To’qimachilik va yengil sanoat korxonalarida ishlab chiqarish gigienasi va mehnat sanitariyasi - Текстиль - Рефераты

To’qimachilik va yengil sanoat korxonalarida ishlab chiqarish gigienasi va mehnat sanitariyasi

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

295 KB

To’qimachilik va yengil sanoat korxonalarida ishlab chiqarish gigienasi va mehnat sanitariyasi Reja: 1. Ishlab chiqarish muhitining mikroiqlim sharoitlari 2. To’qimachilik, paxta, ipak ishlab chiqarish va yengil sanoatidagi korxonalarida sexlarni shamollatish, mo’tadillash va isitish 3. Sex havosi tozaligining mehnat sharoitiga ta’siri va zararli moddalarning yo’l kuysa bo’ladigan konsentratsiyasi (YKBK) haqida tushuncha 7. Shaxsiy himoya vositalari va ularga qo’yiladigan talablar. Nafas a’zolarining himoya qilish vositalari 8. To’qimachilik, paxta, ipak ishlab chiqarish va yengil sanoat korxonalari xududlarining sanitariya obodonchiligi va sanitariya-maishiy binolari

1. Ishlab chiqarish muhitining mikroiqlim sharoitlari. Ish jarayonlarining va atrof-muhitning ishchilar organizmiga ta’sirini o’rganadigan fan mehnat gigiyenasi deyiladi. Mehnat gigiyenasini qo’llash natijasida qulay ish sharoitlarni yarata oladigan, mehnat unumdorligini oshira oladigan, kasbiy kasalliklarni kamaytira oladigan yoki butunlay yuk kila oladigan sanitariya, gigiyena va davolash profilaktik tadbirlari ishlab chiqiladi. Ma’lumki, ish jarayonida kishi organizmiga tashki muhit salbiy ta’sir qilishi, ayni paytda ayrim a’zolar charchashi xam mumkin. Organizmning charchashi ikki xil bo’ladi: - tez charchash, bu ishga kunikma hosil kilinmaganda yoki og’ir jismoniy ish bajarishdan kelib chiqadi. Bunday charchash ish tugagandan sung tezda utib ketadi. - sekin-asta rivojlanib boruvchi charchash, mehnat qobiliyatining asta-sekin pasayishiga olib keladi. Bu xil charchash uzoq vaqt va xamisha bir xil (monoton) ishlarni bajarish natijasida yuzaga kelib, kishi organizmini puturdan ketkazadi. Ish joylaridagi mikroiqlim omillarini - harorat, nisbiy namlik, havoning tezligi hamda atmosfera bosimi tashkil etadi. Bunday muhit kishi organizmiga salbiy ta’sir qilib, uni sovutib yoki kizitib yuboradi. Bundan tashqari organizmdan chiqadigan issiqlik kishi bajarayotgan ishning jadalligiga xam bog’liq. Kishi organizmining meyoriy harorati 36-37 0 S bo’ladi. Organizm uzi uchun zarur bo’lgan haroratni ta’minlab turish qobiliyatiga ega. Organizmning bu xususiyati “haroratni rostlash” deb ataladi. Masalan, biz sovkotsak kaltiraymiz, bu musqo’llarning ish bajarishi natijasida energiya chiqarishidir. Kizib ketsak, terlaymiz, bu ortiqcha issiqlikni tashki muhitga berish va shu orqali organizm haroratini ma’lum miqdorda saqlab turishdir. Ma’lum og’irlikdagi jismoniy mehnat bilan band bo’lgan kishi uzini yaxshi xis qilishi, ya’ni u kizib ketmasligi, yoki sovkotmasligi uchun mikroiqlim sharoitlari ma’lum darajada bir-biri bilan uzaro bog’liq bo’lishi kerak. Bunday sharoitlarni

komfort sharoitlar deyiladi. Bu sharoitlarni yaratish GOST 12.1.005-76 “Ish zonasining havosiga umumiy sanitariya-texnika talablari” bilan belgilanadi. Berilgan ish turi uchun komfort (eng makbul) sharoit issiqlik balansi ta’min etilgandagina bo’lishi mumkin. Issiqlik balansi quyidagi formula bilan ifodalanadi: Q=Q ´ +Q ³ +Q n +Q b +Q µ . Bu yerda: Q ´ - kiyimning issiqlik o’tkazuvchanligi; Q ê - badan atrofidagi konveksiya; Q í - atrof-yuzalariga nurlanish; Q á - balanddan chikayotgan namlikning bug’lanishi; Q µ - nafas olayotgan havoni isitish. Sex havosining harorati yuqori bo’lganda kon tomirlar kengayib, teriga kon meyorlaridan kup kela boshlaydi va atrof-muhitga issiqlik uzatish birmuncha kupayadi. Bu xol sex havosining harorati 30-35 0 S dan yuqori bo’lganda tuxtaydi. Kishi terlaydi, buning natijasida organizm uchun zarur bo’lgan tuzlar xam ter bilan chikib ketadi. Shuning uchun issiq sexlarda sal shurlangan gaz suvlar beriladi. Sexdagi havo harorati pasayganda, kon tomirlar torayib, teriga konning kelishi susayadi va tananing tashki muhitga issiqlik berishi kamayadi. Shunday qilib, kishi uzini ish sharoitida yaxshi xis qilishi uchun harorat, nisbiy namlik va havo harakati tezligining ma’lum uygunligi zarur ekan. Tananing haroratini rostlashda sex havosining namligi katta ta’sir kursatadi. Yuqori nisbiy namlik (  >85%) terning bug’lanishining kamayishiga olib kelsa, juda past nisbiy namlik (  <20%) nafas yo’llari shillik pardasining kurib qolishiga olib keladi. Namlikning eng makbul qiymati 40-60% deb kabul qilingan, lekin to’qimachilik korxonalarida texnologik jarayon talablari nisbiy namlikning o’zgarishiga olib keladi. Ayni paytda xar qanday sharoitda xam birinchi navbatda inson salomatligi, uning mehnatini muhofaza qilish muammosi kuyilishi kerak. Ish joylarida havoning harakati ish sharoitini yaxshilashning muhim omillaridan hisoblanadi. Issiqlik yuqori bo’lgan sexlarda havoning harakati organizmdan

chiqadigan issiqlikni atrof-muhitga berilishini yaxshilaydi va aksincha sovuq sexlarda organizmga salbiy ta’sir qiladi. Havoning odam uchun sezilarli minimal tezligi 0,2 m/s hisoblanadi. Yilning sovuq paytlarida havoning tezligi 0,2-0,5 m/s, issiq kunlarida esa 0,2-1,0 m/s bo’lishini tavsiya etilgan. Issiq sexlarda bu tezlik 3,5 m/s gacha oshirilishi mumkin. Sexda havo tezligini tanlashda uning texnologik jarayonga xalakit bermasligini va zararli moddalarni o’chirib sexga tarkatmasligini xam hisobga olish kerak. Davlat sanitariya nazoratining tavsiyasiga kura ish joylarida yo’l kuyish mumkin bo’lgan havo harakatining tezligi ish joyining haroratiga quyidagicha bog’lanadi. 1-jadval. Ish joyidagi harorat, 0 C Ish joyida yo’l kuyish mumkin bo’lgan havoning harakat tezligi, m/s 16-20 0,25 gacha 22-23 0,25-0,3 24-25 0,4-0,6 26-27 0,7-1,0 28-30 1,1-1,3 Sexlarda toifasi turlicha bo’lgan ishlarda mikroiqlim sharoitining komfort qiymatlari xar xil bo’ladi. Masalan, yengil va og’ir toifali ish bajarish paytida komfort sharoit qiymatlari quyidagi jadvalda keltirilgan. 2-jadval. Meteorologik sharoitlar Kishi tinch t u rgan xolda Kishi og’ir ish bajarayotgan xolda Havo harakati tezligi, m/s 0 2 Havoning harorati t, 0 S 18 14 Havoning nisbiy namligi  , % 50 40

Inson tomonidan bajariladigan barcha ishlar jismoniy mehnatning og’irlik darajasi turlicha bo’lganda uning organizmi sarflaydigan quvvatga qarab uch toifaga bo’linadi: I toifa - yengil jismoniy ishlar; bunday ishlarda inson sarflaydigan quvvat 175 Vt (175 J/s) dan oshmaydi. Mazkur ishlar utirib, tik turib yoki yurib bajariladi va doimiy jimsoniy zurikishni yoki og’ir narsalarni kutarish va tashishni talab kilmaydi; II a-toifa - odam tik turib, yurib amalga oshiradigan, bunda 175-233 Vt (175- 233 J/s) quvvat sarflaydigan jismoniy ishlar. Bu toifaga pilla tortish korxonasining asosiy sexlarida bajariladigan ishlar kiradi; Ishlar toifasi Ochiq issiqlikning ortiqligi quyidagicha bo ’ lganda havoning harakatlanish tezligi , m / s Ochiq issiqlikning ortiqligi quyidagicha bo’lganda havoning harorati, 0 C H arora t, 0 C Nisbiy namlik, % kam ancha k o’ p kam ancha k o’ p I IIa IIb III 0,2...0,5 0,2...0,5 0,3...0,7 0,3...0,7 0,2...0,5 0,5...1,0 Tashki havodan ko ’ pi bilan 3 0 C ortiq , ammo 30 0 C dan yuqori emas Tashqi havodan ko ’ pi bilan 3 0 C ortiq , ammo 28 0 C dan yuqori emas Tashki havodan ko ’ pi bilan 5 0 C ortiq , ammo 30 0 C dan yuqori emas Tashqi havodan ko ’ pi bilan 3 0 C ortiq , ammo 30 0 C 28 27 26 25 24 va bunda n past 55 60 65 70 75

dan yuqori emas II b-toifa - fakat yurib va tik turib bajariladigan, uncha og’ir bo’lmagan (10 kg gacha) narasalarni kutarish bilan bog’liq bo’lgan va bunda 233-290 Vt (230-295 J/s) quvvat bilan sarflanadigan o’rtacha og’irlikdagi jismoniy ishlar. Bu toifaga ipak yigirish korxonalarining asosiy sexlaridagi ishlar kiradi; III toifa - doimiy jismoniy zurikish bilan, shuningdek ancha og’ir (10 kg dan og’ir) narsalarni kutarish va tashish bilan bog’liq bo’lgan, bunda 290 Vt (295 j/s) dan ziyod quvvat sarflanadigan og’ir jismoniy ishlar. Havoni mo’tadillash sistemasi turgun ishlayotganida eng makbul parametrlar saqlab turilishi kerak. Yilning sovuq va o’tish davri uchun esa 3- jadvalda keltirilgan. 3-jadval. Yilning sovuq va o’tish davri uchun ish mintaqasidagi meteorologik sharoitning ruxsat etilgan parametrlari. Ishlar toifasi Havoning harorati, 0 C Havoning harakatlanish tezligi, m/s ko’pi bilan Havoning harorati, 0 C I IIa IIb III 19...25 17...23 15...21 13...19 0,2 0,3 0,4 0,5 15...26 13...24 13...24 12...19 Xonalar uchun belgilanadigan meteorologik sharoit va havoning tozaligi qurilish meyorlari va koidalari SNiP P-04-05.87 da kelitiriladigan tashki havoning A,B,V parametrlariga mos bo’lishi kerak. Pilla tortish sexlaridagi texnologik jarayonlarda ancha miqdorda namlik ajralib chiqadi. Havoning namligi yuqori bo’lganda harorat xam yuqori bo’ladi. Bunday sharoitda insonning

