Tut ipak qurtining pillasi va g’umbagi haqida - Текстиль - Рефераты

Tut ipak qurtining pillasi va g’umbagi haqida

Загружено в:

26.11.2022

Скачано:

0

Размер:

2727.6982421875 KB

Tut ipak qurtining pillasi va g’umbagi haqida Beshinchi yosh oxiriga kelib, ipak qurtining rivojlanish jarayoni tugallanadi. Qurt barg yemay qo’yadi va pilla o’rash uchun joy qidirib o’rmalab yuradi, shu bilan bir vaqtda ichagidagi suyuq moddalarning qoldiqlarini chiqarib tashlaydi. Ko’pchilik zot qurtlar pilla o’rash uchun jadal harakat bilan dastaning ustiga yoki so’kchaklarning yon yog’ochlari tomon g’anadan balandroq joylarga o’rmalab ketadi, ammo ba’zi xitoy zot qurtlarda bunday harakat yo’q, ular g’anada bemalol pilla o’rayveradi. Qurt dasta bo’ylab yuqoriga ko’tarilib, dastaning pilla o’rash bo’shlig’i hosil qiladigan va shu yerga joylashib olib, pilla o’rash mumkin bo’lgan tarzda o’rnashgan novdachalarini qidiradi. Shunday joyni topib, qurt avval bo’shliq hosil qiladigan novdachalarni ipak tolalari bilan bir-biriga biriktiradi. Biriktirilgan bu novdachalar va ularni bog’lab turuvchi ipak tolalari bo’shliqning tashqi devorini hosil qiladi. Shundan keyin qurt bo’shliqning ichiga ipak tolalarini torta boshlaydi, ya’ni chulg’amlar hosil qiladi, ular bo’shliqning ichki tomonini to’ldiradi, ammo bu bo’shliqning o’rta qismi ochiq qoladi. Pilla o’rashning birinchi bosqichini tugatib, qurt bo’shliqning o’rta qismiga joylashib oladi va pilla qavatini o’ray boshlaydi: u ipak tolalarini oldindan tortib qo’ygan hovonlarga tutashtirib, bo’lajak pillaning konturini yasaydi. Pilla o’rashning bu ikkinchi bosqichda ipak tolalari yanada g’ovakroq o’raladi; bo’shliq orasidagi ochiq joy pilla sig’adigan hajmgacha juda kichrayib boradi. Bu bo’shliqqa joylashish uchun ipak qurti «S» harfi shaklida bukilib oladi va soxta oyoqlari yordamida yasalgan yuza bo’ylab surilib, tanasining oldingi qismini yoysimon harakatlantirish yo’li bilan bu qavatga ipak tolalarini to’playdi. Bo’lajak pillaning konturi yasalib bo’lgandan keyin pilla o’rashning uchinchi bosqichi - pilla qobig’ining asosiy qavatini o’rash jarayoni boshlanadi. Ipak qurti harakatlana olishi mumkin bo’lgan bo’shliq tobora kichrayib boradi va qurt faqat boshi hamda bir-ikki ko’krak bo’g’imlari bilan harakatlanadigan bo’lib qoladi. Ipak qurti oldindan o’rab qo’ygan ipak qavatiga soxta oyoqlari yordamida tayanib boshi bilan tebranma harakat qiladi, bir vaqtda ko’krak qismi bo’g’imlarini qisqartiradi, bunda go’yo boshini ichiga tortadi.

Bunday qo’sh harakat natijasida qurt ipak tolalarini sakkizliklar yoki sinusoidal egri chiziqlar shaklida taxlaydi. Bunday seriya «paket» deb ataladi: paketning kengligi qurt boshining tebranma harakatlari kengligiga (amplitudasiga) bog’liq, uzunligi esa ko’krak qismi bo’g’imlarining qisqarish darajasiga bog’liq bo’ladi. Ipak qurti bitta paketni yasab bo’lgandan keyin boshini bir oz ko’tarib qo’yadi, so’ngra boshini yana pastga tushirib, yangi paket yasay boshlaydi. Ipak qurti boshini ko’targan vaqtda ham ipak chiqarishni to’xtatmaydi, shuning uchun ham bir paketdan ikkinchi paketga cho’ziq to’g’ri yoki egri-bugri shaklli ipak tolalari ketadi. Ba’zan bunday yo’llar halqa shaklida bo’ladi. Ipak qurti pillaning birinchi yarim sharini o’rash protsessida ikkinchi yarim shardagi soxta oyoqlarini asta- sekin harakatlantiradi, bunda u birinchi yarim shar sirtining hamma joyiga ipak tolalarini qavat qilib taxlash imkoniyatiga ega bo’ladi. Ipak qurti pillaning bitta yarim sharida paketlar to’plamlari yasab bo’lgandan so’ng ikkinchi yarim shar tomon harakatlana boshlaydi, yo’lda ham paketlar yasashni davom ettiraveradi. Ipak qurti pillaning bitta yarim sharidan ikkinchi yarim shariga o’tish vaqtida yo’lda yasalgan paketlar yarim shardagi paketlardan farq qiladi: ular anchagina cho’ziq sakkizliklar va sinusoidal egri chiziqlar shaklidadir, ular birmuncha katta bo’ladi. Ipak qurti pillaning bitta yarim sharidan ikkinchisiga o’tib bo’lgandan keyin ikkinchi yarim sharda paketlar o’ray boshlaydi, bu vaqtda ipak qurti tolasining tayanch qismi - qorin bo’g’imlari va soxta oyoqlari qarama-qarshi tomondagi yarim sharda bo’ladi. Ipak qurtining bitta yarim shardan ikkinchisiga bunday o’tib yurishi o’rnini o’zgartirish, deb ataladi. Ipak qurti pilla o’rash vaqtida 250 dan 500 martagacha vaziyatini o’zgartiradi. Qurtning bir vaziyatda turish muddati har xil va bu muddat pilla o’rash jarayonining boshidan oxirigacha juda katta ahamiyatga ega bo’lgan harorat sharoitiga ham, pillaning qavatiga ham bog’liq bo’ladi. Pilla o’rash jarayonida uning qobig’i qalinlashib borgan sari qurtlar vaziyatini kamroq o’zgartiradi. Pilla o’rash davrining boshlarida qurtlar har bir vaziyatda 140 sekund, pilla o’rash davrining o’rtalarida esa 258 sekund «ishlaydi». Pilla o’rash davrining boshlarida qurtlar bir vaziyatda chiqargan ipak tolasining uzunligi 94 sm, bu

