliyatini ekspluatatsiya jarayonida o'zgarishi

Transport vositalari ish unumdorligi va unga ta’sir

Ichki yonuv dvigatellarining ish jarayoni va asosiy

Avtomobil transportining asosiy ish ko‘rsatkichlari