termoregulatsiyasi juda kiyinlashadi, chunki havoning yuqori haroratida issiqlik uzatilishi va issiqlik nurlanishi kam bo’ladi, haroratning yuqoriligi tufayli, shuningdek teri sirtidan namlikning bug’lanishi xam kiyinlashadi. Shunday qilib yuqori harorat va yuqori namlik birgalikda ishlovchilarning kayfiyati va sog’lig’iga juda yomon ta’sir kursatadi. Ipakchilik sanoatining turli korxonalaridagi ruxsat etilgan harorat- namlikning qiymatlari 4-jadvalda keltirilgan. 4-jadval. Ipakchilik fabrikalarining turli bo’limlari uchun ruxsat etilgan harorat-namlikning qiymatlari. Bo’lim yoki xona Yil davri Sovuq o’tish davri Issiq davr harorat, 0 S nisbiy namlik, % harorat, 0 S nisbiy namlik, % Pilla tortish fabrikalari 1. Pillalarni saralash bo’limi 18...20 meyor bel- gilanmagan 28...30 meyor bel- gilanmagan 2. Pillalarni chuvatish bo’limi 20...24 kґpi bilan 70 28...30 70-60 3. Laboratoriya 18...22 70-80 22...25 70-60 4. Ipak xonasi 18...22 70-60 22...25 70-60 5. Chi q indilarni qayta ishlash bo’limi 22...36 70-60 28...30 70-60 Ipak yigirish fabrikalari Urash sexi 6. Tortish bo’limi 20...22 65-60 26...28 65-60 7. Yigishtirish sexi 18...20 65-60 26...28 65-60 8. Ivitish xonasi 18...20 70-65 26...28 65-60 9. Gumbaklar saqlash xonasi 16...20 60-50 26...28 60-50 10. Tayyor maxsulot omborxonasi 18...20 60-80 26...28 60-50 11. Laboratoriya 15...20 70-65 22...25 70-65

Ishlab chiqarish muhitining meteorologik sharoiti (havoning harorati, nisbiy namligi, harakatlanish tezligi, barometrik bosim) tegishlicha o’lchov apparatlari yordamida nazorat qilinadi. Asmanning aspiratsion psixrometridan nazorat asbobi sifatida foydalaniladi. Unda Ikkala termometrning rezervuarlari metall naychalar ichiga joylangan (4- rasm). Bu naychalar orqali ventilyator yordamida o’zgarmas tezlik (2 m/s) bilan havo suriladi. Metall naychalar termometrlarni nurli issiqlikdan himoyalaydi, shu tufayli mazkur asbob bilan namlikni aniqlashda havoning harakatlanish tezligi o’zgarib turishi yoki nurli issiq ta’sir etishi oqibatida kelib chiqadigan xatoliklarga chek kuyadi. Namlikni Asmanning aspiratsion psixrometri bilan aniqlash uchun termometrning simobli sharchasini batist bilan shunday urash kerakki, matoning osilib tushgan uchlari bo’lmasin; asbobga kushib beriladigan pipetka yordamida matoni distillangan suv bilan xullash, ortiqcha suvni esa asbobni silkitish orqali yo’qotish, asbobni namlik o’lchanadigan joyga o’rnatish, ventilyatorni ishga tushirish, 4 minutdan sung ikkala termometrning kursatishlarini hisoblash zarur. Agar kuzatuvlar havoning past haroratida olib boriladigan bo’lsa, ventilyatorning ishlash muddatini 15-20 minutgacha uzaytirish lozim. Bayon etilgan asboblardan tashqari, haroratni kayd qilishga mo’ljallangan uziyozar asboblar - termograflardan (5-rasm, namlikni o’lchash uchun esa gigrograflardan (6-rasm) foydalaniladi. Bu asboblar havoning namligi va haroratini barabangan maxkamlangan maxsus kogoz tasmaga yozib boradi. Harorat va namlikning o’zgarishi egri chiziqlar bilan tasvirlanadi. Ikkala asbob sutkalik va xaftalik murvatli qilib tayyorlanadi. Uziyozar asboblar termometr va psixrometrlardan shunisi bilan farq qiladiki, ular avtomatik ishlaydi hamda havo harorati va namligini uzluksiz o’zgarishlarini kursatib turadi. Havo oqimlarini o’lchash. Ish urinlaridagi, havo kiradigan teshiklar va ochiq tirkishlardagi havoning harakatlanish tezligini o’lchash uchun anemometr deb

ataladigan asbob ishlatiladi. Ular parrakli va kosachali xillarga ajratiladi. Parrakli ASO-3 anemometri yassi kuraklari bo’lgan parrakdan tuzilgan. Kuraklar oqim ukiga nisbatan burchak ostida joylashtirilgan. Quvurdan yasalgan uk tarang tortilgan pulat torda aylanadi. gildirakning aylanma harakati chervyakli uzatma orqali korpus ichidagi hisoblash mexanizmiga uzatiladi. Hisoblagichning siferblati buylab millar harakatlanib havo oqimi bosib o’tgan yo’lning uzunligini metrda kayd qiladi. Parrakli anemometrlardan havoning kichik - 0,3 dan 5 m/s gacha tezligini o’lchash uchun foydalaniladi. Kosachali anemometr yarimsferalar shaklidagi to’rtta kosacha maxkamlangan xoch (krest) kurinishidagi gildirak 1 dan va siferblatli hisoblash mexanizmi joylashgan korpus 2 dan tuzilgan. O’lchash vaqtida gildirak uki havo oqimiga nisbatan perpendikulyar vaziyatda o’rnatiladi. Kosachali anemometrlar mustaxkamrok bo’lganidan ular havoning kattarok - 1,0 dan 50 m/s gacha tezliklarini o’lchash uchun ishlatiladi. Anemomterlar aerodinamik quvur ichidagi tarirovka kilinib, ularning ko’rsatkichlari namunaviy asbob bilan taqqoslanadi. Tarirovka qilib bo’lingandan sung xar bir asbob pasport va tarirovkalash grafigi bilan ta’minlanadi. Havoning tezligi ana shu grafik bo’yicha aniqlanadi. Havoning harakatlanish tezligini anemometr bilan o’lchashning moxiyati quyidagilardan iborat. Asbob hisoblagichini ishga tushirishdan avval millarning siferblatlardagi xolati yozib kuyiladi. Keyin anemometr havo oqimiga joylashtiriladi va gildirak doimiy tezlik bilan aylana boshlangandan sung ishga tushirish moslamasi yordamida hisoblagich ishga tushiriladi va ayni chogda sekundomer o’chiriladi, 2-3 min o’tgach, hisoblagich o’chiriladi va yana millarning siferblatdagi vaziyati yozib olinadi. O’lchashlarning oldingi va keyingi kursatishlar orasidagi farqni sinovning sekunddagi davom etish vaqtiga bo’lib qandaydir n kattalik aniqlanadi. Ana shu kattalik va tarirovkalash grafigidan foydalanib havoning harakatlanish tezligi

topiladi. Natija aniqrok chiqishi uchun xar bir nuqtada o’lchashni 2-3 marta takrorlash va o’rtacha qiymatni hisoblab chiqish maqsadga muvofikdir. Masalan, o’lchashning boshlanishida anemometr millari 120 bo’linmani, oxirida esa 264 bo’linmani kursatgan, o’lchash 120 sek davom etgan bulsin. U xolda bo’linmalarni sekunddagi soni (264-120):120 bo’lganda 1,2 bul/s ga teng bo’ladi. Anemometr pasportidan ordinatalar ukida 1,2 ga mos keluvchi nuqtani (A nuqta) topib, ana shu nuqtadan gorizontal chiziq o’tkazib uni tavsif chizigi bilan kesishtiramiz (B nuqta). B nuqtadan absissalar ukiga vertikal chiziq tushiramiz.(V nuqta) va shu yerda tezlik qiymatini (1,4 m/s) ukiymiz. 2. To’qimachilik, paxta, ipak ishlab chiqarish va yengil sanoatidagi korxonalarida sexlarni shamollatish, mo’tadillash va isitishi. Shamollatish ishlab chiqarish xonalaridagi havoni keragicha almashtirishni ta’minlaydi va ishlovchilar uchun hamda texnologik jarayonnning borishi uchun qulay sharoit yaratadi. Havoning harakatlanish usuliga kura tabiiy va mexaniq shamollatishlar bo’ladi. Tabiiy shamollatishda xonaga havo tabiiy kuchlar - gravitatsion (issiqlik) va shamol bosimi ta’sirida bo’ladi. Gravitatsion - sovuq va isigan havoning solishtirma og’irliklaridagi farq natijasida yuzaga keluvchi bosim. Pilla tortish korxonalari xonalarini tabiiy shamollatishni hisoblab chiqish uchun bizga ma’lum bo’lgan turli satxlarda ikkita ochiq tuynugi (masalan, deraza va eshik urinlari) bo’lgan binoning issiqlik bosimini hisoblash usulini qo’llash mumkin (4). Pastki tuynuk kesimining yuzi F 1 bilan, yuqorigi tuynukniki esa F 2 bilan belgilanadi (17-rasm). Pastki va yuqorigi tuynuklar markazlari o’rtasidagi masofa (vertikaliga) h ga teng. Binodan tashqarida havoning harorati t 2 ga, zichligi esa  2 ga teng. Tabiiyki bino ichida havoning harorati bino tashqarisidan yuqorirok bo’ladi. Bu xolda tashki havoning zichligi bino ichidagi havonikidan kattarok bo’ladi.

Ma’lumki, zichligi kichikroq bo’lgan issiqroq havo yuqoridagi tuynukdan chikib ketadi, sovuqrok havo esa xonaga pastki tuynukdan kiradi. Binobarin, pastki tuynuk satxida bosim binodan tashqarida bino ichidagidan yuqorirok, yuqorigi tuynuk satxida esa bosim binodan tashqarida bino ichidagidan pastrok bo’ladi. Bino tashqarisida va ichida pastki tuynuk markazi satxidagi bosimlar farqi  R 1 bilan, yuqori tuynuk markazi satxidagi bosimlar farqi esa  R 2 bilan belgilanadi. Pastki tuynuk markazidan boshlanuvchi bosimlar farqi vektorini bino ichiga tomon, yuqorigi tuynuk markazidan boshlangan bosimlar farqi vektorini esa bino tashqarisiga tomon o’lchab kuyamiz. Vektorlar uchlarini to’g’ri chiziq bilan uzaro birlashtiramiz. Ichki va tashki havolar bosimlari farqining kattaligini hisob boshi sifatida tashki devor uki N-N ni olamiz. Bu xolda binoning balandligi bo’yicha bosimlar farqi epyurasini hosil qilamiz. Bino ichiga yunalgan bosim manfiy (minus); tashqariga yunalgan bosim esa musbat (plyus) bo’ladi. Bosimlar farqi nolga teng bo’lgan, ya’ni bino ichidagi bosim tashqaridagi bosimga teng bo’lgan joyda chegara borligi epyuradan kurinib turibdi. Bu teng bosimlar tekisligidir. Teng bosimlar tekisligidan pastda xonaga kavo kiradi, undan yuqorida esa havo tashqariga chiqadi. Pastki va yuqorigi tuynuk satxidagi, bino ichidagi va tashqarisidagi bosimlarning absolyut qiymatlarini topamiz. Teng bosimlar tekisligidan pastki tuynuk markazigacha bo’lgan masofani h 1 bilan, yuqorigi tuynuk markazigacha bo’lgan masofani esa h 2 bilan belgilaymiz. U xolda pastki tuynuk satxida havo bosimi bino ichida B+h 1 q  2 , binodan tashqarida esa - B+h 1 q  1 bo’ladi. Aytib o’tish kerakki, pastki tuynuk satxida havo bosimi binodan tashqarida ichidagidan kattarok bo’ladi. Demak, bosimlar farqi quyidagini tashkil etadi:  1 = B+h 1 q  1 ,- B-h 1 q  2 =h 1 q(  -  2 ). (3.1) Yuqoridagi tuynuk satxida havo bosimi bino ichida S-h 1 q  2 ga teng bo’ladi.