davrning o’rtalarida 170 sm, oxirida esa 333 sm. bo’ladi (kuzatishlar eski barg’dod zot qurtlar pillasi ustida olib borilgan). Shuningdek, sakkizliklar va sinusoidal egri chiziqlarning kattaliklari ham o’zgaradi: pilla o’rash davri boshlangandan to pilla o’ralib bo’lguncha ular asta- sekin kattalashib boradi. Pilla qobig’ining tashqi qavatida sakkizliklarning bo’yi (uzunligi) 3, 1 mm ga (temperatura 25°C bo’lganda), o’rta qavatida 3, 7 mm ga va ichki qavatida 5, 1 mm ga teng bo’ladi. Agar pilla qobig’ining tashqi qavatini o’rashda ipak qurti har bir sakkizlik uchun 1, 55 sekund sarflagan bo’lsa, o’rta qavatni o’rashda har bir sakkizlik uchun 2, 12 sekund, ichki qavatni o’rashda esa 2, 35 sekund vaqt sarf qilgan. Ipak tolasining yo’g’on-ingichkaligi ham o’zgaradi: pilla o’rash davrining boshlaridagi 23, 28 mikrondan bu davr oxirlarida 22, 28 mikrongacha ingichkalashib boradi. Hamma ipakning 25-30% i pillaning ikki qutbiga, qolgan ipak esa ikki qutbining yonlariga va pillaning o’rta qismiga o’raladi. Pilla qutblaridan baravar uzoqlikda pillani o’rab oluvchi geometrik ekvator yo’li o’tadi. Beli ingichka pillalarda bu yo’l ingichka joyining o’rtasiga to’g’ri keladi. Pillani qutb tomonlaridan baravar uzoqlikda o’rab oluvchi o’rta qismining sirti dinamik ekvator deb ataladi. Pillaning ekvatorida ipak o’ralayotganda bitta yarim sharda boshlangan paketlar ikkinchi yarim sharda tamomlanadi, bunda bir paket ketidan ikkinchi paket navbat bilan yasalib turadi, ular «qulf» shaklida birining ustiga ikkinchisi taxlanadi, natijada pilla qobig’ining shu qismi belbog’i qalinlashadi va bu bilan pilla qutblari orasida mustahkam bog’lanish ta’minlanadi. Ipak qurti kamdan-kam hollarda dinamik ekvatorda paketlar yasamaydi, bunda pillaning beli ingichka joyi yaxshi o’ralmaydi; bunday pillalarning yarim sharlari ipak qurti bir vaziyatdan ikkinchi vaziyatga o’tish vaqtida chiqargan ozroq ipak bilan birlashgan bo’ladi. Pillaning dinamik ekvatorida paketlarning «qulf» shaklida taxlanishi ipak tortish vaqtida, ayniqsa, beli ingichka (juda ingichka) pillalar ipagini tortishda qiyinchilik tug’diradi.

Bir-biriga kirib turadigan paketlar ipak tortish vaqtida paketlar oralig’ida ishqalanish hosil bo’lishi, ipak tolalarining chuvalanib ketishi va uzilishiga sabab bo’ladi. Oval shaklli pillalar ipagi beli ingichka pillalar ipagiga qaraganda yaxshiroq tortilishi aniqlangan. Pilla qobig’ining asosiy qavatini o’rash uchun ipak qurti ipak chiqaruvchi bez ishlab chiqaradigan hamma ipak massasining 70 - 80% ini sarflaydi. 1- Pilla o ’ rashdan oldin qurt 2- Pilla o ’ rashga kirishishdan 3- 8 liklarni ichini tozalab oladi oldin ( chodir los ) o ’ rmoncha , to ’ qishi qavatini to ’ qib oladi 4-Asosiy qavatini o’rashi va o’rab bo’lgan pilla 5- Pilla ichida qurtni g’umbakka aylanishi Ipak qurti pilla qobig’ining asosiy qavatini o’rab bo’lgandan keyin pilla o’rash jarayonining so’nggi - to’rtinchi bosqichiga o’tadi. Bu vaqtga kelib, uning tanasi birmuncha qisqaradi, boshining bir me’yordagi harakati buziladi, anchagina 78 rasm Pilla o‘rashning biodinamikasi [ 18 ]

ingichkava seritsinga kam bo’lgan ipak tolalari cho’ziq, noto’g’ri shaklli halqalar ko’rinishida o’raladi. Ipagini tortib bo’lmaydigan g’ovak parda hosil bo’ladi. G’umbakning boshi turgan joyda bu parda yana ham g’ovakroq tuzilgan bo’lib, asosiy qobiqdan bir oz qochibroq turadi. Pilla o’rash jarayonida ipak qurti harakatlarining xarakteri va ularning izchilligi «pilla o’rash biodinamikasi» deb ataladi. Pilla o’rash jarayoni tamom bo’lgandan keyin qurtlar beshinchi marta pust tashlaydi, ammo bu safar ular eski po’stini tashlab, g’umbakka aylanadi. G’umbaklik bosqichi ipak qurti rivojlanishining harakatsiz, oziqlanmaydigan davridir, bu bosqich mobaynida metamorfoz yuz beradi, ya’ni ipak qurti kapalakka aylanadi. Dastadan terib olingan va losdan tozalangan pillaning tuzilishi quyidagicha bo’ladi, avval chuvalgan qavat, keyin qobiqning ipagi tortiladigan asosiy qavati va shundan so’ng parda qavati keladi. Butun kobiqni tashkil etuvchi ipakning 6, 5-8, 2% i los qavatda, 5, 6 - 6, 3%i parda qavatida bo’ladi. Qobiq ichida g’umbak va qurt beshinchi po’st tashlash vaqtida tashlagan po’st bor.Ipak qurti bitta yarim shardan ikkinchi yarim sharga o’tish vaktida ilgari taxlab qo’ygan sakkizliklar yoki sinusoidal egri chiziqlar qavati ustiga har safar ipak tolalarini tashlab o’tadi, yangi qavatning tolalari ilgari qo’yilgan tolalarga ko’ndalang tushib, seritsin bilan bir-biriga yopishib qoladi, bu narsa qobiqni pishiq qilib turadi, qobiqning o’zi esa ko’ndalang holda birbiriga yopishib qolgan ko’p qavat ipak tolalari to’ridan iboratdir. Har bir millimetr ipak tolasiga beshtagacha ana shunday ko’ndalang yopishgan tola to’g’ri keladi, butun pillada esa ularning miqdori (ipak tolasining uzunligi 1000 m bo’lganda) 5000 000 ga yetishi mumkin. Pillaning bunday to’rsimon tuzilganligi seritsinning sorbsion xossalari bilan birgalikda g’umbakning faqat tashqi dushmanlardan mexanik ravishda himoyalanishini ta’min etibgina qolmaydi, balki pilla ichi gidrometrik sharoitini tartibga solishda ham juda katta ro’l o’ynaydi. Bu narsa namligi yuqori va yomg’ir ko’p yog’adigan iqlimli

