Zardo'zlik san'ati va uning tarixi. Zardo'zlik san'ati va uning tarixi. Zardo'zlik uchun ishlatlladigan zaruriy ashyo va asbob-uskunalar - Текстиль - Рефераты

Zardo'zlik san'ati va uning tarixi. Zardo'zlik san'ati va uning tarixi. Zardo'zlik uchun ishlatlladigan zaruriy ashyo va asbob-uskunalar

Загружено в:

21.04.2023

Скачано:

0

Размер:

762 KB

Zardo'zlik san'ati va uning tarixi. Zardo'zlik san'ati va uning tarixi. Zardo'zlik uchun ishlatlladigan zaruriy ashyo va asbob-uskunalar. Mahsulot ishlab chiqarish texnologiyasi Reja: 1. Zardo'zlik san'ati va uning tarixi 2.Zardo'zlik uchun ishlatlladigan zaruriy ashyo va asbob-uskunalar 3. Mahsulot ishlab chlqarish texnologiyasi

Zardo'zlik san'ati va uning tarixi Kashtachilik- bu gazlama yoki boshqa matolarga ip yoki yigirilgan ip va igna yordamida qo’lda bezak berishdir. Kashtachilik shuningdek marvarid , marjon bezak beruvchi igna va ko’ylak bezaklari kabi boshqa anjomlar bilan birgalikda olib boriladi. Kashtachilik ko’pincha do’ppilar, qalpoqlar, paltolar , adiyollar, ko’ylaklar, paxtali kiyimlarda xalqning qadimgi an’anaviy bezaklari yoqalarga metalga bezak berishdir. Kumush yoki misdan tayyorlangan iplar asosan milliy kostyum kashtachiligi uchun qo’llanilgan. Zardo’zlik – bu metal iplardan foydanilgankashtachilik sanatidir. U asosan yorqin asarlarda ifodalangaligi uchun qadrlangan. “Zardo’zlik” atamasi hatto oltin kumush yoki misga o’xshatib tayyorlangan iplardan foydalanilganda ham ishlatilgan. Ip qilish uchun ishlatilgan metal simlar umuman oltindan bo’lmagan, ular doimo oltin suvi yugurtirilgan kumush yoki arzonroq metallar bo’lgan. Hatto haqiqy oltinning eng past foizi ishlatilgan. Ko’pgina metal iplar kumushda va ba’zan oltin kabi misda ham mavjud bo’lgan, bazilari turli ranglarda mavjud bo’lgan. Zardo’zlik doimo turli kiyimlarda turli xil bo’lgan. Eng katta qismi bo’rttirib tikish shaklidir, ya’ni odatda matononig ustiga yaxshi ipak tolalari ustida zar iplarini qo’yish orqali tikiladi .Zardo’zlik aslida Osiyoda rivojlangan bo’lib, qariyb ikki ming yillardan beri foydalanilmoqda. Uning foydalanilishi o’rta asrlarda yuksak darajaga erishdi, ya’ni Opus Anglicanum – angliyaliklar ijodi deb nomlangan uslub angliyada rivojlangan bo’lib cherkovlardagi kiyim va pardalarda keng qo’llanilgan davrda. Bu davrdan so’ng u Yevropa bo’ylab qirol va zodagonlar oilalarida kiyim hamda jihozlarini bezashda tez-tez qo’llanilib turilgan.

Zardo'zlik san'ati o'zining uzoq tarixiga ega bo'lib, deyarli barcha Sharq mamlakatlari uning vatani hisoblanadi.Pliniyning aytishicha Vavilon kashtachiligi qadimdan mashhur bo'lib, matoga turli rangdagi iplar bilan kashta tikishni o'sha yerda kashf etishgan. Zardo'zlikning vatani Vavilon Rim imperiyasi tarkibiga kirgach, zar, ipak va jun ip qo'shib tikilgan rang-barang kashtachiligi bilan shuhrat qozongan. Zardo'zlik san'atining an'analari Vizantiyada ham rivoj topib, zardo'ziy kiyimkechaklar faqat imperator ayonlari va aslzodalar kiyinishgan. Sosoniylar davrida Eron podshosining saroyida ham zardo'zlik san'ati rivoj topgan. Chunki bu mamlakat Vizantiya bilan muntazam madaniy va siyosiy hamkorlik qilgan. Eronda zardo'zlik san'atining rivojlanganligiga XV -XVII asrlarda ishlangan zardo'zlik namunalari misol bo'la oladi. Qadimgi Rus ham Vizantiyaga taqlid qilib zardo'zlik san'atini o'rgangan. O'rta Osiyoda zardo'zlik juda qadimdan rivojlanib kelayotgan xalq amaliy san'ati turlaridan biridir. Arxeologik topilmalar va tarixiy manbalardan ma'lumki, O'rta Osiyo xalqlari orasida qadimdan I-II asrlarda zarbof kiyimlar, badiiy buyumlar keng tarqalgan. XVII asrda yashagan Samarqandlik shoir Fitratning asosiy kasbi zardo'zlik bo'lgan, u matolarga zardan ajoyib kashtalar tikkan. XIX-XX asr boshlarida zardo'zlikning o'ziga xos maktabi yaratilgan.