Ana shu satxda bino ichida bosim tashqaridagidan yuqorida bo’ladi. U xolda bosimlar farqi quyidagicha bo’ladi:  2 = B+h 2 q  2 ,- B-h 2 q  1 =h 2 q(  -  2 ). (3.2.)  1 va  2 kattaliklar pastki hamda yuqorigi tuynuklaridagi gravitatsion bosimlardir. (3.1.) va (3.2.) formulalaridan aniqlanadigan gravitatsion bosimlar statik bosimlar hisoblanadi. Ochiq tuynukda statik bosim dinamik bosimga utadi. Ana shu bosimlar o’rtasidagi bog’liqlik ushbu ko’rinishda yoziladi:Р v p  2 2 , (3.3.) bu yerda: v- tuynukda havoning harakat tezligi, m/s;  - tuynukda havoning zichligi, kg/m 3 . Tuynukda havoning harakat tezligi: V P  2  (3.4.) 3.3. formuladan, tuynukdan, tuynukda havoning sarflanishi esa G sekundda tengligidan aniqlash mumkin. G=  F  V  , (3.5.) bu yerda  - sarflanish koeffitsiyenti bo’lib, u tuynukdan utayoganda havoning kinetik energiyasi sarfini, ya’ni ichki hamda tashki ishklanishni va shu kabilarni hisobga oladi. Sarflanish koeffitsiyentining qiymati teshik kirralarining shakliga, devorning kalingini va boshqa omillarga bog’liq. U tajriba yo’li bilan aniqlanadi va 0 dan 1 gacha o’zgarib turadi. Batamom ochiq deraza va eshik urinlari hamda utkir kirrali tuynuklar uchun  =0,6-0,65; F- tuynuk kesimining yuzi, m 2 . (3.4.) va (3.5.) tenglamalarni e’tiborga olib, bir sekundagi havo sarfini aniqlash formulasini tuzamiz: G F P    2 . (3.6.) Pastki tuynuk orqali havo sarfi

G F P F hq 1 1 1 1 1 1 1 1 1 2 1 2 2           ` ( ) (3.7.) yuqoridagi tuynuk orqali havo sarfi esa G F P F h q 2 2 2 2 2 2 2 1 2 2 2 2           `2 ( ) (3.8.) h 1 va h 2 larni aniqlash uchun (3.7) hamda (3.8.) tenglamalardan foydalanamiz. Gaz muvozanati (balansi) G 1 -G 2 shartidan kelib chiqadi, (3.7) va (3.8) tenglamalarning ung qismlarini tenglashtirib ushbuga ega bulamiz:         11 1 1 2 1 2 2 2 1 2 2 2 2 F hq F h q     ( ) ( ) Tenglikning ikkala qismini kvadratga kutarib va bir xil qiymatlarni qisqartirib quyidagini topamiz:     12 12 1 1 22 22 2 2 F h F h  (3.9) 17 rasmdan ko ’ rinib turibdiki , h 1 + h 2 = h (3.10) h 2 = h - h 1 qiymatni (3.9) formulaga kuyib , h 1 kattalikka nisbatan yechsak , u xolda quyidagi hosil bo ’ ladi : h h F F 1 12 12 1 22 22 2 1           (3.11) Shu tarzda ushbuni xam hosil qilamiz : h h F F 2 22 22 2 12 12 1 1           (3.11) (3.11) va (3.12) tenglamalar teng bosimlar tekisligining joylashuvi kvadratdagi havo kiradigan va havo chiqadigan tuynuklar nisbatiga hamda tashki va ichki havo tekisliklari nisbatiga bog ’ liqligini kursatib turibdi . G F F hq F F              11 2 2 1 2 1 2 12 12 1 22 22 2 2 ( ) (3.13) hq (  1 -  2 ) kupaytma to ’ liq issiqlik bosim deyiladi . Uni  R ib bilan belgilab ushbuga ega bulamiz:  R ib =hq(  1 -  2 ) (3.14)

 R ib ni (3.13) tenglamaga kuyib, ushbuni hosil qilamiz:G F F Р F F иб          1 1 2 2 1 2 12 12 1 22 22 2 2 (3.15) (3.13) va (3.15) formulalar xonalar ichidagi berilgan tuynuklarda havo almashinuvi (gaz almashinuvi) ni fakat issiqlik bosimini hisobga olgan xolga aniqlash imkonini beradi. Shamol bosimi. Shamol binoning shamolga rupara tomonidan ta’sir kilgan havoning yuqori bosimi, shamolga teskari tomonidan ta’sir kilganda esa havoning past bosimi yuzaga keladi. Ortiqcha bosim “+” ishorasi bilan, past bosim esa “-“ ishorasi bilan, shamolning yo’nalishi strelka bilan, shamolning tezligi v sh - bilan kursatilgan. Ortiqcha bosimning yoki siyraklanishning kattaligi (Pa) ushbu formuladan aniqlanadi: Р аvш  2 2  (3.16) bu yerda: a - aerodinamik koeffitsiyent bo’lib, u binoning tashki tusigi yonidagi ortiqcha bosim yoki kam bosim to’liq shamol bosimining qancha qismini tashkil etishini kursatadi, u binoning shakliga bog’liq bo’lib, tajriba yo’li bilan aniqlanadi va bildirgich adabiyotda keltiriladi; vш2 2  - shamolning to’liq dinamik bosimi, Pa. Havo katta tezlikda harakatlanganda bosimlarning taqsimlanishi binoning katta-kichikligiga bog’liq bo’lmaydi. Bu xol xar qanday shakldagi bino uchun aerodinamik koeffitsiyentlari asl binoga uxshatib geometrik usulda yasalgan namunada (modelda) aniqlashga imkon beradi. Agar birgina xonaning ochiq teshiklari yaqinida xar xil bosimlar yuzaga kelsa, u xolda shamol ta’sirida xonada havo almashinuvi (gaz almashinuvi) yuz beradi. Xonada ikkita tuynuk orqali havo almashinuvini kurib chikamiz. Xonaning sxemasi 18-rasmda kursatilgan. Havo almashinuvini aniqlash uchun ochiq

tuynuklari yaqinidagi aerodinamik koeffitsiyentlar a 1 va a 2 , to’siqlar kesimining yuzi F 1 va F 2 shuningdek shamolning tezligi v sh boshlang’ich ma’lumotlar bo’lib xizmat qiladi. Xona ichidagi havoning harorati tashki havoning haroratiga teng, havoning zichliklari xam teng. Binodan tashqarida ochiq tuynuklari yaqinidagi havo bosimi (3.16) formuladan aniqlanadi:Р а vш 1 1 2 2   (3.17) Р а vш 2 2 2 2   (3.18) Xona ichidagi havo bosimi ma’lum emas. Shu sababli uni R x bilan belgilaymiz. Xona ichidagi havoni almashtirish uchun R x kattalik R 2 dan katta va R 1 dan kichik bo’lishi kerakligi sababli bu xolda bosimlar farqi birinchi tuynukda  R 1 =R 1 -R x (3.19) ga, ikkinchi tuynukda esa  R 2 =R x -R 2 (3.20) ga teng bo’ladi. Birinchi va ikkinchi tuynuklarda havo sarfi (3.6) tenglamaga muvofik ³uyidagiga teng: G F P 1 1 1 1 2     (3.21) G F P 2 2 2 2 2     (3.22) Bunda G 1 =G 2 .     1 1 1 2 2 2 2 2 F P F P      12 12 1 22 22 2 F P F P    (3.23) (3.19) va (3.20) ifodalarga  R 1 va  R 2 qiymatlarni kuysak hamda ularni R x ga nisbatan yechsak, ushbuga ega bulamiz: Р F F F Fх         1 2 1 2 1 2 2 2 2 2 1 2 1 2 2 2 2 2 (3.24) R ning topilgan qiymatini (3.19) va (3.20) ifodalarga kuyamiz :

Р Р Р F F 2 1 2 22 22 12 12 1     (3.25) Р Р Р F F 1 1 2 12 12 22 22 1      (3.26) Keyin  R 1 ning qiymatini (3.25) ifodadan (3.21) tenglamaga kuysak , xonadagi havo almashinuvini aniqlash formulasini hosil qilamiz . G F F Р Р F F         1 1 2 2 1 2 12 12 22 22 2( ) (3.27)  R 2 ni (3.26) ifodani (3.22) tenglamaga quyganda xam yuqoridagi formulalar hosil bo’ladi.  R sh bilan belgilanadigan to’liq shamol bosimi qilib, R 1 -R 2 bosimlar farqini olishimiz mumkin:  R sh =R 1 -R 2 (3.28) U µ olda (3.27) tenglama quyidagi kurinishni oladi : G F F Р F F ш        1 1 2 2 12 12 22 22 2 (3.29) Yong’in chiqqanda binoning turli tomonlaridagi eshik va derazalarni ochib kuyib xonani jadal shamollatish mumkin. Xonani devorlardagi tuynuklar (derazalar), yuqorigi orayopmalardagi teshiklar (shaxtalar) va tomdagi tuynuklar va shedlarning oynali qismidagi framugalar orqali xam xonani shamollatish mumkin. Havoning interfiltrlanishi deganda, asosan derazalar va tashki eshiklardagi tirkishlar orqali tashqaridan havo kirishi natijasida tartibsiz ravishda tabiiy havo almashinuvi tushuniladi. U xar xil haroratlarda havoning zichligi turlicha bo’lishi tufayli yuz beradi. Shamol bo’lganda intrfiltrlanish kuchayadi. Shamol bosimidan va shaxtalar orqali bo’ladigan tortish kuchidan foydalanish uchun shaxtalarga deflektorlar deb ataladigan maxsus shaklli uchliklar o’rnatiladi. Ular shamol energiyasidan foydalanishga asoslangan .