zonalardan kelib chiqqan zotlar pillasi tarkibida seritsin juda ko’p bo’lishi bilan isbotlanadi. Pillalarning shakli, katta-kichikligi, vazni ularning tabiiy belgilari hisoblanadi, ammo ipak qurtining rivojlanish sharoiti va qisman dastaning xususiyatlariga qarab, bu belgilar turlar ichida ham o’zgarishi mumkin. Pillalar shakli jihatidan sharsimon (yumaloq), tuxumsimon (oval), duksimon va silindr shaklida bo’lishi mumkin. Tuxumsimon va silindr shaklidagi pillalarning beli salgina yoki juda ingichka bo’lishi mumkin. Beli ingichka pillalarda g’umbakning boshi to’rgan yarim shar kattaroq bo’ladi. Pillalar shaklining zot xususiyatlari ipak qurtining tana tuzilishi bilan bog’liq. Olib borilgan o’lchash ishlari ipak qurtining tanasi ingichka va uzun yoki yo’g’on va kalta bo’lishi mumkin ekanligini ko’rsatdi. Tanasi ingichka qurtlar uzun pilla o’raydi, tanasi yo’g’on qurtlar esa tuxumsimon yoki sharsimon shaklli pilla o’raydi. Pilla qobig’i tashqi qavatlarining xususiyatlaridan biri uning donadorligidir. Donadorlik pilla qobig’ining asosiy qismi o’ralish vaqtida ipak tolalarining los qavatning siyrak tolalari orasida «osilib» qolishi patijasida hosil bo’ladi. Ipak qurti ana shunday yerlarni tekislashga harakat qilib, bu joylarda ko’proq ipak chiqaradi, buning natijasida pilla sirtida donadorlik hosil qiluvchi dumboqchalar paydo bo’ladi. Do’mboqchalarning katta-kichikligi chuvalgan qavatdagi ipak tolalarning oralig’iga, sakkizliklarining kengligiga va ipak tolasining yo’g’oningichkaligiga bog’liq bo’ladi. Pillaning uch tomonlari ham, yon tomonlari ham bir xilda mayda donador bo’lsa, bunday pillaning ipagi yaxshi tortiladi. 79-rasm. Tut ipak qurti pillasining shakli:

1-sharsimon (yumaloq) pilla: 2 – beli ingichkalashmagan oval shaklli (ellipsoid) pilla: 3 - beli salgina ingichka, oval shaklli pilla 4- beli ingichka oval shaklli pilla; 5 - silindr shaklli, uzunchoq pilla; 6 - 7 - uchi ingichka pillalar Pillalarning katta-kichikligi ularning shakliga qarab, har xil bo’ladi: sharsimon va duksimon, beli ingichka bo’lmagan tuxumsimon hamda silindr shaklidagi pillalarning tolasi uzun va yo’g’on bo’lishi aniqlangan. Beli ingichka pillalarning uzunligi (bo’yi) va yo’g’onligi yarim sharlarning ko’ndalang kesimining eng katta va ingichka joyi kesimi eng kichik bo’lgan joylaridan o’lchanadi. Pillalar noniusli shtangensirkul bilan o’lchanadi. 80- rasm.Pillalarni o’lchaydigan noniusli shtangensirkul[27] a-Tut ipak qurtini pillasi. b- Hind eman ipak qurti pillasi Pillaning ko’ndalang kesimi shakl jihatidan to’g’ri doiradan farq qiladi, shuning uchun ham pillaning beli ingichka joyi yoki yarim sharning kengligini aniqlashda shu joylar ko’ndalang kesimini ikki marta o’lchashdan chiqqan natijalarning o’rtacha miqdori olinadi. Yaqin Sharq zotlarining pillasi eng yirik, Xitoy va Yaponiya zotlarining pillasi eng mada Yevropa zotlari pillasi esa o’rtacha kattalikda bo’ladi. Urg’ochi ipak qurtlarining pillasi erkak ipak qurtlarnikiga qaraganda o’rta hisobda birmuncha yirikroq bo’ladi. Pillalarning uzunligi 16 mm dan 46 mm gacha, kengligi esa 12 mm dan 24 mm gacha bo’ladi. Pillalarning o’rtacha hajmi ipak

qurtlarining zotiga qarab: erkak qurtlarniki 5 sm 3 dan 11 cm 3 gacha, urg’ochi qurtlarniki esa 5, 5 sm 3 dan 13 sm 3 gacha bo’ladi. Pillalarning vazni tirik g’umbagi bilan birgalikda (bunday pillalar ho’l yoki tirik pillalar deb ataladi), ipak qurtining zoti hamda qurt boqish sharoitiga qarab, 1 g dan 3 g gacha bo’ladi. Urg’ochi qurtlar pillasining vazni erkak qurtlar pillasidan o’rta hisobda 20% og’irroq bo’ladi. Ipak qurti g’umbakka aylanish oldidan po’st tashlagan vaqtda pillaning vazni eng og’ir bo’ladi, keyin pillaning vazni asta-sekin kamayib boradi va kapalak chiqish vaqtiga kelib, dastlabki vaznidan 12% gacha kamayib ketadi. G’umbaklik davrining o’rtalarida pilla kuniga o’rtacha hisobda 1, 2 - 1, 5% vazn yo’qotadi. Pillalarni dastalardan terib olish vaqtiga kelib, ho’l pilladagi g’umbakning vazni, taxminan 76 - 90%, qurt tashlagan po’stning vazni 0, 5%, pilla qobig’ining vazni 10% dan 24% gacha bo’ladi. Erkak qurtlar o’ragan pillalar qobig’ining vazni urg’ochi qurtlar o’ragan pillalar qobig’inikiga qaraganda birmuncha ortiqroq bo’ladi. G’umbagi o’ldirilgan va havoda quritilgan pillalarning qobig’i pilla vaznining 4350% ni tashkil etadi, bunda pillalar quritilish jarayonida vaznini g’umbakdagi namlik hisobiga yo’qotadi (g’umbakda namlik 75-80% bo’ladi), qobiqda esa ho’l pillada ham, quruq pillada ham odatdagi sharoitda 10-11% namlik bo’ladi. Pillalarning biologik va ayniqsa, texnologik xossalariga irsiyatdan tashqari, pilla o’rash sharoiti- harorat, namlik, yorug’lik, aeratsiya, dastalarning miqdori, sifati ham katta ta’sir etadi. Pilla o’rash vaqtida harorat sharoitining o’zgarishi natijasida ipak qurtining pilla qobig’iga ipak tolalarini o’rash tezligi va xarakteri ham o’zgaradi. Harorat oshib borgan sari ipak qurtining harakat tezligi ham ortadi, boshining tebranish kengligi kattalashadi, shuning uchun sakkizliklar ham yirikroq hosil bo’ladi, ipak tolasi esa ingichkalashib boradi. Pilla o’rash vaqtida ipak chiqarish ishi ikki jarayondan iborat bo’ladi: bir tomondan, ipak qurtining tanasi qisilishi ipak ajratuvchi bezga bosim orqali ta’sir ko’rsatadi, ana shu ta’sir ostida ipak massasi