O'zbekistonda Buxoro, Samarqand, Farg'ona va boshqa joylarda zardo'zlik maktablari ochilgan. Qimmatbaho matodan tayyorlanadigan zardo'ziy kiyimlar mahalliy aholining turli tabaqalari o'rtasida keng tarqalgan. Qo'li gul ustalar amir saroyining ahllari uchun chakmon, kamzul, poyafzal, belbog', chalvor, salla quloq va jul tikkanlar. Boy xonadonning 8-l0 yoshdan katta bo'lmagan o'g'il bolalariga sunnat to'yi munosabati bilan zarbof to'n kiydirganlar. Amir Nasrullodan anchagina zardo'ziy kiyimlar saqlanib qolgan. l885-l9ll yillar Buxoroda zardo'zlik san'ati gullab- yashnagan davr bo'Igan. l920 yilda amirIik ag'darilib, zardo’zlik san'ati xalq qo'liga o'tdi. Hunarmandchilik artenari ochilib zardo'zlar birlashib, dabdabali kimxob to'nlar o'rniga do'ppi, ayonlar nimchalari, sumka, tufli, choyshablar, ko'zoynak g'iloflari, divan yostiqlarining g'ilofi tikila boshlandi. l930 yilda O'zbekistonda rassomlar uyushmasi qoshida zardo'zlik arteli tashkil etilib, unga tajribali zardo'zlar taklif etildi. Keyinchalik artel kengaytirilib fabrikaga aylantirildi. O'sha davrda talantli rassom Omonjon Majidov, talantli zardo'z Umar Hayitov va usta Fayzulla G'aybullaevlar ishga kelgan yoshlar ayniqsa ayollardan mohir kashtado'zlar etishib chiqishida o'zlarining salmoqli hissalarini qo'shdilar. Zardo'z do'ppilar faqat Buxoroda tikilardi, ustalar yangi ajoyib nushalarini yaratdilar. Ayniqsa qizlar, kelinchaklar kiyadigan, yoqut, olmosdek charaqlagan "Gulnoz", "Bahor", "Navro'z", "Dilorom", "Ra'no", "Festival", "Qo'shbodom" va

"Baxt" deb nomlangan do'ppilar tikildi. l960 yillardan buyon xotin-qizlar tuflilarining zardan uch xil shakli tikila boshlandi. Zardo'z buyumlarga lola, oftob, bodom, Minorai Kalon, "Somoniy" maqbarasi kabi naqsh va rasmlar aks ettirildi. Zardo'zlik san'atining yirik namoyandalaridan biri, buxoroIik zardo'z usta No’mon Aminovdir. U l908 yilda zardo'zlar oilasida dunyoga keldi.Otasi Omonjon Majidon Buxoro amirligi ustaxonasida l2 yil ishlagan edi. (Usta Omonjon Majidov l-rasm) U Nu'monjonga yoshlik chog'idanoq zardo'zlik sirlarini o'rgatdi. Nu’monjon gulburIik, rassomlik va zardo'zlik tikish sirlarini o'rgandi. N. Aminov ijodidagi yutug'i zar tikish xillarining qirralarini izlab, yangiliklar yaratdi. Toshkentdagi xalq amaliy san'ati muzeyida "Go'ri Amir" tasviri, hamda Samarqandning 2500 yiliga bag'ishlangan tasviri juda chiroyli va ta'sirchan chiqqan. U yoshlarga xalq amaliy san'atining noyob zardo'zlik san'atini chin yurakdan o'rgatdi va rivojlantirdi. Zardo'zlik uchun ishlatlladigan zaruriy ashyo va asbob-uskunalar Zardo'zlik ishida chetdan keltirilgan turli xil fabrika materiallari singari mahalliy jaydari gazlamalardan XIX-XX asr boshlarida foydalanilgan. Erkaklar cho'ponlari chetdan keltirilgan baxmal birishim eng a'lo navli barhutlardan tikiladi.Baxmali farangi deb atalgan rus barhuti ham keng foydalanilgan.Bu gazlama g'arbiy Evropadan Rossiya orqali keltirilgani uchun baxmali zagranish deb yuritilgan (ruscha zagranichniy so'zidan olingan). Barhutlar g'oyat rang-barang tusda bo'lishiga qaramasdan, kishilarga qizil, binafsha, yashil va ko'k rangdagilari ko'proq yoqqan. Qizil va binafsha rangdagi barhutlardan ayollar va bolalar kiyimlari uchun qo'llaniladi. Sof ipak barhutdan tashqari baxmali musi degan silliq, yarmi ipak barhut erkaklar choponidan boshqa barcha buyumlar uchun ishlatiladi. Yarim shoyi jaydari olacha gazlama zardo'zlikda deyarli barcha buyumlar tayyorlashda ishlatiladi.Undan asosan uy-ro'zg'or buyumlari.