Deflektorlar ipakchilik sanoati korxonalarida qo ’ llaniladi ( masalan , ular Margilondagi pilla tortish kombinatining 3- pilla tortish sexida shamollatish sistemasi ishining samaradorligini oshirish maqsadida kushimcha suruvchi dastgoxlar sifatida o ’ rnatilgan ). Mexaniq usulda shamollatish . Shu usulda havo ventilyatorlar yordamida kiritiladi va chiqariladi . Shamollatish sistemalari vazifasiga kura yangi havo kiritiladigan va eski havoni chiqaradigan turlarga ajratiladi . Ular havoni umumiy tarzda yoki maxalliy tarzda almashtirishi mumkin . Kiritadigan sistemalar esa ifloslangan havoni chiqarib yuboradi . Kiritib - chiqaradigan sistema yuqorida aytilgan ikkala sistemaning birikmasidan iborat bo ’ lib , eski havoni chiqarib , o ’ rniga yangi havo kiritadi . Havoni kiritish - chiqarish shamollatish sistemasini o ’ rnatishga misol 20- rasmda keltirilgan . Rasmda pilla tortish korxonasidagi sexlardan biridagi yangi havo kiritib , eski havoni chiqarib yuboradigan sistemaning umumiy tuzilishi sxemasi kursatilgan . Sex binosining texnik chordogida barcha kommunikatsiyalar , shu jumladan , toza havo keladigan havoni mutadillash ( KV ) sistemasidagi havo o ’ tkazgichlar joylashtirilgan . Sexga havo BDSH turidagi havo taqsimlagich ( plafonlar ) orqali tarkaladi . BDSH havo taqsimlagichlardan keladigan havo oqimlari burchak ostida turli tomonlarga va pastga tarkaladi . Shu sababli ular ikki oqimli havo takimlagichlar deb ataladi (21- rasm ). Ularning texnik ko’rsatkichlari 7- jadvalda keltirilgan. 7-jadval. Tur-o’lchami O’lchamlari, mm F 0 , m 2 d 0 d h VDSH-2 250 500 136 0,05 VDSH-3 315 630 158 0,08 VDSH-4 400 800 169 0,13 VDSH-5 500 1000 222 0,2

VDSH-6 630 12600 256 0,31 VDSH-8 800 1600 299 0,5 Ish mintaqasida havoning harakat tezligi 0,3 m/s dan oshmasligi uchun xona polining 1 m 2 yuziga VDSH plafonlari orqali 600 m 3 /soatdan ortiq havo berilmasligi zarur. !2x18 m li bitta ustunlar panjarasiga to’g’ri keladigan polining yuzi 216 m 2 ni tashkil etadi va havoni plafon to’g’ri keladi.(K-10-20 1/soat). Bitta panjara hajmiga 26000 m 3 /soat, maydonga esa 3250 m 3 /soatgacha havo to’g’ri keladi. Bunda VDSH-5 ning bugzida havo tezligi ushbuni tashkil etadi:V0 3250 3600 02 45    , , m/s Havo almashinuvining boshqa shart-sharoitlari uchun plafonlar tanlashda ana shu tezlikni kuzda to’tish kerak. Baturin yaratgan ikki tomonlama havo taqsimlagichlar orqali havoning bir yerga uzatilishiga misol qilib pilla tortish sexining toza havo kiritadigan shamollatish sistemasini kursatish mumkin (22-rasm). Bu sexda toza havo ikki tomonlama havo taqsimlagichlar orqali bir yerga - pilla tortish avtomatlari o’rtasidagi ish yo’laklariga beriladi. Beriladigan havo hajmiga qarab xar bir yo ’ lakda 2-3 tadan ana shunday taqsimlagichlar o ’ rnatiladi . Ish yo’lagining uki bo ’ yicha 2,5-3 m balandlikda joylashtirilgan havo taqsimlagichlar havoni yo ’ lak buylab yunaltiradi . Iqlim sharoitiga qarab havoni almashtirish karraligi soatiga 15- 25 1/ ni tashkil etadi . Toza havo kiritadigan sistemalar ish unumi 80000-160000 m 3 / soat bo ’ lgan namunaviy havoni mo ’ tadillash ( KTS -3 konditsionerlari ) bilan uskunalanadi . Bitta sexda turttagacha konditsioner o ’ rnatiladi . Havoga adiabatik sikl bo ’ yicha ishlov beriladi . Yilning sovuq vaqtida havo isitish kaloriferlari 1 da isitiladi , xullash kameralaridan esa odatda foydalanilmaydi . Agar ishlatilgan havoda zaharli va bakterial iflosliklar bo ’ lsa , uning hammasini toza tashki havo bilan almashtirish zarur . Bunday shamollatish sistemasi to ’ g ’ ri

oqimli sistema deb ataladi . To ’ g ’ ri oqimli shamollatish sistemsining qo ’ llanishiga misol qilib , ishlatilgan havosi zaharli va bakterial zararli moddalar bilan ifloslanadigan pilla tortish sexini kursatish mumkin . Bunday iflosliklar bo ’ lmaganda havo changdan tozalangandan sung ( ish mintaqasi uchun ruxsat etilgan chang miqdorining 30% iga kadar ) yilning sovuq davrida issiqlikni tejash maqsadida bu havodan qayta foydalanish mumkin . Bunday shamollatish sistemasi havodan qayta foydalanadigan ( retsirkulyatsiya ) sistemasi deb yuritiladi . Mazkur shamollatish sistemasi ipak yigirish korxonalarida qo ’ llaniladi . Ushbu korxonalarda sexdan olingan havoni changdan tozalangandan sung undan sexda qayta foydalanish mumkin . Pilla tortish sexidagi ishlatilgan havo ikkita sistema : RK silkitish mashinalaridan - maxalliy surish sistemasi yordamida chiqarib yuboriladi . Maxalliy surish sistemasi qator qurilmalardan tashkil topgan . Bu kuqurilmalardan xar biri 6-8 tadan RK mashinasiga xizmat kursatadi . Ular mashinalardan ifloslangan havoni yakka tartibda surib oladigan dastgoxga , suruvchi havo almashtirgichlarga va markazdan kochma ventilyatorlarga ega . Ushbu ventilyator ishlatilgan havoni bino tomidan chiqarilgan surish quvuri orqali chiqarib tashlaydi . Bitta silkitish mashinasidan surib olinadigan havo hajmi 3600 m 3 / soatni tashkil etadi , ishlatilgan havoning kolgan qismini umumiy surish sistemasi chiqarib tashlaydi . Ayrim fabrikalarda umumiy surish qurilmasi sexning shipi ostida yoki chordokdan o ’ tkaziluvchi suruvchi havo o ’ tkazgichlar kurinishida ishlanadi . Bunday qurilmalarni xar biri V seriyadagi uksimon ventilyator yoki markazdan kochma ventilyator bilan ta ’ minlanadi . Keyingi vaqtda bino tomiga o ’ rnatilgan uksimon yoki markazdan kochma ventilyatorlar qo ’ llanilmokda . Mazkur ventilyatorlar bevosita xonadagi havoni chiqarib tashlaydi . Tomga o ’ rnatiladigan katta bosim hosil qiluvchi markazdan kochma ventilyatorlar gorizontal suruvchi havo o ’ tkazgichlar mavjud bo ’ lganda qo ’ llaniladi . Tomga o ’ rnatiladigan

ventilyatorlar yordamida shamollatish sistemasi umumiy surish sistemasi hisoblanadi . Maxalliy surish sistemalari qatoriga saralash sexining surish qurilmalarini kiritish mumkin . Ular pillalarni saralashda havoga kutariladigan changni surib oladi . Doim odamlar bo ’ ladigan , avariya yuz berganda yoki texnologik jarayon buzilganda tusatdan kup miqdorda zararli yoki zaharli gaz va bug ’ lar paydo bo ’ lishi mumkin bo ’ lgan ishlab chiqarish xonalariga avariyada shamollatish qurilmalari o ’ rnatiladi . Avariyada shamollatish qurilmasi doimiy shamollatish qurilmasiga kushimcha qilingan havo almashtirish qurilmasi bo ’ lib , chang , gaz va bug ’ lar konsentratsiyasini yo’l kuysa bo ’ ladigan konsentratsiya ( YKBK ) ga kadar yoki portlashning kuyi chegarasidan kam miqdorgacha kamaytirishga mo ’ ljallangan . Avariyada shamollatish qurilmasining talab etiladigan ish unumini aniqlash uchun yetarlicha asoslab berilgan dastlabki ma ’ lumotlar hozircha yuk . Ammo shamollatish qurilmasining ish unumi bilan ajralib chiqadigan zararli moddalar miqdori , ularning jadal ajralish vaqti , avariyadan sung havo muhitini meyoriga keltirishga ketadigan vaqt va turli davrlardagi zararli moddalar konsentratsiyasi orasida muayyan bog ’ liqlik ma ’ lum (7).С Се B G C G e G V G V        1 01   ( ) , (3.30) Bu yerda : S - zararli moddalar jadal ajralib chikaboshlangandan sung ajralishi tuxtagandan keyin oradan ma ’ lum vaqt utgach xonadagi zararli moddalar miqdoriga konsentratsiyasi , g / m 3 ; S 1 - xonadagi zararli moddalarning boshlang ’ ich konsentratsiyasi , g / m 3 ; ye - natural logarifm asosi , ye =2,718; V - ajralib chikayotgan zararli moddalar miqdori , k / soat ;  - vaqt , soat ; G - xonalardagi havoni almashtirish , m 3 / soat ; V - xonaning hajmi , m 3 ; S 0 - beriladigan havodagi zararli moddalar kongsentratsiyasi , g / m 3 .

Avariya yuz bergan paytdan boshlab , ya ’ ni xonadagi zararli moddalarning boshlang ’ ich konsentratsiyasi hamda ana shu moddalarning kirayotgan toza havodagi konsentratsiyasi juda kam va nolga teng bo ’ lganda (3.30) formula quyidagi kurinishni oladi :С B G e G V    ( ) 1  (3.31) (3.31) formulaga kura , avariya yuz bergan paytdan boshlab zararli moddalar konsentratsiyasi kupayib boradi , xonada havo almashinuvi ortib borishi bilan avariya bo ’ lganda havo almashinuvini oshirish yo ’ li bilan portlash jihatidan xavfli konsentratsiyada yonuvchi gaz yoki yonuvchi bug ’ lar hosil bo ’ lishining oldini olish mumkin . Avariya bartaraf etilib , zararli moddalar chiqish tuxtagandan sung shamollatish qurilmasi ishlab to ’ rganida xonadagi zararli moddalarkonsentratsiyasining o ’ zgarishi ushbu bog ’ liqlik orqali ifodalanishi mumkin : С Сe G V   1  (3.32) Bu xolda shamollatish qurilmasining ish unumi oshirilsa , xonadagi muhitni meyordagi xolatga keltirishga ketadigan vaqt ancha qisqaradi . Bosim ostida bo ’ lgan apparat va quvurlarning zichligi ( germetikligi ) buzilganda xonaga kiruvchi gaz hamda bug ’ lar sarfini quyidagi formuladan aniqlash mumkin : a ) okish tezligi ( kg / s ) kritik tezlikdan kichik bo ’ lganda : G F K K PP P P P P K KK                  2 1 11 2 1 2 2 1 1 (3.33) b) okishning kritik tartibotida (kg/s): G K K P KK         2 1 11 1 1 (3.34) Bu yerda: F - gaz yoki bug okib utadigan teshikning yuzi, m 2 ; R 1 - apparat yoki quvurdagi ish bosimi, Pa;  - gazlarning zichligi, kg/m 3 ; R 2 - havoning atmosfera bosimi, Pa; K - adiabat ko’rsatkichi (ikki atomli gazlar uchun K1,4, kup atomli gazlar uchun K-1, 3).