siquvchi apparat tomon suriladi, ikkinchi tomondan, ipak qurti boshining harakati bilan ipak tolasi ipak chiqaruvchi naychadan sug’urilib chiqadi. Naychaning uchida hamma vaqt bir tomchi suyuq ipak bo’ladi (bu bir tomchi seritsin bo’lsa kerak), ipak qurti naychasini biror nuqtaga tegizib, ipak tolasi uchini shu joyga yopishtiradi va boshini tebratib, naychadan ipak tolasini sug’urib chiqaradi. Bu harakat qanchalik tez bo’lsa, ipak tolasi shunchalik ingichka chiqadi, chunki ipak massasi mexanik ravishda juda ko’p cho’ziladi. 81-rasm Har xil harortda pilla uchlari va yarim sharlarida pilla qatlamlaridagi sakkizliklarning bukik joylari katta-kichikligining o’zgarishi. A-ustki qatlamda (boshlanishi). B-260 metrdan keyin. V-600 metrdan keyin: 1-pilla uchlarida: 2- pilla yarim sharlarida. Harorat 21°C bo’lganda ipak qurti 3, 17 sekund mobaynida buyi 3, 5 mm, ipak tolasining yo’g’onligi 24, 91 mikron keladigan bitta sakkizlik hosil qiladi, bunda ipak tolasi chiqarish tezligi sekundiga 2, 11 mm bo’ladi. Harorat 29°C bo’lganda ipak qurti bo’yi 4, 6 mm keladigan sakkizliklar hosil bo’ladi, bunda har bir sakkizlik uchun faqat 1, 69 sekund vaqt sarflaydi, ipak tolasining yo’g’onligi 20, 43 mikrongacha kamayadi, sakkizliklar hosil qilish tezligi esa sekundiga 6, 01 mm gacha ortadi. Ipak tolasining asosiy texnologik xossalaridan biri uning metrik nomeri 1 va metrik nomerining bir xil bo’lmasligidir. Pilla o’rash davrining boshlarida ipak qurti yo’g’on-ipak tolasi, ya’ni metrik nomeri past -2500-3000 tartibdagi ipak tolasi chiqaradi: pilla o’rash davrining oxiriga kelib, ipak tolasi anchagina ingichkalashadi va shunga muvofiq ravishda uning metrik nomeri ham oshadi, ya’ni 4000 - 6000 tartibdagi miqdorga ega bo’ladi.Odatda, bitta pilla

ichidagi ipak tolasining oxirgi uchi metrik nomeri uning boshlanish qismidagi ipak tolasi metrik nomeridan ikki-uch marta ortiq bo’ladi. Ipak tolasining nomeri uning o’rtacha miqdoriga qarab, odatda, bitta pillaning ichida 17 - 25% va pillalar orasida 12 - 18% gacha o’zgarib turadi. Ipak tolasining o’rtacha metrik nomeri qanchalik katta bo’lsa, pilla ichidagi va pillalar orasidagi har xillik shunchalik kam, pillalarning texnologik xossalari shunchalik yuqori bo’ladi. Ipak tolalarining yo’g’on-ingichkaligi har xil bo’lishi bizning pillakashlik fabrikalarimizda xozir keng qo’llanayotgan pillalardan avtomatik ravishda ipak tortishda ayniqsa katta ro’l o’ynaydi. Pilla o’rashning harorat sharoiti ipak tolasining metrik nomeri, bu nomerning har xil bo’lishi, pillalarning seripakligi va ipak chiqishi kabi texnologik ko’rsatkichlarga ta’sir etadi, ipak chiqishi esa seritsinning holatiga bog’liq bo’lgan pillalarning tortiluvchanlik (chuvaluvchanlik) xossasi bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqadordir. Pilla o’rash davrida harorat 21°C dan 25°C gacha ko’tarilsa, pilla o’rash muddati, umuman, qisqaradi, ipak tolasining o’rtacha metrik nomeri kattalashadi, uning har xilligi kamayadi, pilla seripak bo’ladi va ipak tolasi ko’p chiqadi. Harorat 29°C gacha ko’tarilganda ipak tolasining metrik nomeri yanada kattalashadi va har xilligi kamayib boradi, ammo buning evaziga pillaning ipagi anchagina kamayib ketadi va ipak tolasi juda kam chiqadi. Shunday qilib pilla o’rash davrida past (21°C- 23°C) harorat ham, yuqori (28°C- 29°C) harorat ham pillalarning biologik ko’rsatkichlarini va texnologik xossalarini pasaytirib yuborishi aniqlangan; 1 Metrik nomer - bir gramm ipak tolasining yo’g’on-ingnchkaligiga qarab necha metr ekanligidir; ipak tolasi qanchalik ingichka bo’lsa, ma’lum vaziyatdagi ipak tolasi shunchalik uzun bo’ladi. Metrik nomerni aniqlash uchun 50 -100 yoki 200 metr ipak tolasi o’lchab olinadi va tarozida tortib kurilib, H= formula bilan uning metrik nomeri hisoblab chiqariladi; masalan, agar 200 m ipning og’irligi 0, 0715 g bo’lsa, uning metrik nomeri 2800 ga teng,

25 - 27°C yaxshi harorat rejimi hisoblanadi. Pasayib boruvchi harorat rejimi, ya’ni pilla o’rash vaqtining birinchi kuni 27°C, ikkinchi kuni – 25°C va uchinchi kuni -23°C bo’lishi eng yaxshi rejim hisoblanadi. Bunday rejimda olingan pillalar yuksak texnologik xossalarga ega bo’ladi: ipak tolasining yo’g’on-ingichkaligi bir xilda bo’lishi uchun bu rejim qulaydir: agar 21°C harorat ipak tolasi yo’g’oningichkaligining har xilligi 23% bo’lsa, 25°C da 19, 4%, bu rejimda esa 15, 5% bo’ladi. Pilla o’rash davrida havoning nisbiy namligi ham katta ro’l o’ynaydi. Havoning nisbiy namligi yuqori – 80 – 85 % bo’lganda (boshqa hamma sharoit qulay bo’lsa ham) pillalarning biologik ko’rsatkichlari va texnologik xossalari juda yomonlashib ketadi. Pilladan ipak tortilishi va xom ipak chiqishi pasayib ketadi. Havo harorati past bo’lib, nisbiy namligi yuqori bo’lganda g’umbaklarning vazni ortib ketadi, buning oqibatida pillalarning umumiy vaznida ipak qobig’ining foiz miqdori kamayib ketadi. Havo harorati yuqori bo’lib, nisbiy namligi past bo’lganda pillaning o’rtacha vazni kamayib ketadi. Havoning namligi ham, harorati ham yuqori bo’lganda ipak qurtlari juda ko’p pilla o’raydi, ammo bunda pilla qobig’i g’ovak, ipak tortishga yaramaydigan - yupqa bo’lib qoladi. Qurtlar pilla o’raydigan so’kchaklarning yoritilish xarakteri ham ipak tolalarining yo’g’on-ingichkaligi har xil bo’lib qolishiga sabab bo’ladi: so’kchaklar bir tomonlama yoritilganda ipak tolasi yo’g’on-ingichkaligining har xillik foizi ortadi, har tomonlama yoritilganda yoki hamma joy bir tekis qorong’ilatilganda esa har xillik kamayadi. Qurtlar pilla o’rashi uchun qo’yiladigan dastalar ham pillalarning sifatiga katta ta’sir ko’rsatadi. Agar dasta kam va ularning sifati yomon (masalan, ular to’l yoki qayrag’och novdalaridan qilingan) bo’lsa, qurtlar pilla o’rash uchun joy qidirib, uzoq vaqt o’rmalab yuradi, bunda ipak tolalarining ko’p qismi nobud bo’ladi va ular g’anaga pilla o’raydi; bunda qo’shaloq pillalar (ikkita qurt o’ragan pillalar) soni ko’payib ketadi; pillalar dastaning yaqinroq joylashgan shoxchalariga tegib turishidan ularda iz hosil bo’ladi yoki pilla qog’oz yoki yog’och (taxta) sirtga taqalib o’ralgan bo’lsa, uning shu tomoni silliq bo’lib qoladi; shakli buzuq