"So'zana", "Yostiq jildi", "Joynamoz", "lo'la bolish"lar jildi tikiladi. Turli navdagi simli iplar zardo'zlik uchun asosiy xom-ashyo bo'lib hisoblanadi. Qadimdan Misr hamda Bobilda zar va kumush ip tayyorlash texnologiyasi ma'lum bo'lgan. O'rama zar simlar dastlab Dehli shahrida ishlab chiqarilgan.XIX asrning ikkinchi yarmidan boshlab Buxoroga zar iplar faqat Moskvadan, keyinchalik Angliyadan, hozirda Yaponiyadan keltirilyapti.G'oyat momiq zar tolalar buxorolik zardo'zlar tilida kalyobatun nomi bilan mashhur bo'lib, u goh zar, goh kumush ip o'rnida qo'llanilgan.U yoki bu navni ajratish zaruriyati tug'ilib qolsa zar ipga tilla kalyobatun, kumush ipga kalyobatun safed (oq) deb ataladi. Kalyobatun ingichka metal ip bo'lib, shoyi ipga puxta o'ralgan. Kalyobatun tayyorlash uchun kumush qotishmasini oz emas, ko'p emas 84 foizgacha bo'lgan sifati ishlatilgan. Birishmi tillo chor tor -u to'rt yo'lli zar ip va eng yaxshi sifatli ipak ip. Oq ipak ipdan kumushrang gullar tikiladi.XIX asrning 9O-yillari boshida 4O-raspoli pechak g'altak ip paydo bo'lgan bo'lib, zardo'zlikda keng ishlatiladigan xom ashyo. "Tilla" kalyobatun qilish uchun sim ipga tilla suvi yugurtirilgan. Kalyobatunning asosini tashkil etuvchi ipak ipning rangi turlicha bo'lgan.Kolyobatun bilan sim Buxoro zardo'zligining asosiy xom-ashyosi hisoblangan.Ayniqsa, kolyobatun XIX asrning boshida shu paytgacha bo'lgan davrga oid barcha buyumlarda uchraydi. Zardo'zlikda oltin, kumush rangdagi ipak hamda sun'iy ipak va tolalardan foydalaniladi. Zardo'zlikda yana po'lakcha, olmos qubbalar, zarhal to'g'alar va boshqalar ishlatiladi.

Po'lakcha-zardo'zlikda ishlatiladigan kichkina piston (pirpirak). U mayda oq, qizil, sariq va boshqa ranglarda bo'ladi. Buyumga bezash uchun qadaladigan, o'rtasidan teshikcha qilingan metall pistoncha. Olmos qubbalar-turli nav oltindan zardo'zlaming o'zlari yasagan zargarlik taqinchoqlariga o'xshab ketuvchi bo'rtma naqshlar, dur, hamda qimmatbaho tabiiy va sun'iy toshlar, shishadan tayyorlangan munchoqlar ishlatiladi. Zarhal to'g'alar-mahalliy zargarlar ishlagan, odatda qora sir va feruza bilan bezatilgan, nafis gul naqshi tushirilgan bo'ladi. Zardo'zlikda o'ziga xos asbob-uskunalar ishlatiladi. Naqsh kompozisiyalarini chizish uchun chizg'ichlar, yumshoq va qattiq qora qalamlar, daftar, albom, o'chirg'ichlar, shaffof, karton qog'ozlar kerak bo'ladi. Zardo'zlik qurollari unchalik ko'p emas. Chambarak, ya'ni korcho'p, uning to'n, nimcha va mayda-chuyda buyumlar uchun mo'ljallangan uch turi ma'lum. Ular tuzilishi jihatidan bir xil bo'lib, hajmlarining katta-kichikligi bilangina bir-biridan farq qiladi. Korcho'b uzunligi 320 santimetrgacha bo'lgan ikki teng yonli silliq yog'och dastadan iborat bo'lib, uchida joylashgan harakatlanuvchi shamshirak yordamida chambarakni istalgan kattalikka keltirish mumkin. Chambarakka bo'zdan qilingan kerish (tavar) tortilib, u tikib tayyor bo'lgan buyum bilan birga chiqarib olinadi.Zardo'zlikda qadimdan patila degan asbob ishlatiladi. Patila qattiq yog'ochdan, uzunligi 20 santimetr bo'lgan, to'rt qirrali va nafis qilib tarashlangan, ichini kovlab qo'rg'oshin quyib vazminlashtirilgan bo'ladi. Unga to'rt qavat qilib zar ip o'raladi.