Gaz va bug’larning kritik okish tezligi ushbu formuladan aniqlanadi:V KRT K kp   2 1 (3.35) Bu yerda R - gaz va bug’larning gaz doimiysi, T - apparat yoki quvurdagi muhitning absolyut harorati, 0 K. Okish tartibotini (rejimini) aniqlash uchun gaz va bug’larning chiqish tezligi quyidagi formuladan chiqariladi: V K K P P P P KK               2 1 1 1 2 1 2 1 (3.36) Agar (3.36) formuladan aniqlangan tezlik kritik tezlikdan katta yoki unga teng bo’lsa, u xolda chiqadigan bug’lar sarfi (3.34) formuladan topiladi. Avariyada ajralib chiqadigan zararli moddalar miqdorini aniqlash hozircha kup xollarda kiyin bo’lganligidan avariyada shamollatish qurilmasining talab etiladigan havo almashtirishi tarmoq meyorlarida belgilanadi. Mavjud umumiy qurilish meyorlari va koidalarga kura, avariyada shamollatish qurilmalarini bir soatda xonaning butun ichki hajmidagi havoni kamida 8 marta almashtiradigan qilib loyihalash zarur. Bunda avariyada shamollatish qurilmasining ish unumi doim ishlab turadigan mexaniq shamollatish qurilmasining ish unumini hisobga olgan xolda kabul qilinadi. Avariyada suruvchi shamollatish qurilmasi uchun portlash jihatidan xavfsiz, portlashdan himoyalangan ventilyatori bo’lgan uksimon ventilyatorlardan foydalanish tavsiya etiladi. Havoni mo’tadillash sistemalari pillakashlik, ipak pishitish va yigirish korxonalarining harorati va namligini zarur darajada tutib turishni ta’minlaydi. Havoni mo’tadillash sistemasi tashki haroratdan kat’i nazar, havo muhitining berilgan parametrlari (havoning harorati, namligi, tozaligi va harakat tezligi) ni bir xilda saqlab teradi va avtomatik ravishda ta’minlaydi. Havoni mo’tadillash sistemalaridagi asosiy qism markaziy namunaviy konditsionerdir. Unda havo turli xil ishlovlardan utadi.

Havo bo’yicha ish unumi 10,20,31,40,63,80,125,160,200 va 250 ming m 3 /soat bo’lgan KTS-3 konditsionerlari Xarkovdagi “Konditsioner” zavodida tayyorlanadi. Ularning jixozlari namunaviy yoki maxsus sxemalar bo’yicha komponovka qilinadi. Konditsionerlar komponovkasi talab etiladigan ishlov berish jarayoniga bog’liq. Qabul bloki 3 havo klapanlari 2 va 4 yordamida tashqaridan havoni olish, rostlash hamda taqsimlashga mo’ljallangan. Filtrlar 6 bo’linmasi (seksiyasi) havoni changdan tozalaydi. Qo’shni bo’linmalarni uzaro tutashtirish va ularga xizmat kursatish uchun kameralar 5 xizmat qiladi. Bu kameralar orqali ish bo’linmalariga xizmat kursatish mumkin. Birlamchi havo isitkich 8 da havo havo isitiladi. Havo klapanlari 7 birlamchi havo isitkichga yoki aylanma kanalga kelayotgan havo miqdori ni rostlab turadi. Isigan havo xullash kamerasi 9 ga kelib, bu yerda u namlanadi, isiydi yoki soviydi hamda qisman tozalanadi va namlanadi. Xullash kamerasida ishlovdan o’tgan havo zarur bo’lsa, ikkilamchi isitish bo’linmasi 10 da isitiladi va ventilyator 12 vositasida sexga chiqariladi. Blok 11 orqali ikkilamchi isitish bo’linmasi ventilyatorga tutashadi. Konditsioner ichida suv havo bilan uzaro ta’sirlashganda suv adiabati yoki politropik sovishi natijasidan havo bilan sovuq suv o’rtasida issiqilik miqdori kamayishi bilan havoning harorati pasayishi mumkin. Adiabatik sovitish jarayonida “konditsioner-filtr-nasos-konditsioner” dan iborat yopik siklda aylanib yuruvchi suv katnashadi. Politropik sovitishda havoga ishlov berish maqsadida oxirgi harorati ishlov beriladigan havo uchun mo’ljallangan xul termometrning haroratidan past bo’lgan sovuq suvdan foydalaniladi. Politropik sovitish jarayonlari uchun suv asosiy qismi sovitish mashinalari bo’lgan maxsus sovitish qurilmalarida sovitiladi, ba’zi xollarda kichikrok qurilmalar uchun tabiiy manbalardan olingan suvdan, masalan, artezian suvidan hamda tog daryolari suvidan foydalanish mumkin. Isitish sistemalari kishda havoni sanitariya normalarida isitish uchun xizmat qiladi. Isitish sistemalari maxalliy va markaziy bo’ladi. Issiqlik berish turiga qarab

bugli, issiq suvli, havoli va elektr isitish sistemalari bo’ladi. Bugli isitish sistemalarida issiqlik beruvchi vazifasini issiq bug utaydi. Bunday sistemalarda isitish asboblarining harorati yuqori (150 0 S) bo’ladi. Havoni isitish sistemalarida issiqlik eltkich sifatida isitiladigan xonalar haroratidan yuqori bo’lgan haroratgacha isitilgan havodan foydalaniladi. Havoni isitkichning qismlariga kalorifer - issiqlik manbai, ventilyator va havo taqsimlash qurilmalari kiradi. Havo bilan isitish bug va suv bilan isitishga nisbatan arzonrokka tushadi. U katta hajmli xonalarda qo’llaniladi. Suv bilan isitishda issiqlik eltkich sifatida boshlang’ich harorati 95...110 0 C li suvdan foydalaniladi. U isitish asbobidan 70 0 C harorat bilan qaytib chiqadi. Suvli isitish sistemalari vertikal stoyaklari bo’lgan bir quvurli, ikki quvurli bo’ladi. Bir quvurli suv bilan isitish sistemalaridan kup kavatli zamonaviy binolarda keng foydalaniladi. Suv bilan isitishning afzalligi shundaki, u gigiyena talablariga javob beradi, isitish asboblarining issiqligini rostlab turishi mumkin, uzoq xizmat qiladi (agar sistema yozda xam xamisha sovuq suv bilan tuldirilib turilsa, u 20-25 yil xizmat qilishi mumkin). Isitish asboblari isitish sistemasining asosiy qismlaridir. Isitish asboblarining isituvchi sirti ushbu formuladan aniqlanadi:F Q K t t n x   ( ) (3.37) Bu yerda: Q - isitish sistemasining issiqlik quvvati, Vt; K - tanlangan asbobning issiqlik berish koeffitsiyenti, Kt/[m 2 ,K]; t n - issiq suvning harorati,  - quvurlarda suvning sovishini hisobga oluvchi koeffitsiyenti; t x - xona ichidagi havoning harorati, 0 K. Isitish sistemasida suv sarfi quyidagi ifodadan topiladi: G Q t t С y к    ( ) (3.38)

Bu yerda: t u - va t k - mos ravishda uzatiladigan va qaytadigan suvning harorati, 0 K; S - suvning solishtirma issiqlik sigimi Dj/[kg  K]. Sex havosi tozaligining mehnat sharoitiga ta’siri va zararli moddalarning yo’l kuysa bo’ladigan konsentratsiyasi (YKBK) haqida tushuncha. Sexlardagi havoning tozaligi ishchilar salomatligini saqlashda katta ahamiyatga egadir. Ishlab chiqarish jarayonida sexlarda havoga kishi organizmiga zararli bo’lgan gaz, chang boshqa moddalar ajralib chiqadi. Kishi bunday havodan nafas olganda yuqori nafas yo’llari kichiydi va kishi uzi xoxlamagan xolda yuzaki nafas oladi, bu esa upka faoliyatiga salbiy ta’sir qiladi va turli kasalliklarni keltirib chiqaradi. Sexlarda changlarning mavjudligi kuz shillik pardalarini kichishtirib konyuktivit kasalligini keltirib chiqaradi. Bundan tashqari chang zarrachalari tuberkulyoz tayoqchalarini va zararli bakteriyalarni tashuvchi vositadir. U lampalar ustiga utirib, sexdagi yorug’likni kamaytiradi, bu esa ishchilar faoliyatiga va sog’lig’iga ta’sir qiladi. Ishlab chiqarish sexlari ish zonalari havosidagi zararli moddalarning yo’l kuysa bo’ladigan konsentratsiyasi GOST 12.1.005-88 bilan belgilanadi. Kishi organizmiga ta’siri bo’yicha zararli moddalar 4 sinfga bo’linadi: 1-sinf - favqulotda xavfli, 2-sinf yuqori darajada xavfli, 3-sinf - mo’tadil xavfli, 4-sinf - kam darajada xavfli. Xavfli zararli moddalar miqdori ish kuni davomida ishchi sog’lig’iga salbiy ta’sir kilmasa, bunday konsentratsiya moddalarning yo’l kuysa bo’ladigan konsentratsiyasi deb ataladi (YKBK) Sobik SSSR da 700 ga yaqin moddlarga YKBK belgilangan edi. Sexdan, shamollatish sistemasi orqali surib olingan havo atmosferaga chiqarib yuborishdan oldin zararli moddalardan tozalanadi, retsirkulyatsiya uchun sexga qayta yuboriladigan havoda zararli moddalarning miqdori 0,3 YKBK dan oshmasligi kerak.