pillalarning soni ko’payib ketadi, oqibatda, olinadigan ipakning miqdori kamayadi, umuman, yaxshi pillalar hosil bo’lgan iz va silliqligi sababli sifatsiz, deb qabul qilinadi, chunki bunday pillalardan ipak tortish darajasi juda pasayib ketadi, qo’shaloq pillalardan esa butunlay ipak tortib bo’lmaydi. 82- rasm.Sifatsiz qushaloq pillalar. Dastalar pillalarning shakliga ham ta’sir etadi: dastalar kichik va bo’shliq joylari kub shaklida bo’lsa, cho’ziq shaklli pilla o’raydigan zot ipak qurtlari yumaloq (sharsimon) pilla o’raydi. Ipak qurtining birinchi yoshidan boshlab rivojlanish sharoiti ham pilla o’rash jarayonining borishi va uning natijasiga ta’sir etadi. Qurtlar kichik yoshda bo’lganda, harorat doimiy yuqori (27-30°C) bo’lsa pillalar ipagi kamayib, xom ipak miqdori ozayib va g’umbaklarning hayot faoliyati pasayib ketishi aniqlangan. Shu narsa xarakterliki, qurt boqish sharoitining bunday yomon ta’siri pilla o’rash sharoiti noqulay bo’lganda yaqqol ko’rinib qoladi. Pilla o’rash davri, asosan, harorat sharoitiga bog’lik holda, ikki kundan besh kungacha davom etadi. Shundan keyin ipak qurti (agar o’ralgan pillaning tik joylashganiga qarab), boshini yuqoriga ko’targan holda, deyarli bir sutkagacha qimirlamay qoladi. Pilla o’rash jarayoni tamom bo’lish vaqtiga kelib, ipak qurtining tanasi qisqarib, bo’g’imlar oralig’i esa juda ham qisilib ketadi. Bundan so’ng metamorfoz jarayoni boshlanadi, bu jarayon vaqtida ipak qurtining organizmida o’zgarish (qayta to’zilish) sodir bo’ladi va ipak

qurtidan tamomila farq qiladigan (unga mutlaqo o’xshamaydigan) kapalak organizmi paydo bo’ladi. Ipak qurtining ikki-uch kun davom etadigan g’umbakka aylanish davrida uning soxta oyoqlari va tirnog’i yo’qolib ketadi, po’sti bujmayib qoladi, qurtning tanasi avval mum rangda bo’ladi, keyin esa po’st orqali g’umbakning qoplami ko’rina boshlaydi. G’umbakka aylanish davrining oxirlarida g’umbak tez harakat qilib, avval, qurtlik po’stini o’z qoplamidan ajratadi, po’st yirtilgandan keyin esa tanasini qisqartirish orqali uni o’zidan chiqarib tashlaydi. Bu po’st bosh pardasi g’ilofi bilan birga xuddi burishib yotgan yumaloq narsadek bo’lib, pilla ichida qoladi. G’umbakning tanasi uchi yumaloqroq chuziq duk shaklida bo’ladi. Dastlabki vaqtlarda g’umbakning rangi och sariq bo’lib, keyinroq esa asta-sekin qorayadi va oq pilla o’raydigan zotlarda ko’ng’ir to’q sariq tovlanadigan rangga, sariq (malla) pilla o’raydigan zotlarda esa qo’ng’ir och qizg’ish tovlanadigan qo’ng’irrangga kiradi. G’umbak kapalakka aylanish uchun po’st tashlashdan oldinroq to’q jigar rangda bo’ladi. G’umbak qurtdan anchagina qisqadir. Tanasining hamma joyi kutikula bilan yoppasiga qoplangan va unda nafas teshigidan bosh hech qanday teshik yo’q, tashqi o’simtalar (oyoqlar, mo’ylovlar va hokazolar) ham bo’l-maydi, rivojlanib kelayotgan mavjud qanotlar, oyoqlap va mo’ylovlar esa kutikula ostida, shuning uchun tanaga jips yopishgan bo’ladi. G’umbakning boshi bilan ko’krak qismi bir-biriga taqalib turadi va boshko’krak hosil qiladi, ammo boshi rangining anchagina oqish bo’lishi bilan tanasidan farq qilib turadi. G’umbakning boshida kapalakning boshlang’ich murakkab ko’zlar joylashgan; endigina paydo bo’la boshlagan g’umbakda bu ko’zlarning rangi oq bo’ladi. Ipak qurti g’umbakka aylanganda besh-olti kun o’tgandan keyin ular qoraya boshlaydi va 8 - 9 kunga borib, deyarli qora rangga kiradi. Boshlang’ich ko’zlarning rangiga qarab g’umbakning yoshini taxminan aniqlash mumkin. Ko’zlar ostida taqa shaklida boshlang’ich patsimon mo’ylovlar joylashgan, ularning uchi past tomonga osilib turgan bo’ladi. Boshlang’ich ko’zlar

bilan mo’ylovlar oralig’idagi bo’sh joyga boshlang’ich pastki jag’lar va birinchi juft oyoqlar o’rnashgan bo’ladi. Ko’krak bo’g’imlari orqa tomondan bitta qalqonga qo’shilib ketgan, ikki juft qanot boshlang’ichi ana shu qalqondan boshlanadi, bu qanotlarning oxiri qorin tomonda uning o’rta chizig’i bo’ylab uchrashadi. Qanotlarning boshlang’ichlari qorin bo’g’imlarining to’rtinchisigacha cho’zilib boradi, ikkinchi va uchinchi ko’krak bo’g’imlarining pastki tomoniga joylashgan ikkinchi va uchinchi juft oyoqlar boshlang’ichini qoplab turadi. Endigina paydo bo’lgan g’umbakning har xil o’simtalarini nina uchi bilan ko’tarib ko’rish va ajratib olish mumkin;biroq tez va po’st tashlash vaqtida paydo bo’ladigan, hasharotni ho’llab to’radigan suyuqlikning qurib qolishi sababli qoplam anchagina qattiq bo’lib qoladi. G’umbakning qorin qismi to’qqiz bo’g’imdan tuzilgan. Dastlabki uch bo’g’im faqat orqa tomondan ko’rinadi, chunki qorin tomondan ularni qanot boshlang’ichlari yopib turadi. Sakkizinchi bo’g’imda qorin tomonda turadigan organ bor, bu organ yordamida g’umbakning jinsini aniqlash mumkin. Erkak g’umbaklarda bu organ dumaloq qo’ng’ir rangli dog’ bo’lib, u bo’g’imning opqa chetiga yaqin joylashgan; urg’ochi g’umbaklarning esa korin tomon bo’g’imi bir-biriga tegib turadigan ikkita yumaloq xitin plastinkadan iborat bo’lib, bu ko’rinish jihatdan yuqorida joylashgan qanotlarning boshlang’ichlariga o’xshaydi. Yosh g’umbaklarda bu farqlar juda yaxshi ko’rinib to’radi. G’umbak tanasida olti juft nafas teshigi ko’rinib turadi, ular g’umbak tanasining yon tomonlaridagi uchinchi bo’g’imdan sakkizinchi bo’g’imgacha joylashgan xira, deyarli qora rangli tor tirqish (darz) ko’rinishida bo’ladi. Sakkizinchi bo’g’imdan oxirgi juft bo’g’im anchagina degeneratsiyalashgan (aynigan), yopiq bo’lib, kapalaklarda butunlay yo’qolib ketadi. Ko’rinib turadigan bu nafas teshiklaridan tashqari, qanot boshlang’ichlari ostida birinchi ko’krak bo’g’imida -ishlab turadigan bir juft va birinchi qorin bo’g’imida ishlamaydigan bir juft nafas teshigi bor. 83-rasm.Tut ipak qurtining g’umbagining turli tomondan kurinishi [27]