Bunday patilalar ipni zich qilib o'rashni ta'minlagan.Zardo'zlikda angishvona ham ishlatiladi.Ang-forscha, angusht, ya'ni barmoq, vona, bona saqlovchi degan ma'noni bildiradi. Qo'lga igna kirib ketmasligi uchun barmoqqa kiyiladigan metall g'ilof Angishvonananing ustki va yoni ignani keti qadaladigan ya'ni igna toyib ketmasligi uchun chuqurlardan iborat bo'ladi. Zardo'zlik ishida ikki xil angishvonadan foydalaniladi. Biri fabrika angishvona bo'lib, uni o'rta barmog'iga, ikkinchisi tagsiz, qalin charmdan yasalib, chap qo'lning uchta barmog'iga taqilib islanadi. Chann angishvonani fabrikada metalldan ishlangani ham bo'ladi. Zardo'zlikda ikki xil qaychi bo'ladi. Qaychi ushtur gardan, ya'ni "Tuya bo'yin qaychi" degan ma'noni beradi.Tuya bo'yniga o'xshash qaychi bo'lib, gul qirqishda ishlatiladi.Oddiy uy ro'zg'orda ishlatiladigan metall qaychilar ham ishlatiladi.Ignalarning fabrikasidan chiqqan, o'rtacha kattalikdagilari ishlatiladi. Mahsulot ishlab chlqarish texnologiyasi Zardo'zlik -zar ip bilan naqsh (kashta) tikish kasbi.U forscha zar (tilla), do'zi (tikmoq) so'zini anglatadi. Zardo'zlikni bilish uchun asosan quyidagi hunarlami yaxshi bilishi kerak: l. Rasm solish va naqsh chizishni; 2. Gul kesishni, ya'ni gulbur bo'lishni; 3. Kesilgan gulga zarni tika bilishi kerak; Zardo'z quyidagi tartibda ishlaydi. Tikiladigan har bir buyum uchun alohida andoza tayyorlanadi va bichiladi. Axta va Xoka yordamida kartonga naqshi tushiriladi. Axta, ulgi, nusha -naqsh yoki rasmni qog'ozga chizib, chiziq yo'llarigina bilan teshilib, tayyorlangan andoza.Naqsh gullarini tuya bo'yin qaychi yordamida kesib olinadi.Bunday ishni gulbur bajaradi.Hozirda kartondan foydalaniladi. Kartonni yuziga sariq bo'z yopishtirilsa, bu holatda karton sinmaydi va bir tekisda chiqadi. Kartondan gul kesish tez va oson, zar bilan tikish qulay