Shaxsiy himoya vositalari va ularga kuyiladigan talablar. Nafas a’zolarining himoya qilish vositalari O’zbekiston Respublikasining mehnat haqidagi qonunchilik asoslariga binoan korxona ma’muriyati ishchi va xizmatchilarni bepul shaxsiy himoya vositalari bilan ta’minlashi, ularni saqlash, yuvish, kuritish, dezinfeksiyalash va ta’mirlash ishlarini bajarishi kerak. Boshqa tarmoqlar singari to’qimachilik sanoati korxonalari ishchilarini xam maxsus korjoma, poyabzal va himoya vositalari bilan ta’minlash kuzda tutilgan. Barcha himoya vositalari ishlatilishiga qarab jamoa himoya vositalari va shaxsiy himoya vositalariga bo’linadi. Agar ishning xavfsizligini mashinalarning konstruksiyasi, ishlab chiqarish jarayonini tashkil qilish, arxetiatura-rejalashtirish yechimlari vak kollektiv himoya vositalarini qo’llash bilan ta’minlash iloji bo’lmagan taqdirda shaxsiy himoya vositalari qo’llaniladi. Himoya vositalari texnik estetika, ergonomika talablariga javob berishi, himoya samaradorligi yuqori bo’lishi, ishlatilishda qulay bo’lishi kerak. Ular texnologik jarayonda bajarilayotgan ish turiga mos bo’lishi kerak. Shu ish uchun mo’ljallangan va kabul qilingan tartibda tasdiklangan texnik xujjatlari bo’lmagan shaxsiy himoya vositalarini qo’llash ta’kiklanadi. Ular vazifasi, ishlash muddati kursatilgan yo’riqnoma hamda saqlash va ishlatish koidalari bilan ta’minlanadi. Shaxsiy himoya vositalari (SHXV) vazifalariga qarab quyidagilarga bo’linadi: - ixotalovchi kostyumlar (pnevmokostyumlar, namdan ixotalovchi kostyumlar, skafandrlar); - nafas a’zolarini himoya qilish vositalari (gaznikoblar, resperatorlar, havo shlemlari, havo maskalari); - korjomalar (kombinizonlar, yarim kombinizonlar, kurtkalar, shimlar, kostyumlar, xalatlar, plashlar, pustinlar, fartuklar, nimchalar); - maxsus poyabzal (etiklar, kunji kalta etiklar, botinkalar, kunjli botinkalar, tuflilar, kaloshlar, botilar);- qo’llarni himoya qilish vositalari (kulkoplar);

- boshni himoya qilish vositalari (kaskalar, shlemlar, shapkalar, beretkalar, shlyapalar); - yuzni himoya qilish vositalari (himoya nikoblari); - kuzni himoya qilish vositalari (himoya kuzoynaklari); - eshitish a’zolarini himoya qilish; - extiyot moslamalari (extiyot kamarlari, dielektrik gilamchalar, kul changaklari, manipulyatorlar, tizzani, tirsakni va yelkani extiyot qilish moslamalari); - himoyalovchi dermotologik vositalar (yuviladigan pastalar, kremlar, moylar). Shaxmiy himoya vositalari bilan ta’minlash, ularni uz vaqtida almashtirish, ta’mirlash va ularni vazifalari bo’yicha ishlatish yuzasidan korxona ma’murityatiga quyidagi vazifalar yuklanadi: 1. Ishchi va xizmatchilarga shaxsiy himoya vositalarini berish bo’yicha nazorat va hisobot ishlarini tashkil qilish, ulardan ish paytida to’g’ri foydalanishni, buzilgan, ifloslangan xollarda esa ularni qo’llashni ta’kiklashni nazorat qilish. 2. Shaxsiy himoya vositalarini belgilangan muddatlarda muntazam ravishda sinovdan o’tkazish, ularning sozligini tekshirib turish hamda ularning himoya xossalari pasaygan filtrlari, oynalari va boshqa qismlarini uz vaqtida almashtirish va tekshirilgan vositalarga kelgusi sinov muddati haqida tamga kuyish. 3. Tozalash, yuvish, ta’mirlash, degazatsiyalash, dezaktivatsiyalash, zararsizlantirish va changsizlantirish ishlarini uz vaqtida amalga oshirish, ishchi va xizmatchilarni shaxsiy himoya vositalari bilan uz vaqtida ta’minlash korxona ma’muriyatiga, nazorat qilish esa kasaba uyushmasi kumitasiga yuklatiladi. Maxsus korjoma va poyabzallarga kuyiladigan talablar. Maxsus korjoma ishlovchilarni tashki muhitning salbiy ta’siridan saqlansha mo’ljallanadi. Bunda kishi tanasining havo almashish funksiyasi buzilmasligi kerak.

U shunday bichiladiki, unda odam uzini qulay xis qilishi va ish sharoitida xavfsiz bo’lishi kerak; u kishining erkin harakatiga tuskinlik kilmasligi va aylanib turuvchi qismlarga uralib ketishi mumkin bo’lgan osilib yoki chikib turuvchi qismlari bo’lmasligi kerak. Maxsus korjoma pishik, yengil tozalanadigan va badanni kichitmaydigan matolardan tiqiladi. To’qimachilik korxonalarida ish sharoitlariga mos xolda tanlangan maxsus korjomalar beriladi. Changli sharoitda ishlovchi ishchilarga paxta ipidan tukilgan satin xalatlar, uta changli xonalarda, masalan, chang kameralarini, filtr xonalarini, shaxta, chang yertulalarini tozalashda ishchilar chang o’tkazmaydigan matodan tukilgan kombinizonlar bilan ta’minlanadi. Harakatlanib turuvchi mexanizmlar yaqinida turib ishlovchilarga (operatorlar, moylovchilar, ta’mirchi-slesarlar va sh.u.) paxta ipidan tukilgan belbogsiz ichki chuntakli kombinizonlar beriladi. Qo’llarni jarohatlanishdan saqlash maqsadida ishchilar kulkoplar bilan ta’minlanadi. Sochni harakatdagi mexanizmlar urab ketmasligi uchun ayollar uchburchak rumol urashlari, erkaklar beretka kiyishlari kerak. Pardozlash fabrikalarining kislota bilan ishlaydigan ishchilari dagal jundan yoki paxta ipidan tukilgan, kislota ta’siriga qarshi modda shimdirilgan matolardan tukilgan shim va kurtkalar bilan ta’minlanadilar. Shu maqsadda dagal jun va xlorin tolasi aralashmasidan tukilgan, kislota ta’siriga chidamli movutdan maxsus korjomalar tiqiladi. Hozirgi paytda kislota va ishqorlar ta’siriga chidamli sintetik tolalar (lavsan, nitron) va jun tolalari bilan aralashtirilib yoki fakat sintetik tolalardan tukilgan matolar keng qo’llaniladi. Kislota bilan bevosita ishlovchilarga rezina shimdirilgan kukrak fartuklari, qo’llariga kiyish uchun dagal jun kulkop beriladi.

Ishqor bilan ishlovchilarga paxta ipidan yoki brezentdan tikilgan kostyum va kukrak fartuklari beriladi. Shuni aytish kerakki, ishqorlar jundan tukilgan matolarni yengil parchalaydi, shuning uchun ularni ishqor bilan ishlashga qo’llab bo’lmaydi. Uta nam xonalarda ishlovchi ishchilarga paxta tolasidan tukilgan va namikmaydigan (suvni uziga tortmaydigan) kostyum va kukrak fartuklari beriladi, kulga kiyish uchun rezina kulkoplar beriladi. Maxsus poyabzal ishchining oyoklarini xar xil zararli modda va xavflardan saqlashga mo’ljallangan. Ishlab chiqarishdagi zarrarlarning xarakteriga moslab shaxsiy himoya vositalar tiqiladi va material tanlanadi. Nafas a’zolarining shaxsiy himoya vositalari. Nafas olishdagi havo orqali ta’sir qiluvchi xavfli va zararli ishlab chiqarish omillaridan kishi nafas olish a’zolarini himoya qiluvchi moslamalar turt xil bo’ladi: gaz nikoblar, resperatorlar, havo shlemlari va havo nikoblari (GOST 12.4.034-78). Bular kishini ish joyidagi havoda aralashgan xar xil iflosliklardan (bug, gaz, aerozollar, changlar) va kislorod yetishmasligidan samarali ximoy qilishi kerak. Ularni tanlashda sexdagi havo muhitining tarkibi va xolatini, ishlab chiqarish jarayonini va boshqa mehnat sharoitlarini hisobga olish kerak. Yuqorida keltirilgan GOST ga asosan nafas a’zolarining shaxsiy himoya vositalari ishlash prinsipi bo’yicha ikki turli - filtrlovchi (F) va ixotalovchi (I) bo’ladi. Filtrlovchi turlari sex havosida kislorod miqdori yetarli (18% dan kup) bo’lganda va zararli moddalar miqdori kam bo’lganda qo’llaniladi. Ixotalovchi ximoch vositalari esa zararli moddalar sex havosida chegaralanmagan va kislorod esa yetarli miqdorda bo’lmagan xollarda ishlatiladi. Uz navbatida filtrlovchi himoya vositalari uz vazifasiga kura, aerozollardan himoyalovchi va universal turlariga bo’linadi. Ixotalovchi himoya vositalari konstruksiyasi buiycha - ichakli, nafas olish uchun havoni toza zonadan olib beruvchi va avtonom - nafas olish uchun shaxsiy manbai bo’lgan turlarga bo’linadi.

Filtrlovchi resperatorlar xam gaznikoblar singari sex havosidagi aerozol, bug va gazlarda kislorod miqdori 18% dan kam bo’lmagan xollarda ishlatilib, ular uch turli bo’ladi: aerozollardan himoyalovchi, gazlardan himoyalovchi va universal. To’qimachilik sanoati korxonalarida asosan changlardan himoyalovchi turlari ishlatiladi. Ishlash muddati bo’yicha resperatorlar bir marta ishlatishga yaraydigan (Lepestok, “Kama”, “U-2K”,) va kup marta ishlatiladigan turlariga bo’linadi. Filtrning ishga yaroksiz bo’lib, tulib kolganligining belgisi, nafas olishning kiyinlashganidan bilinadi. Bu yengil va o’rta og’irlikdagi ishlarda nafas olishga qarshilik 100 Pa dan, og’ir ishlarda esa 70 Pa dan boshlab seziladi. Bunday xolat yuzaga kelganda filtrlar almashtiriladi yoki changdan tozalanadi (regeneratsiya qilinadi). Buning uchun filtrga utirib kolgan changni silkitib kokib tashlanadi, bunda yaxshi tozalanmasa, karama-qarshi tomondan sikilgan toza havo bilan puflab tozalanadi, bunda xam yaxshi samara bermasa, uni yangisiga almashtiriladi. Nafas olish organlarini yakka tartibda himoyalash vositalaridan ish mintaqasidagi havoda zararli moddalar miqdori ruxsat etilgan chekli miqdordan (RE-1M) kup bo’lgan xollarda foydalanish kerak. Nafas olish a’zolarini himoyalash uchun filtrlovchi yoki o’tkazmaydigan (izolyatsiyalovchi) vositalardan foydalaniladi. Filtrlovchi vositalar nafas olinadigan havoni zararli aralashmalardan tozalaydi. Ular sanoat filtrlovchi gaznikoblari va filtrlovchi respiratorlarga bo’linadi. Sanoat filtrlovchi gaznikoblarni nafas olish organlarini, shuningdek kuzlar va yuz terisini gazlar, bug’lar hamda changdan himoyalaydi. Ular filtrlovchi kutichadan, egiluvchan shlangning yuzga kiyiladigan qismidan tashkil topgan. Sanoat gaznikoblarining kutichalari muayyan zararli moddalardan himoyalash uchun yutkichlar bilan tuldiriladi va vazifasiga qarab xar xil ranglarga bo’linadi hamda muayyan xizmat muddatiga ega bo’ladi.