B-Qorin tomonidan ko’rinishi. 1– bosh V-Yon tomonidan ko’rinishi. 1 - 3 – 2- mo’ylovlar. 3 -birinchi juft oyoqlar ko’krak va 1-9 qorin bo’g’imlari. .4- ikkinchi juft oyoqlar; 5-10-qanotlar;6- uchinchi juft nt- nafas teshigi; oyoqlar; 7-ko’zcha, 8- yuqorigi lab; 9- pastki jag’; Ipak qurtining rivojlanish davrida har bir bosqich o’zining ma’lum vazifalar kompleksini bajaradi. Tabiiyki, ipak qurti tanasining ichki va tashqi tuzilishi har bir bosqichda shu bosqich uchun xos bo’lgan vazifalarning bajarilishini ta’min etib turishi kerak. Qurt – ipak qurti rivojlanishining oziqlanish bosqichidir, uning asosiy vazifasi boshqa - oziqlanmaydigan bosqichlarda g’umbaklik, kapalaklik va urug’lik bosqichlarida uning hayot faoliyati uchun zarur bo’lgan oziq moddalarni to’plashdan iboratdir. Qurtning yana bir muhim vazifasi pilla o’rash bo’lib, buning uchun juda ko’p miqdorda ipak talab etiladi. Shuning uchun ham ipak qurtining ovqat hazm qilish, oziq moddalar to’plash va ipak hosil qilish organlari yaxshi rivojlangan, unga soxta oyoqlar va juda rivojlangan og’iz qismlari, tarmoqlangan nafas olish tizimi va kuchli muskullar zarur bo’lgan. 1 - orqa tomon dan ko‘rinishi 2 - qorin tomon dan ko‘rinishi 3 - yon tomondan ko‘rinishi

84-rasm.Tut ipak qurti g’umbaklarining urg’ochilari (♀) va erkaklari(♂) ning morfologik belgilarini kurinishi. Kapalakda holat boshqacharoq: oziqlanmaydigan bo’lganidan unga ovqat hazm qilish organlari kerak emas, ilashuvchi soxta oyoqlarga ham ehtiyoj yo’q, ipak ajratuvchi bezlar o’z vazifalarini ado etib bo’lgan, kapalakka bu ham kerak emas. Ammo kapalakka yaxshi rivojlangan ko’krak oyoqlap, qanotlar va mo’ylovlar bo’lishi kerak, eng muhimi, kapalak urug’langan tuxum qo’yishi, har bir tirik organizmning asosiy vazifasini bajarishi - turni davom ettirishi kerak. Agar qurtning tanasida ichak va ipak ajratuvchi bez eng ko’p joy egallasa, urg’ochi kapalak tana bo’shlig’ining juda katta qismi tuxumdonlar-ichida tuxumlari bor naychalar bilan band. Bu o’zgarishlarning hammasi metamorfoz vaqtida sodir bo’ladi. Metamorfozning uchta davri bo’lib, birinchi davrida ipak qurtining kelajakda kapalakka kerak bo’lmaydigan organlari emiriladi; bu davr qurt hayotining oxirgi kunlaridan u g’umbakka aylangunicha davom etadi. Ikkinchi davrda - qurtning g’umbakka aylanish uchun po’st tashlagandan kapalakning tashqi qoplamlari hosil bo’la boshlashgacha bo’lgan davrda eski to’qimalarning parchalanish jarayonlari tugallanadi, yangilari hosil bo’ladi, qurtning parchalanib ketgan muskullari o’rniga kapalakning muskullari paydo bo’ladi; qanotlar, mo’ylovlar, ko’zlar va xokazolar hosil bo’lish jarayoni boshlanadi, jinsiy organlarning shakllanish jarayoni juda jadal boradi. Uchinchi davrda kapalakning tashqi qoplamlari hosil bo’la boshlagandan g’umbakning kapalakka aylanishi uchun po’st tashlash vaqtigacha to’qima va hujayralarning o’z vazifalariga muvofiq ravishda shakllanishi tugallanadi, muskullarda ko’ndalang yo’llar hosil

bo’ladi, po’stning hujayralarida kapalakning tashqi qoplamlarini hosil qiluvchi kutikula ajratib chiqarish qobiliyati yangidan paydo bo’ladi. Traxeya tizimi, o’z faoliyatini to’xtatmagan holda qayta tuziladi, ammo nafas olish ancha kuchsizlanadi, traxeyalardagi havo zahirasi juda kamayib ketadi. Bu narsa juda katta amaliy ahamiyatga ega: urug’ zavodlarida g’umbagi tirik pillalarni saqlashda ularga doimiy ravishda sof havo kelib turishi to’g’risida alohida g’amxo’rlik qilib turish kerak. Agar ipak qurti yangi havo olmay, traxeyalardagi zahira havo hisobiga 5 soatgacha yashay olsa, g’umbakda bunday zahira yo’qligidan u ozgina vaqt yangi havosiz qolsa, bu narsa uning hayot faoliyatiga ta’sir qiladi. Nafas olish koeffitsienti 0, 64 dan (20°C da) 0, 81 gacha (28°Cda) bo’lganda bir kg g’umbak o’rta hisobda bir soat mobaynida 300 - 400 ml kislorod yutib, 200 - 300 ml karbonat angidrid chiqaradi. Pillalar urug’ zavodlarda qalin uyum- uyum saqlansa, g’umbaklarga yangi havo kirmay qoladi va ular ajratgan karbonat angidridning chiqib ketishi qiyinlashadi, shu bilan birga havo tarkibidagi kislorod 15% gacha kamayganda (odatda, havoning tarkibida 20% kislorod bo’ladi) g’umbaklarga kislorod etishmay qoladi, bu narsa - ularning hayot faoliyati pasayishi va hosildorligi kamayishiga olib keladi. G’umbakning nafas olish intensivligi bosqichi boshlangan vadtdan to oxirigacha 86-rasmda ko’rsatilgan, V simon egri chiziq shaklida o’zgarib boradi. Nafas olishning intensiv ravishda borishi va nafas koeffitsientiga pillalarning qalin qavat qilib uyub qo’yilishidan tashqari pillalar saqlanadigan joy havosining harorati va nisbiy namligiga bevosita ta’sir etadi. Oq pilla o’raydigan zot uchun pillalarini harorati 25 – 27°C va nisbiy namligi 65 - 70% bo’lgan joylarda 2-3 qavat qilib saqlash optimal sharoit hisoblanadi.