hamda sifatli bo'ladi. Gullar kesilib, chambarak tayyor bo'lgach, ya'ni unga bo'zdan qilingan kerish tortiladi. Kerish (ta'vor) ustiga tikiladigan buyum gazlamasiga qadab chiqiladi. Gazlama ustidan qo’yilgan gul bichiqlari surilib ketmasligi uchun ular yirik qaviqlar bilan chatib qo'yiladi.Odatda ta'vor ish batamom nihoyasiga yetgandan keyin olib tashlanadi. Usta zardo'z ikkita angishvona yordamida tikib hammamizga ayonki, zardo'zlik ikki qo'l bilan tikilib, ignasi kalta va nozik bo'lishi lozim. Tilla rangli zami qizil, sariq iplar bilan.Kumush zarni oq ip bilan tikiladi.Zar ipni to'rt qavat qilib patilaga ya'ni zar ip o'raydigan cho'pga o'raladi.Keyin maxsus kartondan kesilgan gullar ustidan tikib chiqiladi. Zardo'zlik ishi quyidagicha olib boriladi: dastlab zar ip bilan asosiy gullar, keyin to'ftado'ziy yoki simdo'ziy zar ip bilan gulning qismlari tikiladi. Bu iplami berishimdo'ziy, ipak, sun'iy ipak ip aralashgan zarrin sim kabi nomlar bilan ataladi. Zargarlik ziynatlari, tabiiy va sun'iy toshlar, shishadan tayyorlangan munchoqlar, metall po'lakcha, bo'rtma naqshlar tikiladi. Shu tariqa gullaming barchasi tikilib bo'lgach, qirg'oqlarini pishiqqina yigirilgan zarrin ip tahrir bilan nozik yo'l qilib, qator halqachalar yordamida aylantirilib chiqiladi.Gullaming girdini aylantirish bilan baravariga tikilmay qolgan joylami ham marg'ula, tagalak (jingalak. spiralsimon jingalak) nusha gullar bilan to'ldirib bezatiladi. Erkak va ayollar kiyim-kechaklari, uy-ro'zg'or buyumlari zardo'zlik ishi tugashi bilan korcho'pdan birato'la olinadi. Ko'ylak kashtalari, poyafzal, do’ppilar, peshonaband, ro'mollar va boshqa buyumlar qalinroq bo'lishi uchun teskari tomonidan yelimda bir necha qavat gazlama yoki qog'oz qo'yib yelimlanadi va tayyor buyum holatiga keltirib tikiladi. Yelimlar-suyuqlangan yuqori molekulyar anorganik va organik moddalar yoki ulaming eritmalari bo'lib, turli materiallami bir-biriga yopishtirish uchun ishlatiladi.

Korcho’pda buyum tikish. Zardo'zlikda o'ttiz xil klassik tikish usullari mavjud. Bu usullar o'ziga xos tomonlarining nomlari bilan bir-biridan farq qiladi. l. Zardo'ziy zamindo'ziy -tagini yoppasiga zar bilan tikish. 2. Zardo 'ziy guldo'ziy –bunda tikilayotgan naqshning tagi ochiq qolib, faqat gul naqshlarining o'zi zar bilan tikiladi, biroz bo'rtma naqshgul hosil bo'ladi. Guldo'zi usulida karton gullar yuzasi to'rt qavat qilib o'ralgan zar ip bir tekisda, hamda zar ip matodan o'tmaganligi sababli karton tomoni oddiy iplar bilan tikib chiqiladi. 3. Zardo'ziy birishimdo'ziy -goh ipak ipda, goh zar ipda aralash tikiladi. 4. Zardo'ziy pulakchado'ziy-pulakcha deb ataladigan piston qadab zardo'zlik tikish. Zamindo'zlikning ikki asosiy usuli ma'lum: a) To'g'ridan -to'g'ri matoga tikish, b) Siddiy deb ataluvchi to'shmaga tikish. Siddiy jaydari ipakdan tayyorlanadi. Birinchi navbatda ip 4 yoki 5 qavat qilib, keyin ikki qavat qilib eshiladi. Shu hosil bo'lgan ingichka shnurni zardo'zlikda siddiy deb yuritiladi. Adabiyotlar:

1. P. A. Gonchava. Buxoro zarzo’zlik san’ati. Qo’llanma Toshkent 1986y 2. Jrats woven silks from Central Asia. The Ray Collection. – Cambridg, 1998. 3. From Wikipedia, the free encyclopedia 4. Internet ma’lumotlari: - https://www.google.com/webhp - www."UZBEKENGILSANOAT http://engilsanoat.uz - www.arxiv.uz - http://www.life-prog.ru/1_45260_The-history-of-a-sewing-machine.htmlThe history of a sewing machine - Wikipediya: http://www.life-prog.ru/1_45260_The-history-of-a- sewingmachine.htmlThe history of a sewing machine

Похожие

Zardo'zlik naqshlari va ularning tuzilishlari

Bosma qoliplari tayyorlashda ishlatiladigan yordamchi asbob va uskunalar

Gazlamalar va uning tarixi haqida ma’lumot ilk O’rta asr gazmollari haqida ma’lumot. Gazlama to’qish tarixi haqida ma’lumot

Bosma qolip sifatini tekshirish uchun ishlatiladigan asboblar va uskunalar

Naqsh va uning turlari