Filtrlovchi respiratorlar vazifasiga kura changga qarshi, gazga qarshi va universal xillarga bo’linadi. Respiratorlar yarim yuznikob va filtrdan tuzilgan. Ular bir necha markalarda ishlab chiqariladi. Ogri ishni bajarishda va chang miqdori kup bo’lganda changga qarshi F-62 SH respiratoridan, og’ir va o’rtacha og’irlikdagi ishlarda hamda chang miqdori kup bo’lganda U-2K respiratoridan, chang miqdori kam bo’lganda esa “Lepestok” respiratoridan foydalaniladi. Universal RU-60M respirator nafas olish organlarinizararli moddalar - gaz, bug va changdan himoyalash uchun ishlatiladi. O’tkazmaydigan vositalar nafas olish organlarini atrof-muhitdan butunlay ajratib kuyadi. Bunday vositalarga shlangli gaznikoblar, kislorodli va havoli nafas olish apparatlari kiradi. Shlangli gaznikoblarning shlangining uzunligi 9-10 m bo’lgan uziyurar va shlangining uzunligi 20 m gacha bo’lgan, havo majburiy xaydaladigan xillari mavjuddir . Kislorodni o’tkazmaydigan gaznikoblar nafas olish organlarini atrof-muhitdan batamom ajratib kuyadi. Kuloklarni shovqin ta’siridan himoyalash uchun kulok takmalar (vkladishlar), kulokkopkok (naushnik) va shlemlardan foydalaniladi. Kuloktakmalar govakdor yoki kuyma rezinadan, plastmassa, kayishkok plastinkalar, xar xil tolali matolardan tayyorlanadi. Kulokkopkoklar kulokning tashki qismiga kiyiladi va boshqa yugan yoki shlem yordamida maxkamlab kuyiladi. Shovqindan himoyalovchi shlemlar fakat shovqin va sovuqdan emas, balki lat yeyish va boshqa shikastlanishlardan xam saqlaydi. Shovqinga qarshi temir kalpok (kaska) dan boshni mexaniq shikastlanish va yuqori chastotali tok ta’siridan himoyalanish uchun foydalaniladi. Kul, yuz va buyin terisini himoyalash uchun maxsus himoya surtmalari, pastalari va kremlari ishlatiladi.

To’qimachilik, paxta, ipak ishlab chiqarish va yengil sanoat korxonalari xududlarining sanitariya obodonchiligi va sanitariya-maishiy binolari. To’qimachilik korxonalarining bosh rejalari tuzilayotganda texnolgik jarayonning uzluksizligi va izchilligiga ahamiyat beriladi. Unda xom ashyo yo’nalishi to’g’ri chiziq buylab yoki juda bo’lmaganda 90 0 ga burilishi mumkin. Xom ashyoning ma’lum bir uchastkada orkaga qaytarilishi yoki uning yo’nalishida xalka hosil bo’lishiga yo’l kuymaslik darkor. To’g’ri tashkil qilingan bosh reja bo’yicha kurilgan korxonalarda qulay ish sharoitlari, sexlarda, korxona xududida va uning atrofidagi turar joy rayonlarida normal sanitariya-gigiyena sharoitlari mavjud bo’lishi ta’minlanadi. Shuning uchun to’qimachilik korxonalarini loyihalash paytida ularni turarjoy rayonlaridan sanitariya-himoya zonalari bilan ajratiladi. To’qimachilik korxonalarining bosh rejalarini loyihalashtirishda qurilish meyorlari va koidalari SNiP-II-89-90 hamda sanitariya normalari SN 245-71 asosida olinadi. Ularda korxonalardan ajralib chiqadigan zararli moddalar yaqin atrofdagi turarjoylarda yashovchi kishilar sog’lig’iga zarar yetkazmasligi uchun quyidagi sanitariya-himoya zonalari kabul qilingan: 1000 m - 1-klass korxonalari uchun (nitron tolasi ishlab chiqaruvchi korxonalar va sh.u.) 500 m - 2-klass korxonalari uchun (kapron, lavsan, xlorin va boshqa ximiyaviy tolalar,sun’iy charm ishlab chiqaruvchi korxonalar va sh.u.) 300 m - 3-klass korxonalari uchun (plastmassalar, tol, ruberoid paxtani va boshqa usimlik tolalarini dastlabki ishlash korxonalari) 100 m 4-klass korxonalari uchun (paxta, kanop va junni yigirish, tukish fabrikalari, sovun ishlab chiqarish, beton maxsulotlari, polimer qurilish materiallari ishlab chiqaruvchi korxonalar) 50 m - 5-klass korxonalari uchun (tikuv va poyabzal ga mexaniq ishlov berish, gilam tukish korxonalari va sh.u.).

Ip yigiruv va to’quv fabrikalari pardozlash va bo’yash fabrikalari bilan birga kurilgan bo’lsa, 4-klass, ya’ni sanitariya-himoya zonalari 100 m, bu fabrikalar bilan birga kurilgan bo’lmasa, 5-klass, ya’ni sanitariya-himoya zonalari 50 m olinadi. Korxonadagi xar bir ishchiga normal sharoit yaratilishi uchun kamida 4,5 m 2 ishlab chiqarish maydoni va 15 m 3 bino hajmi to’g’ri kelishi kerak. Korxona bosh rejasi uning geografik joylashgan o’rni, shamolning yil davomida asosiy yo’nalishini hisobga olgan xolda, chang ajratib chiqaruvchi, yuqori harorat, bug, xar xil zaharli gazlar, shovqin va boshqa zararli chikindilarning axoli yashaydigan obyektlarga iloji boricha zararsiz qilib loyihalanadi. Korxona xududida obyektlarni joylashtirishda shu geografik axoli punkti uchun shamolning eng kup esadigan yo’nalishi hisobga olinishi kerak. Bunda havoning yo’nalishi chang, shovqin, bug, gazlar va zararli moddalar ajralib chiqadigan sex va fabrikalardan odamlar yashaydigan tomonga qarab esishga yo’l kuymaslik kerak. Shu bilan birga xavning asosiy yo’nalishi ut chiqish xavfi kuchli bo’lgan obyektlardan boshqa binolarga karagan bo’lmasligi kerak. To’qimachilik korxonalari xududidagi binolar orasidagi yong’inga qarshi masofa binolarning yongianga qarshilik kursatish darajasi hamda korxonaning yong’in chiqish xavfliligi bilan belgilanadi. Bunda bino va korpuslarning joylashishi texnologik jarayonning talablari hisobiga olingan xolda va binoning istalgan yeriga ut o’chiruvchi mashinalar kela olishini hisobga olgan xolda bo’lishi kerak. Ishlab chiqarish sanitariyasini, xavfsizlik texnikasini ta’minlash, ishlovchilarga qulay sharoit yaratish hamda texnologik jarayonni yaxshi tashkil qilish maqsadida korxona xududi aloxida zonalarga bo’linadi. Korxona xududini zonalarga bo’lish xom ashyoni va texnologik jarayonni yong’in chiqish xavfiga, bino va inshootlarni sanitariya xarakteriga, transport xizmatiga, ishlovchilar soniga va boshqa shunga uxshash kupgina omillarga qarab ajratiladi.

Korxona binolarini joylashtirishda yana shunga ahamiyat berish kerakki, xududida xavfsizlikni ta’minlash maqsadida transport kup katnaydigan binolar aloxida bir joyda qurilishi, yong’in chiqish xavfi bo’lgan sexlar shamol yo’nalishiga qarshi, zararli gazlar ajralib chiqadigan sexlar odamlar zich joylashgan ish joylaridan uzoqrok qilib qurilishi kerak. Bunda xar bir bino ut o’chirish mashinalari bemalol kela olish uchun atrofi xalkali yo’llar bilan ta’minlanishi kerak. Xavfsizlikning eng zarur talablaridan yana biri shuki, xududda yuk tashish yo’llari odamlar oqimi bilan kesishmagan xolda qurilishi kerak. Yong’in xavfini kamaytirish va ut o’chiruvchi mashinalarni xududdagi harakatini yaxshi ta’minlash maqsadida karama-qarshi tomonlarida bo’lgan darvozalarga tuppa-to’g’ri boradigan yo’llar kuriladi. Korxona xududidagi tozalikni va tinchlikni ta’minlash shart bo’lgan ma’muriy binolar, oshxona, konstruktorlik byurosi, tibbiyot punkti, buxgalteriya va shunga uxshash binolar ishlab chiqarish zonasidan shamol yo’nalishi bo’yicha qurilishi, changishi mumkin bo’lgan, yengil ut oluvchi yokilgi va moy omborlari va boshqalar karama-qarshi tomonda joylashishi maqsadga muvofikdir. Korxona xududini ko’kalamzorlashtirish, gulzorlar qilish va daraxtlar o’tkazish shovqinni, changni va zararli moddalarning tarkalishiga, utni tarkalish zonasini chegaralash, korxona devorlari, yo’laklar va dam olish zonalarini salkin to’tish, ishchi va xizmatchilarga ochiq havoda meyorida maishiy sharoit yaratish niyatida qilinadi. Sanitariya-maishiy xazmat binolari. To’qimachilik korxonalarida ishchilarning sog’lig’ini himoya qilish maqsadida sanitariya-maishiy xizmat xonalari tashkil qilinadi va ularning meyorida ishlashi ta’minlanadi. Bularning tarkibiga garderoblar, korjomalarni tozalash va zararsizlantirish xonalari, xojatxonalar, ayollar uchun shaxsiy gigiyena xonalari, bet-kul yuvadigan xona, dushxona, kul va oyoklarni yuvish vannalari, chekish xonalari, ovkatlanish xonalari, yosh bolalarni emizish xonalari, ko’tish xonalari,

tibbiyot xonalari, maxsus korjomalarni yuvish xonalari hamda ichish uchun suv bilan taminlangan uskunalari kiradi. Yordamchi xonalarga umumiy ovkatlanish xonalari, sport uyinlari va gimnastika mashgulotlari uchun maydonchalar, konstruktorlik byurosi, darsxonalar, xavfsizlik texnikasi xonasi, jamoat tashkilotlari xonalari kiradi. Bu xonalar mehnat unumdorligini va ishlab chiqarish samaradorligini oshirishda, ishchilarning sog’lig’ini muhofaza qilishda va kollektivni mehnatsevarlik ruxida tvrbiyalashda katta ahamiyat kasb etadi. Sanitariya-maishiy xizmat binolari sexlardan uncha uzoq bo’lmagan va qulay joylarga joylashtiriladi. Ularga boriladigan yo’llar zararli chikindilar chiqadigan sexlar orqali utmasligi kerak. Agarda maishiy xonalar binoning yertulasida joylashtirilsa, albatta ular havo yuboruvchi va suruvchi ventilyatsiya sistemasi bilan ta’minlangan bo’lishi kerak, boshqa paytlarda davlat sanitariya nazorati organlari bilan kelishilgan xolda kuriladi. Hozirgi paytda ilgor korxonalarda dam olish xonalarini jixozlashga katta ahamiyat berishyapti. Bu xonalar did bilan bezatilib, yumshok kreslolar, jurnal stolchalari, televizor, magnitofon, yaxna ichimliklar, choy, kofe va shirinliklar bilan savdo qiluvchi bufet bilan taminlangandir. Ularda orom beruvchi muzika sadolari yangrab turadi, bu kishi charchogini koldirishga, sog’lig’ini mustaxkamlashga yordam beradi. Ishlovchilar soni 300 va undan ortiq bo’lsa, feldsher xizmat qiladigan tibbiyot xonalari, agarda 4000 tagacha bo’lsa, vrach xizmat qiladigan zdravpunktlarga bo’linadi. Ular ko’pincha maishiy binoning birinichi kavatida yoki ishlab chiqarish binosining eng kup odam ishlaydigan hamda jarohatlanish jihatidan eng xavfli bo’lgan sexga yaqin yerga kuriladi. Ularni korxonaga kiraverishdagi yo’lakka yaqin yerlarda xam joylashtirsa bo’ladi. Pilla tortish va ipak yigirish korxronalari maydonini sanitariya jihatidan obodonlashtirish.