85-rasm. Tut ipak qurti g’umbaklarining har xil haroratda kislorod iste’mol qilishi (gorizontal bo’ylab g’umbaklarning 20, 24, 26, 27, 28, 30 va 34 o haroratlarda rivojlanish kunlari, vertikal bo’ylab esa g’umbaklarning bir gramm tirik vazni hisobiga bir soat mobaynida necha mikrolitr kislorod yutishi ko’rsatilgan.) Metamorfoz davr boshlarida qanotlar boshlang’ichidan ikki qavat hujayralar hosil bo’lib, bu qavatlar oralig’ida bo’shliq bo’ladi. Shundan keyin har qaysi qavat ostida yupqa parda paydo bo’ladi, bo’shliq esa gemolimfa bilan to’ladi.Qanotlar rivojlanib borgan sari hujayralardan o’simtalar tarmoqlanib chiqadi, bu o’simtalardan tangachalar hosil bo’ladi.Tangachalar hosil bo’lgandan keyin hujayralarning o’zi nobud bo’ladi, ularning o’rtasida xitin tuzilmalar qoladi. Hali rivojlanishda davom etayotgan qanotlar g’umbakning tashqi qoplamlari ostida buklangan holatda bo’ladi, pilladan kapalak chiqqandan keyin qanotlar yoziladi. Nerv zanjiri qisqaradi: ikkinchi, uchinchi ko’krak bo’g’imlari va yettinchi - sakkizinchi qorin bo’g’imining nerv tugunchalari bir-biriga qo’shiladi, birinchi,

to’rtinchi va oltinchi qorin bo’g’imlariniig nerv tugunlari esa butunlay yo’qolib ketadi. Ichak to’qimalari, asosan, qurtning g’umbakka aylanish uchun po’st tashlash vaqtida chiqarib yuboriladi, ularning qoldiqlari esa ichkarida bo’ladigan «qo’ng’ir tanacha» hosil qiladi. Ipak qurti ichagi o’rta bo’limining oxirlariga halqa shaklida joylashgan tiklanuvchi to’qimalardan kapalakning so’ruvchi oshqozoni va orqa ichakning uchi berk xaltachasi hosil bo’ladi; metamorfoz jarayoni vaqida bu xaltachada oqsil almashinuvi mahsulotlari to’planadi, bu mahsulotlar asta-sekin quyuqlashib boruvchi qizil-qo’ng’ir rangli suyuqlik bo’lib, tarkibida siydik kislota bo’ladi. G’umbaklarning ichagida barg qoldiqlari va bakteriyalarning borligi, qurtning kasal yoki zaif (kam quvvat) bo’lganligidan dalolat beradi, chunki sog’lom qurt pilla o’rash oldidan ichagini butunlay bo’shatadi. Metamorfoz davri boshlanishi ipak qurti gemolimfasiga halqum usti nerv tugunlarida ishlanib chiqadigan maxsus moddalar - gormonlar ajralib tushishi bilan belgilanadi. Ipak qurtining chiqarish organlari to’g’risidagi material bayon yetilganda bu haqda batafsil gapirib o’tganmiz. Gemolimfaga bu gormonlar tushishi bilan gistoliz jarayoni- to’qimalar emirilishi boshlanadi. Gistoliz jarayoni qon hujayralari ishtirokida ham, ularsiz ham borishi mumkin. Gistoliz protsessi qon hujayralari ishtirokida borganda fagotsitlar o’z psevdopodiylari bilan qurtlar maxsus organlarining to’qimalarini yemirib, qismlarga bo’lib tashlaydi, bu bo’laklarini o’z ichiga qamrab olib, hazm qilib yuboradi. Hazm qilingan bu mahsulotlar gemolimfaga tushadi va oziq moddalar sifatida yoki kapalakda yangi organlarning paydo bo’lishida foydalaniladi, yo bo’lmasa, g’umbak va kapalaklarning hayoti uchun ishlatiladi. Yangi organlar embrional-imma-gial disklardan rivojlanadi, bu disklar ipak qurti tanasining har xil qismlaridagi hujayralar to’plamidan iboratdir. Ipak qurtlari o’sayotganda hali ularda hech narsa ko’rinmaydi, ammo metamorfoz jarayoni boshlanishi bilan yangi organlar tez rivojlanadi va (ipak qurtida bo’lmagan) kapalak organlariga aylanadi. Gistoliz jarayoni qon hujayralari ishtirokisiz borganda ipak qurtlaridagi mavjud organlar, masalan, ko’krak oyoqlar qisman

qayta tuziladi, bunda bunday organlarning ba’zi qismlari emiriladi, boshqa ba’zilari esa immagial hujayralardan yangidan hosil bo’ladi yoki qayta tuziladi va yosharadi. Gistogenezning bu barcha jarayonlari yangi organlar hosil bo’lishi- g’umbakning kapalakka aylanish uchun po’st tashlash vaqtiga kelib tugallanadi. Pilla o’rash va metamorfoz jarayonlari ipak qurti orgazimini anchagina o’zgartirib yuboradi. Hammadan avval, ular juda ko’p suv yo’qotadi.Agar ipak qurtida 80% ga yaqin suv bo’lsa, g’umbagi tirik pillada faqat 70% dan salgina ortiqroq suv bo’ladi. Nafas olish xarakteri ham o’zgaradi: pilla o’rash davrida ajralib chiqadigan karbonat angidridning miqdori ortadi, keyin juda kamayib ketadi va g’umbaklik davrining o’rtalariga kelib, juda ham ozayib qoladi, ammo g’umbakning kapalakka aylanish uchun po’st tashlashi oldidan nafas olish yana tezlashadi va bu pust tashlash vaqtida ajralib chiqadigan karbonat angidridning miqdori qurtning g’umbakka aylanishi uchun po’st tashlash vaqtida ajralib chiqadigan karbonat angidridga qaraganda 5 - 10% ortiq bo’ladi. Nafas olish tezligining pasayib ketishi ayni holda gistoliz va gistogenez jarayonlari aktivligining pasayib ketish ko’rsatkichi bo’la olmaydi, bu holda oksidlanish-qaytarilish jarayonlari faqat nafas olish vaqtida kiradigan havo kislorodi hisobiga emas, balki tananing moddalari tarkibidagi kisloroddan foydalanish bilan ularning anaerob yo’li hisobiga ham boradi. Asosiy organik moddalarning nisbati ham o’zgaradi. Tut ipak qurti tanasidagi quruq moddaning tarkibi (% hisobida) 15-jadval Oqsil Yog’ Uglevodlar Bir kunlik g’umbak 52, 3 31, 1 8, 6 Bir kunlik kapalak 63, 4 24, 3 6, 5 Azotning absolyut miqdori birmuncha boshqacharoq ko’rinishda bo’ladi(100 ipak qurtiga, g hisobida); Yetilgan ipak qurtida 4, 79 G’umbakda Pillada 1, 76 2, 96