Xududni sanitariya jihatidan obodonlashtirish masalasi sanoat korxonasining bosh rejasi asosida xal etiladi. Pillani qayta ishlovchi zamonaviy korxonalarning uziga xos xususiyati shundan iboratki, ishlab chiqarish, yordamchi bo’linmalar va omborxonalarning ma’lum qismini bir binoda jamlangan bo’ladi. Ayrim xollarda texnologiyasi jihatidan bir-biridan tamomila farq qiluvchi korxonalar yordamchi ishlab chiqarishlari, muxandislik kommunikatsiyalari, ishlovchilarga sanitariya-giginea va madaniy xizmat kursatish sistemalari umumiy bo’lgan sanoat uzellariga birlashtiriladi, bu xol qurilish muddatlarini ancha qisqartiradi va sarflanadigan kapital mablagni ancha kamaytiradi. Korxonaning bosh rejasi ajratilgan xudud doirasida loyihalanadi. Bunda SNiP P-88-89 ning “Sanoat korxonalarining bosh rejalari, loyihalash me’yorlari” bo’limiga amal qilinadi, shuningdek, texnologik jarayonning turi, transportning, energiya, yokilgi, suv va xokazolar bilan ta’minlash manbalarining xillari hisobga olinadi, maxalliy sharoit, joyning geografik o’rni, relyefi, shamolning kuchi hamda yo’nalishi va boshqa omillar inobatga olinadi. Binolarning joylashuvi va xududining maydoni bino va inshootlarning meyorda kursatilgan zichligini inobatga olgan xolda to’g’ri tanlanishi kerak. Bu qurilish zichligi ushbu formuladan aniqlanadi:F F F ку бино худ р   100% Bu yerda: F bino - bino va inshootlar egallagan ja’mi maydon; F xud - korxona uchun ajratilgan maydon. Sanoat korxonalari maydonidagi bino va inshootlarning zichligi quyidagicha belgilangan: pilla tortish ishlab chiqarishlari uchun kamida 41%, yigiruv va tikuv ishlab chiqarishlari uchun kamida 55%. Temir yo’l va avtomobil yo’llari, yo’laklari, ochiq sport maydonchalari, dam olish maydonchalari, ko’kalamzorlar va shu kabilar bino hamda inshootlar bilan band bo’lgan jami maydon hisobiga kirmaydi.

Yaxshi sanitariya - gigiyena sharoitini yaratish uchun xududning 10-20% qismi ko ’ kalamzorlashtirishga ( daraxtlar , butalar , maysazorlar ) ajratiladi . Manzarali xovuzlar , dam olish joylari , piyodalar yo ’ laklari , uziga xos chiroqlar va shu kabilar obodonlashtirishning muhim qismlaridir . Asosiy ishlab chiqarish binosi atrofida 2,75-4,25 m kenglikdagi aylanma avtomobil yo ’ li kuriladi . Asosiy kishilar oqimi xavfsiz harakatlanishi uchun yo’llar avtomobil yo’llari va transport uchun mo ’ ljallangan kirish yo’llari va chiqish yo’llari aloxida - aloxida bo ’ lishi lozim . Yo ’ lak ( trotuar ) ning eni harakatlanish polosasiga karrali , ya ’ ni 0,75 m bo ’ lishi zarur . Harakatlanish polosalarining soni eng katta smenada ishlovchilar soniga qarab bitta polosada 750 kishi harakatlana oladigan qilib tanlanadi . Ko ’ kalamzorning maydoni 15% dan oshmasligi darkor . Iqlim mintaqasida ko ’ kalamzorlashtirish uchun irrigatsiya sistemasi kuzda tutilishi kerak . Binolar devor bilan daraxtlar orasidagi masofa 5 m, butalar orasidagi masofa esa 1,5 m qilib olinadi. Sanoat korxonalari chegarasi bilan turar joy daxalari orasidagi xavfsizlik masofasi bo’lishi kerak. Bunga sanitariya jihatidan himoya mintaqasini tashkil qilish orqali erishiladi. Pillani qayta ishlovchi korxonalar IV sinfga taalluqlidir. Bu sinf uchun sanitariya jihatidan himoya mintaqasining eng kichik, eni 100 m bo’lishi va ular turarjoy daxasiga nisbatan shamolga rupara tomonda joylashishi zarur. Korxonaga asosiy kirish joyida (shamolga rupara tomonda) zavod oldi maydoni joylashadi; bu yerda ma’muriy, madaniy-maishiy, tibbiy binolar, oshxonalar, sport inshootlari, jamoat va xususiy trasnport kuyiladigan maydonchalar joylashtiriladi. Yaxshi sanitariya sharoiti yaratilishida binolar shamolning kaysi tarafdan esishini hisobga olgan xolda joylashtirilishi katta ahamiyatga ega, chunki shunda

xonalarning tabiiy yoritilishi, shamollatilishi, ortiqcha kuyosh nuriga va kor tuplanishiga qarshi kurash uchun qulay sharoit yuzaga keladi. Bosh rejada binolar “shamollar guldastasi” deb ataladigan diagramma bo’yicha joylashtiriladi (15-rasm). Diagramma chizmaning yuqorigi chap burchagida joylashtiriladi. Uni kurish uchun jugrofiy tomonlarning yo’nalishi chiziladi.SH- SH-SH, SH, J-SH, J, J-F, SH-F, F bu chiziqlarning kesishish nuqtalari esa koordinatalar boshi sifatida kabul qilinadi. Shamolning takrorlanuvchanligiga mos keluvchi masofada kabul qilingan masshtabda nuqtalar kuyib chiqiladi, keyin ular uzaro birlashtiriladi. Shaklning chuzik tomoni shamol kuprok esadigan yo’nalishni kursatadi. Yong’in jihatidan yuqori darajada xavfli bo’lgan binolar yoki zararli moddalar ajralib chiqadigan ishlab chiqarish korxonalarini shamolga teskari tomonda joylashtirish kerak. Uta xavfli va zararli bo’lgan ishlab chiqarish korxonalari bilan ishlab chiqarish binolari orasidagi masofa 20 m dan, maishiy xonalar orasidagi masofa esa 50 m dan kam bo’lmasligi kerak. Ishlovchilarga sanitariya-gigiyena va maishiy xizmat kursatish. Ishlovchilarga sanitariya-gigiyena va maishiy xizmat kursatish uchun xar bir korxonada umumiy va maxsus maqsadlarga mo’ljallangan xonalar kuriladi. Umumiy xonalarga yechinish xonalari (kuchalik, uylik kiyim boshlar va korjomalar uchun), dushxonalar, chekish xonalari, ayollar uchun shaxsiy gigiyena xonalari, dam olish xonalari hamda umumiy ovkatlanish xonalari, maxsus xonalarga esa respirator xonalari, kiyimni kuritish va changdan tozalash xonalari va shu kabilar kiradi. Maishiy xonalarni joylashtirishda ularni eng kup ishchilar ishlaydigan sexlarga va ish urinlariga mumkin kadar yaqinlashtirish, ishchilarning toza sexlarga zararli sexlarni chetlab utib kirishlarini ta’minlash lozim. Pillani qayta ishlash

korxonalarida maishiy xonalarning joylashuvi mehnat sharoitini yomonlashtirmasligi kerak. Zamonaviy maishiy xonalarda yechinish xonalari, yuvinish xonalari va dushxona bloklariga birlashtiriladi. Bu yerda uz-uziga xizmat kursatish kuzda tutiladi. Oyok tosxonalari oldingi xonalarda yoki yuvinish xonalarida joylashtiriladi. Pilla tortish avtomatlarida va pillalarni silkitish mashinalarida ishlovchilar uchun kul toslari kuzda tutitilishi, ular bilan ish urinlari orasidagi masofa 75 m dan katta bo’lmasligi kerak. Respiratorxonalar va korjomani changdan tozalash xonalari kup miqdorda chang ajralib sikadigan ishlarda (pillalarni birlamchi qayta ishlash, saralash va xokazo) ishlaydiganlar uchun kuzda tutiladi. Respiratorxona tarkibiga respiratorlar saqlanadigan, kabul qilib olinadigan, beriladigan, tekshiriladigan va qayta zaryadlanadigan xonalar kiradi. Pilla tortish sexlarida ishlaydiganlar uchun korjoma kuritiladigan xona kuzda tutilishi lozim. U aloxida xonada joylashtiriladi, uz-uziga xizmat kursatilganda esa korjoma saqlanadigan xonaning yoniga kuriladi. Agar ishlab chiqarish shartlariga kura ish urinlarida chekish mumkin bo’lmasa, maxsus joylarda chekish xonalari yoki chekish joylari tashkil etiladi. Eng katta smenada joylashadiganlar soni 15 tadan kup bo’lsa, ayollar uchun shaxsiy gigiyena xonalari ayollar xojatxonasi yoniga kuriladi. Soglikni saqlash punktlari yordamchi yoki ishlab chiqarish binolarining birinchi kavatida shikastlanish xavfi yuqori bo’lgan joylari yaqinida joylashtiriladi. Umumiy ovkatlanish joylari aloxida binolarda yoki yordamchi binolarda joylashishi mumkin. Ishlovchilarni ichimlik suvi bilan ta’minlash uchun ishlab chiqarish xonalarining yo’laklarida avtomatlar, favvorachalar joylashtiriladi. Ish o’rni bilan ichimlik suvi qurilmasining oraligi 75m dan ziyod bo’lmasligi kerak.

Ish vaqtida xam ishchilarni xordiq chiqarishi uchun dam olish xonalarining bo’lishi kuzda tutilishi kerak. Ularni shlyuz orqali chiqish joyi bo’lgan ishlab chiqarish binolarida joylashtirishga ruxsat etiladi. Dam olish xonalari yuvinish dushlari, ichimlik suvi qurilmalari, elektr kaynatgichlar bilan ta’minlanadi. ADABIYOTLAR 1. Азизов Қ. Х. Ҳаракат хавфсизл игини ташкил эт и ш асослари. -Т.: Ёзувчи , 2002.-182 б . 2. Азизов Қ.Х. Йўлларда хавфсиз ҳаракатланиш асослари.- Т.: Ёзувчи, 2005.-72 2. Клинковштейн Г.И., Афанасьев М . Б. Организация дорожного движения. -М.: Транспорт, 2000.-236 б. 3. Йўл ҳаракати қ оидалари- Т.: 2001 .-82 б. 4. Му ҳ итдинов Н.Ф., Нурмухам е дов F . K , Д и метов Р.Н. Йўл ҳаракати қ оидаларига шархлар.- Т.: F . Ғ улом, 2005.-7 8 б. 5. Усмо н X . Ав томоб и ллар н и бош қариш асослари в а ҳаракатланиш хавфс и зл иги .-Т.: Узбекистан, 2001.- 220 б.

Похожие

To’qimachilik va yengil sanoat korxonalarida ishlab chiqarish uskunalarini xavfsiz ishlatish

To’qimachilik va yengil sanoat korxonalarida uch pag’onali nazorat

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida mehnat va ish haqini hisobga olishning o‘ziga xos xususiyatlari

Charm-poyabzal va matbaa ishlab chiqarish korxonalarida materiallarni hisobga olishning o’ziga xos xususiyatlari

Yengil sanoat to’g’risida ma’lumot. Tikuvchilik sanoati tarixi. O’zbekistonda tikuvchilik sanoati rivojlanishi