Kapalakda 1, 39 Bu raqamlarni ko’rib chiqib, shu narsani nazarda tutish kerakki, azotli birikmalar, asosan, ipak hosil qilishga sarflanar ekan; ipak qurti oqsilning yarmiga yaqini ipak oqsiliga aylanadi; ipak oksili tarkibida 87, 5% quruq modda bor, bu moddaning 98, 8% i oqsil va faqat 1, 19% i kuldir. Kapalakning gemolimfasida ipak hosil qilish uchun ketgan aminokislotalar anchagina kam: 16- jadval Aminakislotalar Qurt Kapalak Glitsin 10, 2 3, 5 Alanii 8, 7 3, 2 Tirozin 4, 3 1, 6 Metamorfoz vaqtida oqsillarning azotli qismini Mal’pigiev naychalari kapalak ichagining uchi berk xaltachasiga ajratib chiqaradi. Yog’ ham solishtirma miqdori, ham absolyut vazni jihatidan anchagina kamayadi, chunki u g’umbak nafas olish jarayonida boshqa moddalarga qaraganda ko’proq oksidlanadi. Metamorfoz vaqtida yog’ning dastlabki zapasidan 35% ga yaqini sarflanadi. Shunday qilib, oqsilli moddalar hammadan ko’p sarf bo’ladi, ammo bu sarf har xil bo’ladi, ya’ni ba’zi oqsilli birikmalar ko’p, boshqa ba’zilari esa kam sarflanadi. Xuddi shuningdek, uglevodlar sarfi ham juda katta. Ipak qurti pilla o’rash oldidan ko’p, ya’ni quruq moddaning 20% i miqdorida uglevod zahirasi to’playdi, kapalakda esa uglevodning miqdori 6, 5% gacha kamayib ketadi. Shularning hammasi birgalikda g’umbak va kapalak vaznining ipak qurti vazniga qaraganda anchagina kamayib ketishiga sabab bo’ladi: g’umbakning vazni 50% ga yaqin, kapalakniki esa 20 - 30% bo’ladi. Asosiy vazn pilla o’rash va kapalakka aylanish uchun po’st tashlash vaqtida kamayadi.

Ipagi tortishga mo’ljallangan pillalarning g’umbagi kapalakka aylanish va pilladan chiqishining oldini olish uchun (kapalak chiqqan pillalar ipak tortishga yaramaydi) g’umbaklar o’ldiriladi va quritiladi. Pilla o’rash davri boshlanishdan to kapalakka aylanguncha ipak qurti vaznining o’zgarishi (erkak va urg’ochi qurtlar bo’yicha o’rta hisobda) 17-jadval Rivojlanis h bosqichi Dasta ga kirishi Pilla o’ray boshla sh Pilla o’rab bo’lis h Po’st tashlashd an oldingi pauza Po’st tashla sh 2 kunlik g’umb ak 4 kunlik g’umb ak Bitta indi- vidning vazni (g hisobida) 4, 5 3, 6 3, 3 2, 7 2, 6 2, 5 2, 2 2, 1 G’umbakning vazni quruq pilla vaznining, taxminan, yarmiga to’g’ri keladi. G’umbak tarki-bidagi yog’ (g’umbak vaznining 25 % iga yaqini) sovun tayyorlash uchun, kunjarasi (g’umbak eti) esa o’g’it sifatida foydalanilishi mumkin, chunki uning tarkibida 11 % azot va eng ko’p miqdor fosfat kislota, kaliy hamda ohak bo’ladi. 86.rasm. 1-2-3-4, Pilla o’rab bo’lgan qurtni g’umbakka aylanish jarayoni 1 2 3 4

Qimmatbaho mo’yna beradigan hayvonlar - tulkilar, savsarlar, sobollarni quritilgan g’umbaklar bilan boqish ularning go’sht o’rnini bosa oladigan qimmatli oziq ekanligini ko’rsatdi; bir kg g’umbakning oziqaviy qiymati 2, 5 kg go’sht ning o’rnini bosadi. G’umbaklardan hayvonotchilik fermalarida shundanfoydalanish butun mamlakatda har yili minglab tonna go’shtni iqtisod qilish imkoniyatini beradi.

O’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savollar. 1.Tut ipak qurtining pilla o’rash biodinamikasi nimadan iborat? 2.Pilla o’rash jarayonini tavsiflab bering: «sakkizlik», «sinusoidal egri chiziq», «to’g’ri o’tish» va «egri-bugri o’tishlar nima; «paket» nima? 3.Pillaning har xil joyida o’ralgan paketlar bir-biridan nimalar bilan farq qiladi va pilladan ipak tortishga bular qanday ta’sir ko’rsatadi? 4.Harorat ko’tarilganda yoki pasayganda sakkizliklar va sinusoidal egri chiziqlarning kattakichikligi nima uchun o’zgaradi? Ipak tolasining yo’g’on- ingichka bo’lishiga bu qanday ta’sir ko’rsatadi? 5.Pilla o’rash sharoiti uning shakliga qanday ta’sir etadi; nuqsonli pillalarni o’ralishiga sabab? Pillalarning zot belgilari (shakli, rangi, katta-kichikligi, vazni va hokazolar) qanday? 6.Qurt boqish sharoiti pillalarning ba’zi xossalariga qanday ta’sir etadi? 7.Pillalarning texnologik xossalari qurt boqish va pilla o’rash sharoitiga bogliq ekanligini aytib bering! Pillaning biologik roli nimalardan iborat? 8.G’umbak hosil bo’lishi va g’umbakning tashqi ko’rinishini bayon eting. 9.Ipak qurtining kapalakka aylanishida sodir bo’ladigan jarayonini va bu jarayonida g’umbakning roli qanday ekanligini so’zlab bering. 10 Metamorfoz jarayonida ipak qurtining qanday organ va to’qimalari yemiriladi, kapalakning hayoti uchun zarur bo’lgan qanday yangi organlar vujudga keladi? 11.G’umbaklarda bo’ladigan moddalar almashinuvi va ular tanasi kimyoviy tarkibining ipak qurtlarinikiga nisbatan o’zgarishini aytib bering. 12. G’umbak tanasidagi yog’ning miqdori va undan foydalanish imkonnyatlari to’g’risida so’zlab bering.

Похожие

Tut ipak qurtining kapalagi haqida

Tut ipak qurtining chiqarish organlari. Tut ipak qurtining ipak ajratuvchi bezlari

Tut ipak qurtining nafas olish tizimi. Tut ipak qurtining muskullari

Tut ipak qurtining sezgi organlari. Tut ipak qurtining ichki sekretsiya organlari

Tut ipak qurtining rivojlanish bosqichlari